بانوان كربلا

آيا از حضرت فاطمه(س) دختري غير از حضرت زينب و ام كلثوم(س) در شام مدفون است؟

اميرالمؤمنين از حضرت فاطمه زهرا(س) داراي پنج فرزند بوده‎اند؛ امام حسن(ع)، امام حسين(ع)، زينب كبري، ام كلثوم(س) و محسن(ع) كه به جور دشمنان سقط شد.1طبق نقل برخي از منابع ام كلثوم را زينب صغري نيز گفته‎اند كه كنيه‎اش ام كلثوم بوده است؛2 البته علي(ع) از زنان ديگر، دختران ديگري نيز داشته است، از جمله: زينب صغري، ام كلثوم صغري كه اين تشابه اسمي ممكن است اشتباهاتي را ايجاد كرده باشد.3
از ميان مورخان قديمي تنها عبيدلي مدفن زينب كبري را در مصر دانسته و نقل كرده كه والي مدينه به يزيد نامه نوشت و درخواست كرد كه زينب كبري از مدينه اخراج شود و يزيد دستور داد، زينب با تعدادي از بني‎هاشم، چند روز مانده به آخر ماه رجب، روانه‎ي مصر گرديدند. در سال 61 داخل مصر شد و در آن‎جا يازده ماه و پانزده روز زندگي كرد و صبح يكشنبه 15 رجب سال 62 از دنيا رفت.4 مرحوم حسيني سابقي، اذعان مي‎دارد كه در هيچ كتابي جز «اخبار الزينبيّات» عبيدلي مطلبي از زينب دختر علي(ع) نديده است و نيز با رد مسأله تبعيد زينب به مصر مي‎گويد: درباره‎ي مقابر صحابه در مصر و زينب‎هاي مدفون در آن‎جا و كساني كه وارد مصر شده‎اند، كتاب‎هايي نوشته‎اند، ولي به زينب كبري ـ دختر علي(ع) ـ اشاره نكرده‎اند، اين مورخان عبارتند از: 1. عبدالرحمن بن حكم مصري (متوفي 257)، صاحب منهج السالك في اخبار مصر و ام القري و الممالك؛ 2. ابو عمر محمد بن يوسف كندي (متوفي 354)، مؤلف ولاة مصر؛ 3. ابو محمد حسن بن ابراهيم بن ذولاق ليثي (متوفي 387) 4. عز الملك محمد بن عبدالله حراني مسيحي (متوفي 420)، 5. قاضي سلامه قضاعي (متوفي 453)، صاحب انس الزائرين 6. ابو طاهر سيفي (متوفي 576)؛ 7. عبد القادر مقريزي (متوفي 845 )، صاحب الخطط والاعتبار؛ 8. شمس الدين انصاري مصري (متوفي 814)، مؤلف الكواكب السيارة في ترتيب الزيارة؛ 9. شمس الدين سخاوي ( متوفي902)، صاحب رساله‎ي زينبيّات؛ 10. ابراهيم بن علي فخرومي مصري (متوفي 819)، مؤلف الفضائل الباهرة في محاسن مصر والقاهرة؛ 11. سخاوي حنفي مصري (متوفي 814)، صاحب تحفة الاحباب؛ 12. عبدالرحمن سيوطي نويسنده‎ي المحاضرة في تاريخ مصر و القاهرة و نيز درّ السحابة فيمن دخل مصر من الصحابة؛ 13. ابن تغري بردي (متوفي 704)، مؤلف النجوم الزاهرة؛ 14. ابن دقماق (متوفي 792)، صاحب كتاب الانتصار.5
از ميان مورخان شيعه سيد محسن امين قائل است كه، مدفون در دمشق زينب صغري، ام كلثوم دختر فاطمه زهرا(س)، مي‎باشد و زينب كبري در مدينه مدفون است.
