نویسنده: رحیم رئیس نیا




 

هم زمان با انعكاس اخبار انقلاب‌های اروپا در اواخر سده‌ی سیزدهم/ نیمه‌ی دوم سده‌ی نوزدهم، بحث درباره‌ی جریان‌های چپ و سوسیالیسم، به طور محدود، در مطبوعات عثمانی مطرح می‌گردید. (1) حوادث كمون پاریس در 1288/ 1871، در مطبوعات عثمانی انعكاس وسیعی یافت و حتی برخی به جانب داری از كمون و برخی به مخالفت با آن برخاستند، چنان كه روزنامه‌ی نو عثمانی عبرت (2)، درباره‌ی كمون پاریس و طرفداری برخی از نوعثمانیان چون رشاد و نوری بیگ، كه در سنگرهای كمون شانه به شانه‌ی جمهوری خواهان جنگیده بودند، و نیز نامق كمال، مطالبی درج كرد. در دهه‌های پیش از اعلان مشروطیت دوم (جمادی الاخره 1326)، مطالب بسیاری در تمجید یا تقبیح سوسیالیسم و بین الملل اول كارگران (1864-1872) در مطبوعات عثمانی به چاپ رسید كه تأثیر آنها از قشر محدودی از روشنفكران عثمانی، به ویژه اتباع غیرمسلمان آن، فراتر نمی‌رفت. (3) شمس الدین سامی در مقاله‌ی «سوسیالیسم-اشتراك اموال»، كه در 9 جمادی الاخر 1295 در روزنامه‌ی ترجمان شرق به چاپ رساند (4)، نوشت سوسیالیسم رهاننده‌ی انسان‌ها و تأمین كننده‌ی رفاه و سعادت و مساوات و عدالت و بهره مندی شایسته‌ی همگان از نعمت‌های طبیعی است. (5)
اگرچه به وجود برخی محافل چپ، به ویژه در بین اتباع غیرمسلمان دولت عثمانی، در اوایل اعلان مشروطیت اشاره شده، اما نخستین تشكیلات سیاسی چپِ شناخته شده در عثمانی، حزب سوسیالیست عثمانی (عثمانلی سوسیالیست فرقه‌سی) است كه در 1328 تشكیل گردید. حسین حلمی (رهبر حزب و صاحب امتیاز مجله‌ی اشتراك) و بهاء توفیق (نظریه پرداز حزب) از بنیان گذاران آن بودند. افزون بر اشتراك، كه ترجمان اصلی حزب بود و كارگران را به قیام بر ضد حكومت فرا می‌خواند، روزنامه‌های سوسیالیست، معاهده و انسانیت هم از ترجمان‌های آن به شمار می‌رفتند. حزب در مجلس مبعوثان نماینده نداشت و از تشكیلات منسجم و شبكه‌ای سراسری در كشور محروم بود، اما دارای شعبه‌ای در پاریس بود كه البته پیوند سازمانی و آرمانی چندانی با آن نداشت. حزب سوسیالیست عثمانی با آنكه به بین الملل دوم سوسیالیستی (1889-1916) وابسته بود، از نظر ساختار و ایدئولوژی، یك حزب سوسیالیست تمام عیار به شمار نمی‌آمد و بنابر نظری، در تاریخ جنبش سوسیالیستی در عثمانی، سهم اندكی داشت و آگاهی رهبران آن، به ویژه حسین حلمی- كه به سبب انتشار مجله‌ی اشتراك به حلمی اشتراكچی شهرت داشت- از سوسیالیسم، در سطح نازلی بود. (6) حلمی بر توافق سوسیالیسم و اسلام تأكید می‌كرد. (7) سرانجام، حزب سوسیالیست عثمانی سه سال پس از تشكیل، به دستور حكومت اتحاد و ترقی، منحل و مجله‌ی اشتراك توقیف شد و حلمی و چند تن از دیگر سران حزب تبعید گردیدند. برخی فعالان حزب نیز، به اتهام شركت در قتل محمود شوكت پاشای صدراعظم در 1331، به اعدام محكوم شدند. (8)
