موقوفات شيخ علي خان زنگنه

مقدمه

در مسير جاده همدان به کرمانشاه درتوقفي کوتاه در تفرجگاه و سراب بيستون آن گاه که انسان عظمت و سترگي کوه‏هاي بيستون با ستيغ‏هاي رعب انگيز آن را به نظاره مي‏نشيند، ناخود آگاه توجه‏اش به نقوش و آثار تحسين برانگيز به جاي مانده از سلسله اشکانيان و نقش و نوشته ناتمام و نيمه نمايان مربوط به گودرز پسر گيو معطوف مي‏گردد. آنچه بيش از همه براي ما فارسي زبانان مطمح نظر و کنجکاوي خواهد بود، کتيبه و طاق نمايي است مربوط به يکي از موقوفه‏هاي شايان توجه اين مرز و بوم به ارتفاع 364 سانتيمتر و به عرض 276 سانتيمتر در 15 سطر که با خط خوش ثلث، حجاري و به عنوان وقف نامه‏اي بي بديل و خلل ناپذير بر صخره‏هاي بيستون نقر شده است.
بلي، سخن از موقوفات وسيع و در خور بررسي يکي از بزرگان و رجال عهد صفوي، يعني مرحوم شيخ علي خان زنگنه ملقب به اعتماد الدوله است.

پيشينه حيات مادي و معنوي واقف

آنگاه که شاهان صفوي از کارآمدي قزلباش‏ها و شاهسون‏ها مأيوس شدند، دست نياز به حمايت و مشاوره کردان زنگنه دراز کردند. طايفه يا عشيره زنگنه از قديمي‏ترين و شجاع‏ترين طوايف عشايري ايران بزرگ بودند که يکي از ايلات نژاد کرد محسوب مي‏شده‏اند.
بنابر آنچه در آثارمکتوب داخلي و خارجي آمده است، برابر تقسيمات کشوري زمان شاه عباس اول در سال 1006 هجري قمري، ايران به چهار ايالت والي نشين و 36 بيگلربيگي تقسيم مي‏شده که در سال‏هاي بعد فرزند مير آخور شاه (شاه عباس دوم) به نام شيخ علي خان زنگنه ابتدا به بيگربيگي و سپس به عنوان والي ولايت مرزي غرب کشور تا بغداد منصوب شد و به دليل بروز لياقت و مقاومت‏هاي مدبرانه در مقابل دست اندازي‏ها و تجاوزات نيروهاي ترک عثماني، اين سردار اين زنگنه بيش از پيش موردتوجه دو تن از شاهان صفوي و مخصوصا شاه صفي يا همان شاه سليمان صفوي قرار گرفت و در نهايت مقام وزرات و جبه و قلمدان مرصع صدرات صفويان به جناب ايشان تفويض گرديد. (1).
به علت عدم توجه و تسلط شاه سليمان به اداره امور کشور، دولت صفوي دچار ضعف و انحطاط شد. شيخ علي خان زنگنه صدر اعظم با تدبير و کاردان او که بايد او را امير کبير عصر صفوي دانست، انتظامي کامل در ممالک محروسه‏ي شاهي برقرار کرد.
گويند شاه سليمان ثبات انديشه و سياسيت مقبوله در عرصه‏هاي حکومتي و اجتماعي را به تدريج از کف داد و به دليل شارب الخمر بودن و بعضا در حالت مستي مبادرت به بذل و بخشش‏هاي بي حد و حصر مي‏کرد؛ مثلا فلان بندر مهم را به رقاصه‏اي مي‏بخشيد و اين گونه افراد موقعي که جهت استيفاي حکم مربوط به صدر اعظم (شيخ علي خان) مراجعه مي‏کردند، اعتماد الدوله با دادن هداياي ديگري به افراد ذينفع و بالاخره با راضي کردن آنان، از به يغما رفتن بنادر و شهرها پيشگيري مي‏کرد و به همين جهت ضرب المثل «شاه بخشيد، شيخ علي خان نمي‏بخشد» در بين درباريان و محافل و اجتماعات مردمي‏منقول و مرسوم شد.
در کتاب ارزشمند سياست و اقتصاد عصر صفوي نوشته‏ي دکتر محمد ابراهيم باستاني پا ريزي ذيل مبحث «وزير کوشا» پيرامون شخصيت افعال و اعمال شيخ علي خان زنگنه آمده است: «در زمان شاه سليمان براي مدت محدودي از سال 1086 تا 1101 هجري قمري يک وزير نسبتا پر کار بر سر کار آمد؛ ولي باتوجه به اينکه دستگاه‏ها اصولا فرسوده شده و زنگ خورده بود، اين کوشش‏ها بي نتيجه مي‏ماند. اين شخص شيخ علي خان زنگنه بود که کوشش داشت هميشه شخصيت و استقلال خود را در برابر شاه حفظ کند. او شب‏ها با لباس مبدل در محلات گردش مي‏کرد و از اوضاع مملکت خبردار مي‏گردديد و به فقرا و ضعفا و طلاب علوم دينيه و ايتام، بذل و بخشش مي‏کرد. حمامات نيکو و رباطات در شهرها و عرض راه اعتاب مقدسه بنا کرده است.
هرگز با وجود اصرار شاه لب به مشروب نمي‏زد و مي‏گفت: «شاه بر جان من حق دارد؛ اما بر دين من حق ندارد.» (2)... اين وزير با قناعت و با کياست املاک و اقطاع و دهکده‏هاي متعددي در ايالت کرمانشاه و همدان داشت که تعدادي از آنها را به عنوان موقوفه عام به قبض وقف سپرد و شرح قسمتي از آنها در وقف نامه‏هاي وزين آن مرحوم درج شده است. اين واقف پاک نهاد بالاخره در سال 1101 هجري قمري دار فاني را وداع گفت.

