مترجم: سهیلا حاجی‏زاده
منبع:راسخون




 

جیوه فلز مایع بوده و از زمان‏های قدیم مورد استفاده قرار گرفته است. با وجود سمیت بسیار بالای جیوه، از این عنصر جهت اهداف صنعتی مورد استفاده قرار می‏گیرد. در این مقاله به جیوه و مصارف و کاربردهای آن می‏پردازیم.
جیوه یک عنصر شیمیایی با عدد اتمی 80 و یک فلز واسطه می‏باشد. جالب‏ترین واقعیت در رابطه با جیوه این است که با وجود این‏که جیوه یک فلز سنگین است ولی در دمای اتاق به شکل مایع وجود دارد. جیوه یک عنصر کم‏یاب در پوسته‏ی زمین است در طبیعت به عنوان سولفور سیماب یا سولفید جیوه موجود است.
برخی مواقع این عنصر در livingstonite، corderoite و دیگر مواد معدنی یافت می‏شود، اما به ندرت به عنوان یک فلز بومی یافت می‏شود. در شیمی، این عصر با نماد شیمیایی Hg نشان داده می‏شود که از کلمه‏ی لاتین hydrargyrum می‏آید، که این کلمه هم به نوبه‏ی خودگفته شده که از کلمه‏ی یونانی hydrargyros که به معنی آب و نقره می‏باشد، مشتق شده است. همانطور که از نام آن پیداست، جیوه به عنوان یک مایع با رنگ نقره‏ای شفاف وجود دارد.
موارد استفاده از جیوه
دانشمندان قدیمی با وجود اینکه با بسیاری از تمدن‏های باستانی آشنا بودند نتوانستند به ارزش و اعتبار جیوه پی ببرند با این حال، شیمیدان فرانسوی به نام آنتوان لائورنت لاووازیر توانست جیوه را به عنوان یک عنصر با ارزش تشخیص دهد و به ارزش آن پی ببرد.
در برخی از مقبره‏های مصری که تقریبا 3500 سال قدمت دارند عنصر جیوه یافت شده است. برای چینی‏ها و تبتی‏ها جیوه عنصری است که باعث طولانی‏تر شدن عمر و بهبود و التیام شکستگی‏ها می‏شود. هم چنین یونانیان باستان جیوه را یک عنصر ضروری در ساخت پماد می‏دانند در حالی که مصریان باستان و رومی‏ها از آن در ساخت لوازم آرایشی استفاده می‏کردند.
جیوه دارای هفت ایزوتوپ پایدار می‏باشد. آلیاژ جیوه به راحتی می‏تواند با بسیاری از فلزات دیگر از جمله طلا و روی ترکیب شود. با این حال، هیچ شکلی از این آلیاژ به واسطه‏ی اینکه این عنصر می‏تواند در یک ظرف آهنی ذخیره شود، با آهن ترکیب نمی‏شود. جیوه یک عنصر بسیار فعال نیست و به راحتی واکنش نشان نمی‏دهد به همین دلیل جیوه هم مانند طلا, نقره و پلاتین به عنوان یک فلز نجیب در نظر گرفته می‏شود. اما زمانی که جیوه را حرارت می‏دهیم و آن را با اکسیژن واکنش می‏دهیم اکسید جیوه تولید می‏شود.
جیوه و بسیاری از ترکیبات آن از دوران قدیم برای اهداف مختلفی مورد استفاده قرار گرفته است. به عنوان مثال جیوه (I) کلرید و جیوه(II) سولفید در پزشکی و همچنین به عنوان شنگرف (یک رنگدانه‏ی قرمز) مورد استفاده قرار می‏گیرد. در قدیم برای استخراج طلا و نقره از جیوه استفاده می‏کردند ، با این حال این روش امروزه به طور قابل ملاحظه‏ای کاهش پیدا کرده است. کلرید جیوه (II) در گذشته به منظور درمان آبله نیز مورد استفاده قرار می‏گرفت.
در دماسنج‏ها، هواسنج‏ها، دستگاه سنجش فشار خون، فشارسنج‏ها و بسیاری دیگر از ابزارهای علمی نیز از جیوه استفاده می‏شود. با این حال به دلیل سمی بودن جیوه در حال حاضر در برخی از این دستگاه‏ها به جای جیوه از الکل استفاده می‏شود و یا با دستگاه‏های دیجیتال جایگزین شده‏اند. جیوه به عنوان یک ترکیب در دندانپزشکی مورد استفاده قرار می‏گیرد. در حالی که از فولمینات جیوه به دلیل خاصیت انفجاری آن به عنوان یک ماده‏ی منفجر کننده در ساخت مواد منفجره استفاده می‏شود.
تیومرسال یک ترکیب جیوه بوده که در ساخت ریمل مژه و ابرو استفاده شده و به عنوان یک ماده‏ی نگهدارنده در واکسن‏ها نیز استفاده می‏شود. مربورومین ترکیب دیگری از جیوه است که به عنوان یک ضدعفونی کننده برای مصرف موضعی مورد استفاده قرار می‏گیرد. جیوه در لامپ‏های فلورسنت، لامپ‏های بخار جیوه، لامپ‏های الکترون گازی، باتری‏ها، تلسکوپ آینه مایع و غیره نیز مورد استفاده قرار می‏گیرد.
آتشفشان‏ها منبع تقریبا نیمی از جیوه موجود در هوا می‏باشند، در حالی که بقیه‏ی جیوه موجود در هوا از فعالیت‏های انسانی مانند نیروگاه‏های زغال سنگ، کارخانه‏های تولید طلا ، تولید فلزات غیرآهنی، تولید سود سوزآور، دفع زباله و تولید باتری، چدن و فولاد وارد هوا می‏شود.
هنگامی که جیوه استنشاق و یا بلعیده می‏شود یک فلز بسیار سمی و کشنده است. بسیاری از ترکیبات جیوه سمی هستند ولی دی متیل جیوه و متیل جیوه از همه‏ی ترکیبات آن سمی‏تر است. جیوه‏ی فلزی در غلظت‏های بالا در آب حل می‏شود و در بسیاری از ماهی‏ها و سخت پوستان تجمع پیدا می‏کند مصرف چنین ماهیانی می‏تواند سطح جیوه را در بدن افزایش دهد و در نهایت باعث مسمومیت جیوه‏ای در فرد گردد.
متیل جیوه می‏تواند آسیب دایمی به مغز و کلیه‏ها وارد کند، هم چنین مشخص شده است که برای رشد جنین نیز مضر است. مصرف آن باعث ضعیف شدن سیستم ایمنی بدن می‏شود. با توجه به خطرات بهداشتی و زیست محیطی که جیوه و ترکیبات آن دارند در بسیاری از کشورها از جمله امریکا و کشورهای اتحادیه اروپا استفاده از آن تحت کنترل مقررات مختلفی قرار است.