پس از دوره‌ی آزادی نسبی فعالیت حزبی در عثمانی (از1326 تا 1331)، در دوره‌ی حاكمیت حزب اتحاد و ترقی (1331-1336) هیچ حزب دیگری امكان فعالیت علنی پیدا نكرد. (9) پس از برافتادن حكومت اتحاد و ترقی و در اوضاع و احوال آشفته‌ی دوره‌ی «متاركه»، از اوایل صفر 1337 و به ویژه پس از آغاز جنگ رهایی ملی در آناطولی (از 1337 تا 1341)، چند حزب سیاسی با گرایش‌های چپ سربرآوردند (10)، از جمله جمعیت نیمه مخفی- نیمه علنی یَشیل اردو (اردوی سبز) كه مدعی تطبیق اسلام و بولشویسم بود. (11) این جمعیت، نجات آسیا از استیلای امپریالیسم اروپا را هدف خود اعلام كرده بود. در آغاز، مصطفی كمال پاشا مناسبات خوبی با یشیل اردو داشت، اما حدود شش ماه پس از تشكیل آن، بعد از آنكه نظامی چپ گرایی به نام چركس ادهم به آن پیوست، فراكسیون جمعیت در مجلس حزب كمونیست تركیه، تحت فشار حكومت آنكارا آن را منحل كرد. (12)هم زمان با انحلال جمعیت مذكور، حزب كمونیست تركیه (تركیه قومونیست فرقه‌سی)، كه به حزب كمونیست علنی تركیه معروف شد، تشكیل گردید، اما پس از مدتی منحل شد و گروهی از چپ‌ها نیز، به اتهام ارتباط با چركس ادهم در 1339 دستگیر شدند. (13)
در دوره‌ی یاد شده، از سه حزب كمونیست دیگر (تا حدودی مرتبط با هم)‌ به این ترتیب نام برده شده است: (1) حزب (سرّی) كمونیست تركیه (خفی) تركیه قومونیست پارتی‌سی)، (2)‌حزب كمونیست تركیه، (3) حزب اشتراكیون خلق تركیه (تركیه خلق اشتراكیون فرقه‌سی). حزب (سرّی) كمونیست تركیه تحت تأثیر چپ‌های فرستاده شده از شوروی، در اواخر 1338/ اوایل تابستان 1920 تشكیل گردید و شاخه‌ی آناطولی حزب كمونیست تركیه به شمار می‌آمد كه در شوروی به رهبری مصطفی صبحی تشكیل شد. (14) حزب كمونیست تركیه از اواخر 1336/ اواسط 1918 به بعد، با فعالیت‌های تبلیغاتی بین ده‌ها هزار اسیر جنگی و نیز كارگران و مهاجران ترك پراكنده در مناطق مختلف روسیه به تدریج شكل گرفت. (15) و پس از قرار گرفتن مصطفی صبحی (16) در رأس آن در باكو (1338/ 1920)، بزرگ‌ترین حزب چپ تركیه شد، اما هرگز حكومت آنكارا آن را به رسمیت نشناخت. (17) نظامنامه‌ی هر دو حزب براساس مرامنامه و نظامنامه‌ی حزب كمونیست روسیه تنظیم شده بود. این دو حزب ضمن آنكه می‌كوشیدند اعتماد مصطفی كمال پاشا را كه هدف اصلی‌اش كسب استقلال ملی بود، جلب كنند، پنهانی در پی راه انداختن انقلابی بولشویكی در تركیه بودند. (18) مصطفی كمال پاشا هم با آنكه كم و بیش از اهداف آنها آگاهی داشت و از گسترش تشكیلات چپ وابسته به شوروی نگران بود‌(19)، در ابتدا به منظور جلب پشتیبانی دولت شوروی حضور این احزاب را در آناطولی تحمل كرد، چنان كه حكومت آنكارا برنامه و نظامنامه‌ی حزب اشتراكیون خلق تركیه را- كه بخش علنی حزب كمونیست تركیه به شمار می‌آمد و دست كم