وقف نامه‏ها

با امعان نظر به اينکه از آن مرحوم دو فقره وقف نامه تحرير شده در دو زمان جداگانه (هر يک مربوط به استان‏هاي کرمانشاه و همدان) برجاي مانده و وقف نامه مربوط به استان کرمانشاه که نسخه‏اي از آن در اداره کل اوقاف و امور خيريه استان کرمانشاه و مشابه آن (و در واقع نسخه‏ي بي بديل آن) در کتيبه سنگي سراب بيستون (کنار نقش و فرمان ناتمام گودرز پسر گيو از پادشاهان اشکاني) حجازي و نقر شده مقدم بر ديگري است، ابتدا شرح مختصري بر آن مي‏آوريم.
اين وقف نامه معتبر و مسجل در دوران صدرات آن وزير بادرايت در اصفهان کتابت و تحرير يافته که به قلم و مهر اعلم علماي آن روزگار، چون: علامه ملا محمد باقر مجلسي، ملا ميرزاي شيراري و آقا جمال‏الدين خوانساري و.. مسجل و ممضي شده است.
آنچه به عنوان موقوفات شيخ علي خان زنگنه شناخته شده و در متن وقف نامه درج شده از حيث متصرفي و غير متصرفي عبارتند از:
1. ششدانگ مزرعه بن عدي (يا بند عبدي)؛
2. ششدانگ مزرعه چم بطان؛
3. ششدانگ قريه قراولي؛
4. ششدانگ قريه فراش؛
که توليت همه اين مزارع و قراي موقوفه که از رودخانه معروف گاماسياب نهاوند مشروب مي‏شوند، مادام الحيات براي شخص واقف در نظر گرفته شده و بعد از فوت وي نسلا بعد نسل با اکبر و ارشد اولاد ذکور او مي‏باشد.
عوايد حاصله از ايجاد اراضي و مزارع موصوف بايد به ترتيب به ميزان دو سوم به سادات فاطمي‏اثني عشري پرداخت شود و مقدار يک سوم باقي مانده به مصرف عمران و آباداني عمارت کاروانسراي واقعه در بيستون (مسير عبور و بيتوته زوار عتبات عاليات) که آن نيز موقوفه مرحوم شيخ علي خان زنگنه مي‏باشد، برسد.
ناصرالدين شاه قاجار که در سال 1287 هجري قمري جهت تشرف به کربلاي معلي و نجف اشرف به کرمانشاه سفر کرده است در سفرنامه خود مي‏نويسد:
«براي ملاحظه آثار بيستون رفتم اثرها که مشاهده شد به اين تفضيل است:
اول نزديک زمين يعني به ارتفاع چند ذرع، صفحه بزرگي از سنگ تسطيح کرده اشکال بزرگ نقش کرده بودند که حالا اثري نمانده است. در همان صفحه شيخ علي خان زنگنه وقف نامه دو ده را که براي کاروانسرا وقف کرده است حجاري کرده، اين کاروانسراي بيستون را هم شيخ علي خان بنا کرده است. اسم دو ده موقوفه که آن طرف رودخانه گاماسياب در دامنه کوه ملاحظه شده بود: قراولي و چم بطال است.... (3)
اين وقف نامه وزين در قالب نثر مصنوع با خط زيباي ثلث و تعليق (عربي و فارسي) که عباراتي مشحون از الفاظ و کنايات و تشبيهات منقح و با مضامين ادبي - عرفان و مواعظ اسلامي - انساني دارد توسط کاتب و خطاطي چيره دست و اهل فضل در آخرين سال صدارت بر وزير اعظم) 326 سال قبل)، در اصفهان به سلک تحرير در آمده که رونوشت مصدقي از آن هم اکنون در بايگاني اداره‏ي کل اوقاف و امور خيريه استان همدان و همچنين در دفتر توليت موقوفات زنگنه (نزد
آقاي مرتضي متولي زنگنه) موجود است.