سه تن از نمایندگان مجلس تركیه از بنیان گذارانش بودند- به رسمیت شناخت و حزب مورد بحث در 1339/ اواخر پاییز 1920 اعلان موجودیت كرد. (20) و پس از آن، حزب كمونیست تركیه با همین نام به فعالیت خود به صورت علنی ادامه داد. (21) این تشكیلات چپ، با در نظر گرفتن واقعیت‌های جامعه‌ی تركیه، از برخی اصول نظری كمونیسم صرف نظر كرد و همچون یشیل اردو، برخی اصول اسلامی را در برنامه‌ی خود گنجاند و به ویژه در سرمقاله‌ی شماره‌ی نخست نشریه‌ی اَمَك (22) (مورخ 6 جمادی الاولی 1313/ 16 ژانویه 1921)، ضمن بررسی اصول كمونیسم، بر تضاد نداشتن آنها با قرآن تأكید ورزید. (23)
در 1339/ 1920، صبحی پس از مكاتباتی با مجلس تركیه و شخص مصطفی كمال پاشا برای انتقال مركز فعالیت حزب كمونیست تركیه به آناطولی، همراه هیئتی پانزده نفری از فعالان حزب، به قارْص رفت. آنان پس از مواجه شدن با توطئه‌های عناصری از وابستگان حكومت، در راه بازگشت به شوروی در اواخر فروردین 1300/ آوریل 1921در دریای سیاه كشته شدند. (24) پس از كشته شدن صبحی و همراهانش، حزب اشتراكیون تركیه نیز منحل گردید و بسیاری از رهبران و فعالانش به حبس‌های طولانی محكوم شدند. در تابستان 1301/ 1922، هر دو حزب اشتراكیون و كمونیست تركیه غیرقانونی اعلام شدند و فعالیت حزب كمونیست از آن پس به استانبول محدود گردید. (25) با این همه، در مناسبات حكومت‌های آنكارا و شوروی، اخلال چندانی ایجاد نشد. (26)
در همان دوره‌ای كه احزاب مذكور و چند گروه چپ دیگر در آناطولی درگیر نبرد بودند، چند تشكیلات سیاسی چپ در استانبول، در دوره‌ی متاركه و زمانی كه استانبول در اشغال نیروهای متفقین بود، به فعالیت پرداختند، كه اهم آنها عبارت بودند از:
1)حزب سوسیالیست تركیه (تركیه سوسیالیست فرقه‌سی)، كه پس از بازگشت حسین حلمی اشتراكچی به استانبول، در جمادی الاولی 1337/ فوریه‌ی 1919 تشكیل گردید و براساس ماده‌ی نخست اساسنامه‌ی آن، حلمی بنیان گذار و رهبر دائم آن، و این حزب در حقیقت جانشین حزب سوسیالیست عثمانی بود. با كناره گرفتن پیاپی گروه‌های مختلف از حزب سوسیالیست تركیه، در اواسط 1301ش/ 1922 فقط نامی از آن مانده بود و با قتل اسرارآمیز حلمی در 1302ش/ 1923، این حزب از بین رفت. (27)
2)حزب سوسیال دموكرات (سوسیال دموكرات فرقه‌سی)، كه با هدف بهبود بخشیدن به زندگی كارگران، در اوایل 1337/ اواخر 1918 تشكیل شد و در تابستان 1301ش/ 1922 به همان سرنوشت حزب سوسیالیست تركیه گرفتار آمد. (28)
3)حزب سوسیالیست كارگر و دهقان تركیه (تركیه ایشچی و چیغچی سوسیالیست فرقه‌سی)، كه اساسش در برلین گذاشته شد و پس از انتقال به استانبول، 1338/ اواخر تابستان 1919، اجازه‌ی فعالیت رسمی گرفت و مجله‌ی قورتولوش (رهایی) ‌را منتشر كرد. این حزب تشكیلات علنی حزب كمونیست تركیه در شوروی به شمار می‌آمد.
4)حزب استانبول (استانبول فرقه‌سی). فعالیت علنی این حزبِ وابسته به كمینترن- كه بعداً مجله‌ی آیدینلق (روشنایی) را به عنوان ترجمان خود منتشر كرد- تا اعلان جمهوری (7 آبان 1302/ 29 اكتبر 1923) (29) ادامه یافت، اما با افزایش محدودیت‌ها به تدریج غیرفعال شد و به سبب انتشار اعلامیه‌ای در 11 اردیبهشت 1302/ اول مه 1923، رئیس و دبیركل و شماری از اعضای آن بازداشت شدند. (30) با این همه، آیندینلق تا اواخر زمستان 1303ش/ 1925 انتشار یافت و بیشتر چپ‌ها در اطراف آن گرد آمدند و بالاخره با در گرفتن قیام شیخ سعید نورسی در بهمن 1303/ فوریه‌ی 1925و تصویب و اجرای قانون برقراری نظم عمومی در اسفند 1303/ مارس 1925 و آغاز سركوبی همه جانبه‌ی مخالفان، آیدینلق و روزنامه‌ی هفتگی اوراق چكیج (31) توقیف شدند و 38 نفر از فعالان چپ در بهار 1304ش/ 1925محاكمه و به حبس‌های بلندمدت محكوم گردیدند، در حالی كه، دبیركل حزب كمونیست تركیه پیش از آغاز بازداشت‌ها از كشور گریخته بود. (32) پس از آن، اگرچه در دوره‌ی تك حزبی (1304-1324ش) تقریباً هیچ حزبی اجازه‌ی فعالیت نیافت. (33) برخی احزاب چپ، به ویژه حزب كمونیست تركیه، به فعالیت ادامه دادند (34)؛ هرچند فعالان گروه‌های چپ بارها محاكمه و زندانی شدند. (35)
در دوره‌ی چند حزبی، كه از 1324ش/ 1945 آغاز شد، با الغای قانون ممنوعیت تشكیل جمعیت براساس بینش طبقاتی، چند حزب چپ (كه برخی فعالیت چندانی هم نداشتند) تشكیل گردید، كه حزب سوسیالیست تركیه (36) و حزب سوسیالیست زحمتكش و دهقان (37) از آن جمله بودند. (38) این دو حزب، كه شاخه‌های علنی حزب كمونیست تركیه بودند، چند ماه پس از تشكیل، در نیمه‌ی اول 1325ش/ اواسط 1946، در جریان مذاكرات به منظور به هم پیوستن، به دستور حكومت نظامی منحل اعلام گردیدند و برخی اعضای آنها محاكمه و زندانی شدند. (39) تشكیل احزاب چپ قانونی و بازداشت چپ‌ها در دوره‌ی حكومت دموكرات (دهه‌ی 1330ش/ 1950) هم ادامه پیدا كرد. (40) حزب كارگر اول (41)- كه در فضای نسبتاً آزاد پس از كودتای خرداد 1339/ مه 1960، در بهمن 1339/ فوریه‌ی 1961 تشكیل گردید- نخستین حزب چپ بود كه در انتخابات 1344ش/ 1965 با پانزده نماینده (42) به مجلس راه یافت، اما پس از كودتای 1349ش/ 1971 منحل (43) و حزب كارگر دوم (44) در 1354ش/ 1975 تشكیل شد. (45) حزب كمونیست تركیه، كه پس از بازداشت های وسیع 1330ش/ 1951 ضربه‌ی شدیدی خورده بود، در خارج از كشور دوباره سازماندهی شد و تا كودتای 1359ش/ 1980 به فعالیت خود در كشور و پس از آن در خارج از كشور ادامه داد. در 1366ش/ 1987، با پیوستن حزب كارگر دوم به آن، حزب كمونیست متحد تركیه (46) پدید آمد (47) حزب كمونیست متحد تركیه هم در 1370ش/ 1991 منحل گردید. (48)