اين سند وقف که به تأييد و تسجيل اعلم امام علما و مراجع عظام شيعه در آن روزگار از جمله: علامه شهير مرحوم محمد باقر مجلسي (فرزند محمد تقي) وعلامه سيد بحر العلما و آقا جمال الدين خوانساري و... رسيده، در صفحه طوماري به طول سه متر نگاشته شده است، و به شيوه‏اي مطمئن با کلاسه پوشت چرمي تجليد شده و رونويس خوانايي از روي نسخه اصلي به شيوه و سياق نستعليق و به خط مرحوم استاد غلامحسين همايوني همداني (تحرير شده به سال 1357 شمسي) دارد.
موقوفات آن مرحوم برابر نص صريح وقف نامه به شرح ذيل است که ضمن العقد توليت موقوفات را متعلق به نفس نفيس خود و بعد از خود به اکبر و اولاد ذکور خود به شرط اجتناب از فسوق و فجور قرار داده و همچنين اعلم علماي شهر همدان در هر زمان را به عنوان ناظر شرعي موقوفه تعيين کرده است.
در اينجا قسمتي از متن آن به نثر مصنوع عينا نقل مي‏شود: «و چون به توفيق و عنايت بي غايت رباني و تأييد و شفقت بي نهايت سبحاني پرتو علو رتبه اين معني در جام جهان نماي ذهن مبين و ضمير مستنير نواب مستطاب معلي القاب قدسي جناب قدوسي انتساب وزارت و شوکت و اقبال پناه عظمت و حشمت و اجلال انتباه: مناعت و متانت و ابهت دستگاه الدستور الاعظم و الصاحب المکرم المعظم و الاعالي و قدرة ارباب المآثر و المعالي اعتماد الدولة العلية العالية الخاقانية و اعتضاد السلطنة القاهر السليمانية المستغني لعلو الشأن و ارتفاع المکان عن نثر المآخر نشر المآثر خاني عظيم الشأني منيع المکاني دستور اعاظم وزرايي ايرانيان مداري شيخ علي خان مد الله تعالي علي مفارق الانام ظلال اجلاله و امدهم علي مر الدهور و عواطف افضاله لا مع و تابان گرديده تقربا الي الله و ابتغاء لمرضاته. وقف مؤبد شرعي و حبس مخلد ديني نمود همگي و تمامي حصص مفصله ذيل الکتاب را با جميع توابع شرعيه و لواحق دينيه و منضمات و منسوبات از ممار و مداخل و شرب و مشارب و اراضي و صحاري و جداول و انهار و مراعي و اشجار و غير ذلک به تفصيلي که در تحت اسم هر يک مرقوم مي‏گردد و بر مصالح مفصله آتيه ساکنين مدرسه مستحدثه نواب مستطاب عالي شأن در بلده طيبه همدان و غير ايشان علي التفصيل الاتي و توليت موقوفات معينه آتيه را متعلق ساخته في متن العقد به نفس نفيس خود طال الله بقائه مادام حيا باقيا و بعد از ارتحال به عالم بقاء به اکبر ذکور اولاد بشرط الاجتناب از فسوق ظاهره مثل شرب خمر و باخت قمار و استماع مناهي و ملاهي و غنا و نحو ذلک.»
از نکات جالبي که بيانگر دقت نظر و نشانگر ژرف انديشي وي بوده، آن است که قيد فرموده است:
«در هر حجره مدرسه دو تن از طلاب بايستي سکني بگزينند و زياده بر دو تن موقوف بر رضا و اجازه صاحبان حجرات است». و نيز به متولي: امر و تکليف کرده است که: «از مؤذني رفيع الصوت من دون غنا براي اعلام اوقات صلوة دعوت به همکاري نمايد بدون آنکه وي را اجير سازد. و همچنين وظيفه طلبه را بالسويه من دون المزية بر رؤوس، نه بر حجرات تقسيم نمايد.»