از دیگر خصوصیات دهه‌ی 1340ش/ 1960، انتشار وسیع مطبوعات و كتاب‌های چپ (49) و تشدید فعالیت‌های دانشجویی در كشورهای مختلف بود. این جنبش در تركیه به جنبش مسلحانه‌ی چپ انجامید و گروه‌های چریكی مختلفی، مانند ارتش آزادی بخش خلق تركیه (50)، حزب- جبهه‌ی آزادی بخش خلق تركیه (51)، ارتش آزادی بخش كارگر دهقان تركیه (52)، فدراسیون انقلابی جوانان تركیه (یا جوانان انقلابی)(53)، راه انقلابی (54) و چپ انقلابی (55)، در آستانه‌ی كودتای نظامی 1349ش/ 1971 یا در جریان آن، با عملیات مسلحانه اعلام موجودیت كردند و به سرعت و شدت قلع و قمع گردیدند. (56) فعالیت احزاب و سازمان‌های چپ دیگر نیز در جریان كودتا متوقف شد. كودتای شهریور 1359 سپتامبر 1980 نیز همه‌ی احزاب چپ مثل حزب سوسیالیست كارگر تركیه (57) و حزب سوسیالیست (58) كه بعداً حزب انقلاب سوسیالیستی (59) نامیده شد (60)، چپ میانه و حتی راست را منحل و كلیه‌ی فعالیت‌های سیاسی را متوقف كرد (61) و حتی احزابی چون حزب سوسیالیست، «حزب زحمت خلق» (62) و «حزب اتحاد سوسیالیست» (63)، كه در نیمه‌ی دوم دهه‌ی 1360ش/ 1980 تشكیل گردیدند، مدتی پس از تشكیل منحل شدند. (64)
كردها با اعتقاد به نابرابری و رفتار ناعادلانه در تركیه و با انتقاد شدید از آن، از دهه‌ی 1340ش/ 1960 جذب احزاب چپ و اندیشه‌های چپ گرایانه شدند. اما براثر سرخوردگی فزاینده‌ی شمار زیادی از آنان از حل نشدن مسائل كردها از سوی این احزاب، چندین حزب كوچك زیرزمینی چپ گرای كرد در تركیه تشكیل شد. (65) یكی از آنها حزب كارگران كردستان است كه عبدالله اوجالان، معروف به آپو، بنیان گذار آن است. وی كه در دوران دانشجویی خود با برخی احزاب چپ گرای تركیه مرتبط بود، در 1353ش/ 1974 به همراه تنی چند از همفكرانش، تصمیم به تأسیس یك جنبش آزادی بخش صرفاً كردی براساس اندیشه‌های ماركسیسم- لنینیسم گرفت. این حزب كه در آغاز آپوجولار (66) نامیده می‌شد، به عملیات پارتیزانی، به ویژه در جنوب شرقی تركیه روی آورد. هدف آن ایجاد دولت سوسیالیستی كُرد در مناطق كردنشین تركیه بود. (67) از 1363ش/ 1984 كه عملیات نظامی آنان آغاز شد، به تدریج به جنگی تمام عیار با ارتش تركیه تبدیل گردید كه نابودی صدها روستای كردنشین و كشته شدن ده‌ها هزار نفر را در پی داشت. (68) اوجالان در بهمن 1377/ فوریه 1999 دستگیر و زندانی شد. احزاب و گروه‌های چپ تركیه نیز پس از فروپاشی اتحاد شوروی بیش از پیش به ضعف گرایید.

پی‌نوشت‌ها

1. آق دره (Akdere) و قره دنیز (Karadeniz)، ج1، ص 15-16.
2. ر. ك. دانشنامه جهان اسلام، ذیل مدخل «جراید، بخش3: قلمرو عثمانی».
3. ماردین، ص68؛ آق دره و قره دنیز، ج1، ص17؛ تونچای، ص23-26.
4. رك. تونچای، ص25-26.
5. آق دره و قره دنیز، ج1، ص16.
6. رك. تونایا (Tunaya)، ج1، ص247-255.
7. رك. آق دره و قره دنیز، ج1، ص 26.
8. تونچای، ص39، 66.
9. دایرة المعارف جمهوریت (Cumhuriyet anasiklopedisi)، ج1، ص64.
10. رك. اونسال (Unsal)، ص27.
11. رك. تونچای، ص130-144.
12. گوك آی (Gokay)، ص 130-131.
13. رك. همان، ص133-134.
14. تونچای، ص177.
15. رك. پرسیتس (Moisei Aronovich Persits)، ص90-97.
16. رك. تونچای، ص192 به بعد.
17. همان، ص225-242؛ اونسال، ص28.
18. رك. تونچای، ص177-185؛ پرسیتس، ص91، 94-97.
19. گوك آی، ص132.
20. تونچای، ص185.
21. اونسال، همان جا.
22. زحمت.
23. تونچای، ص 186-189.
24. رك. تونچای، ص 225-242؛ اونسال، همان جا؛ گوك آی، ص 134-136.