موقوفات

عرصه و اعيان اين مدرسه با مسجد مياني آن (که به صورت وقف انتفاع است). به انضمام 15 باب دکاکين بيروني تحت پلاک ثبتي 851 الي 863 ناحيه يک در مرکز شهر تاريخي تويسرکان واقع شده و هم اکنون تعداد 130 نفر از طلاب محترم علوم دينيه در آن به درس و بحث مشغول هستند و عوايد حاصله از ايجاد دکاکين مزبور به مصرف حوزه علميه مذکور مي‏رسد.
عرصه و اعيان اين مدرسه موسع و مجهز که به مدرسه بزرگ معروف است به نحو انتفاع وقف شده و دقيقا در مرکز شهر و قلب بازار قديمي همدان، يعني ابتداي خيابان دکتر شريعتي کوچه آرامگاه استر و مردخاي (از بزرگان و امراي قوم يهود) مي‏باشد که ظاهرا بناي آن توسط شخص واقف احداث شده و پس از گذشت دوران متمادي نهايتا در سال 1368 شمسي توسط متولي قبلي موقوفه، تخريب و پس از آزاد سازي عرصه آن به مساحت 7000 متر مربع، برابر ضوابط و اسلوب جديد شهرسازي و معماري اسلامي - سنتي در سه طبقه (مجموعا 5500 متر مربع) احداث شده که شامل حجرات درس طلاب، اطاق‏ها و حجرات فوقاني و کتابخانه و مسجد و سلف سرويس و تعداد 35 باب مغازه
بيروني فوقاني و تحتاني تحت پلاک ثبتي 2920 اصلي بخش 3 همدان (داراي نقشه و صورت مجلس تفکيکي از اداره ثبت اسناد و املاک) مي‏باشد که هم اکنون تعداد 170 نفر از طلاب محترم تحت تدريس مدرسان و فضلاي عالي قدر به کسب معارف و علوم مشغول هستند که کليه هزينه‏هاي جاريه اعم از پرداخت شهريه و حق الزحمه طلاب و مدرسان، تأمين و تهيه غذا و لوازم و ملزومات بيتوته و غيره از محل عوايد موقوفات تجاري و مزروعي آن واقف خير انديش توسط متولي موقوفه (آقاي مرتضي زنگنه) و اداره کل اوقاف و امور خيريه و با نظارت ناظر شرعي موقوفه (آيت الله غياث الدين محمدي - نماينده محترم ولي فقيه در استان و امام جمعه همدان) محقق مي‏گردد.
به تعداد 150 فقره به نحو مشاع و شش دانگ واقعات در راسته‏ها و نقاط متعددي از بازار قديمي و سنتي همدان به شرح راسته بازارهاي موسوم به: نخود بريزها، چلنگرها، قناد خانه، پالان دوزها، فلسطين (يهودي‏هاي سابق) مظفريه، زنگنه، پاره دوزها، سبزه ميدان و سرگذر (ميدان شاه سابق) است که همگي در اجاره اشخاص و صاحبان سر قفلي مي‏باشد.