25. دایرة المعارف جمهوریت، ج1، ص 65.
26. رك. تونچای، ص 242-257؛ گوك آی، ص136.
27. رك. تونچای، ص 70-83.
28. رك. تونایا، ج2، ص237-241؛ تونچای، ص 84-89.
29. 7 آبان 1302/ 29 اكتبر 1923.
30. رك. تونچای، ص293-342؛ دایرة المعارف جمهوریت، همان جا.
31. داس چكش؛ رك. دانشنامه جهان اسلام، ذیل «جراید، بخش4: تركیه».
32. رك. تونچای، ص 359-372؛ آق دره و قره دنیز، ج1، ص 158-159.
33. رك. دایرة المعارف جمهوریت، ج1، ص 146-148، 163-164.
34. رك. همان، ج2، ص 99.
35. رك. همان، ج1، ص 106، 133، 176، 195، 302-303.
36. Türkiye Sosyalist Partisi.
37. Türkiye Sosylist Emekҫi ve Köylü Partisi.
38. رك. اونسال، ص 29-30.
39. دایرة المعارف جمهوریت، ج2، ص 100.
40. رك. همان، ج2، ص188-189.
41. Türkiye Iʂҫi Partisi.
42. همان، ج3، ص117.
43. همان، ج3، ص 271.
44. II. Türkiye Iʂҫi Partisi.
45. آقشین (Aksin)، ص248-250؛ آق دره و قره دنیز، ج1، ص 275-290؛ برای اطلاعات مفصل درباره‌ی حزب كارگر اول و دوم، رك. اونسال، 2002.
46. Türkiye Birleʂik Komunist Partisi.
47. دایرة المعارف جمهوریت، ج4، ص 20؛ اونسال، ص29.
48. دایرة المعارف جمهوریت، ج4، ص352، 376.
49. همان، ج3، ص121.
50. Türkiye Halk Kurtulus Ordusu (THKO).
51. (Türkiye Halk Kurtulus Partisi-Cephesi(THKP-C.
52. (Türkiy Iʂҫi Koylu Kurtulu ʂOrdusu(TIKKO.
53. Türkiye Halk Kurtulu ʂ Ordusu(THKO).
54. Türkiye Halk Kurtulu ʂ Partisi-Cephesi(THKP-C).
55. Türkiy Iʂҫi Kpylu Kurtulu ʂ Ordusu(TIKKO).
56. رك. آق دره و قره دنیز، ج1، ص292-319؛ دایرة المعارف جمهوریت، ج3، ص 188-191، 236، 262-264، 295.
57. Türkiye Sosyalist Iʂҫi Partisi (TSIP).
58. Sosyalist Parti(SP).
59. Sosyalist devrim Partisi (SDP).
60. رك. دایرة المعارف جمهوریت، ج3، ص349، 377.
61. رك. تانور (Tanor)، ص28.
62. HalkIn Emek Partisi (HEP).
63. Sosyalist Birlik Partisi (SBP).
64. دایرة المعارف جمهوریت، ج4،‌ص 258، 339، 384؛ تانور، ص85-86.
65. رك. مك داول (McDowall)، ص 406-408.
66. Apocular.
67. رك. همان، ص 418-419؛ زورخر (Zurcher)، ص277.
68. زورخر، ص325؛ نیز رك. دایره المعارف جمهوریت، ج4، ص103.

منابع :
مویسی آرونوویچ پرسیتس، «انتر ناسیونالیست‌های خاور در روسیه و پاره‌ای مسائل جنبش آزادی بخش ملی (1918-ژوییه 1920)،» در كمینترن و خاور، ترجمه‌ی جلال علوی نیا،تهران: نشر بین الملل، 1360ش.
دانشنامه جهان اسلام، زیر نظر غلامعلی حدادعادل، تهران: بنیاد دایره المعارف اسلامی، 1375ش.
Erik Jan Zurcher,Tyrkey:a modern history,London 1998.
منبع مقاله :
رحیم رئیس نیا و. . . [دیگران]؛ (1389)، چپ و چپ‌گرایی در جهان اسلام، تهران: نشر كتاب مرجع، چاپ اول