تعداد 300 فقره واقع در قراء و مزارع تابعه شهرستان بهار که به اين شرح است:
الف. 3 / 4 51 شعير مشاع از 96 شعير شش دانگ قريه هارون آباد تحت پلاک ثبتي 158 اصلي؛
ب. مقدار 76 شعير مشاع از 96 شعير شش دانگ قريه خوشاب سفلي پلاک 159؛
ج. مقدار 24 شعير مشاع از 96 شعير شش دانگ قريه خوشاب عليا پلاک 160؛
د. مقدار 24 شعير مشاع از 96 شعير شش دانگ قريه حسن قشلاق پلاک 176؛
ه. مقدار 68 شعير مشاع از 96 شعير شش دانگ مزرعه چملو پلاک 177؛
و. مقدار 56 شعير مشاع از 96 شعير شش دانگ مزرعه ملاقيدي پلاک 178 همگي در بخش چهار همدان.
کليه اراضي ذکر شده در اجراي قانون اصلاحات ارضي رژيم گذشته به سال 1351 به زارعان صاحب نسق واگذار شد که پس از پيروزي انقلاب شکوهمند اسلامي و برابر فرمان شرعي حضرت امام خميني (ره) در اجراي ماده واحد قانون ابطال اسناد فروش رقبات، آب و اراضي موقوفه به وقف اعاده و با زارعان و متصرفان و ساير افراد حقيقي و حقوقي سند اجاره تنظيم شده است.
با امعان نظر به مختصر تخصص اينجانب به عنوان کارشناس رسمي دادگستري در امور ثبتي و با عطف توجه به بررسي‏هاي انجام يافته، خوشبختانه کليه موقوفات و رقبات مرحوم زنگنه در سطح شهرهاي بيستون، تويسرکان و همدان و نيز قراء و مزارع اطراف بهار همزمان با آغاز عمليات اجرايي قانون ثبت عادي و عمومي اسناد و املاک، در دفاتر توزيع اظهار نامه به عنوان وقف معرفي و برابر مندرجات دفاتر آمار (احصاء) و حکايت محتويات پرونده‏هاي ثبتي، همگي اظهار نامه ثبتي دارند و اکثريت قريب به اتفاق آنها داراي اسناد مالکيت صادره به نام موقوفه شيخ علي خان زنگنه تحت توليت متولي منصوص مي‏باشد و نهايتا تعداد قليلي نيز به عنوان به اصطلاح پرونده‏هاي جاري در مراحل نشر آگهي نوبتي يا تحديد حدود مسکوت مانده يا تعطيل شده است و نياز قطعي به پيگيري و برداشت نقشه رقبات علي الخصوص محدوده کل روستاي فاقد سند مالکيت با قيد متراژ حدود و تعيين مساحت مي‏باشد.

پي نوشت :

1-=زندگان عرصه عشق، اردشير کشاورز، ج 1، کرمانشاه، انتشارات طاق بستان، چ 1382،1.
2-سياست و اقتصاد عصر صفوي، دکترابراهيم باستاني پا ريزي، چ 3، انتشارات صفي عليشاه: تهران، 1362.
3-سفرنامه کربلا و نجف، ناصرالدين شاه قاجار.

منبع:ميراث جاويدان