آيا قضيه يقه پاره كردن حضرت زينب(س) در كاخ ابن زياد و كاخ يزيد در مقابل زده شدن ضربه‎اي بر لب و دندان‎هاي سيدالشهدا، صحت دارد؟چگونه ممكن است اين بانوي بزرگوار در برابر نامحرمان چنين كند؟
زماني كه قافله‎ي اسيران را به مجلس ابن زياد وارد كردند، زينب ناشناس و با جامه‎هاي كهنه در ميان آنان بود، و در حالي كه كنيزان گرد او را گرفته بودند، در گوشه‎اي نشستند؛ ابن زياد گفت: اين چه كسي بود كه با كنيزان خود به كناري خزيد؟ زينب پاسخ نداد و بار دوم و سوم. ابن زياد سؤال خود را تكرار كرد؛ سپس يكي از كنيزان گفت: اين زينب، دختر فاطمه بنت رسول‎الله(ص)، است؛ پس ابن زياد رو به او كرد و گفت:
الحمد لله الذي فضحكم و قتلكم و اكذب احدوثتكم6
سپاس خداي را كه شما را رسوا كرد و كشت و افسانه شما را دروغ نمود.» زينب كبري(س) گفت:
الحمد لله الذي اكرمنا بنبيه محمداً و طهرنا من الرجس…
سپاس خداي را كه ما را به پيامبر خود محمد(ص) گرامي داشت و از پليدي‎ها پاك گردانيد؛ تنها فاسق رسوا مي‎شود و فاجر دروغ مي‎گويد.»7
همين طور گفتگو بين ابن زياد و پاسخ‎هاي دندان شكن حضرت زينب(س) ادامه يافت و جريان يقه پاره كردن حضرت زينب(س) در آن مجلس يا جاي ديگر در هيچ يك از منابع معتبر تاريخي ديده نشده است؛ البته در برخي از آن‎ها به شكل‎هاي گوناگون از جريان شكستن پيشاني يا سر آن حضرت به خاطر زدن به محمل و چوبه‎ي خيمه از شدّت اندوه كه بر اثر آن خون از زير مقنعه آن حضرت بر پيشاني جاري شده، وجود دارد8 اما در اين مورد مرحوم حاج شيخ عباس قمي مي‎گويد: انجام اين قبيل اعمال، با كمال عقل و استحكام دين و نهايت وقار آن حضرت كه به عقيله بني هاشم معروف و اسطوره صبر و پايداري است خالي از اشكال و استبعاد نيست و به همين دليل است كه در اكثر كتب معتبر تاريخي همين قدر نوشته‎اند كه چون آن مخدره سر مبارك برادر را بديد، ناله برآورد و به حسرت گريست.9
ام كلثومي كه در كربلا حاضر بود، كدام ام كلثوم است و آيا ام كلثوم ـ دختر حضرت فاطمه(س) ـ در واقعه‎ي عاشورا بوده است يا خير؟
مرحوم شيخ مفيد از دختري براي اميرالمؤمنين(ع)، به نام ام كلثوم ياد كرده است،10ولي ديگر مورخان، چون: طبري،11بن شهرآشوب12 ابن ابي‎الحديد،13و ...... دختری به نام ام كلثوم براي اميرالمؤمنين(ع) نام برده‎اند: يكي ام‎كلثوم كبري، دختر فاطمه(س)، و ديگري ام كلثوم. نامي از همسر ديگر كه به ام‎كلثوم صغري موسوم و معروف بوده است؛ البته نام ام‎كلثوم كبري را، زينب صغري نيز گفته‎اند كه ام‎كلثوم كنيه‎اش بوده است.
اما درباره‎ي اين كه ام‎كلثوم كبري، دختر حضرت فاطمه(س)، چه زماني از دنيا رفته است، ابن اثير،14بن حجر عسقلاني 15قرطبي 16گفته‎اند: كه اين ام‎كلثوم در زمان حيات امام حسن(ع)، يعني قبل از سال 50 هجري، از دنيا رفته است، ولي ابن شهرآشوب گفته است كه ام‎كلثوم پس از عمر، با عون، محمد و ـ عبدالله پسران جعفرطيار ـ يكي پس از مرگ ديگري ازدواج كرده است كه قطعاً ازدواجش با عبدالله ـ همسر زينب كبري(س) ـ پس از وفات آن بانو است.17 ابن حجر عسقلاني نيز روايت ديگري را به اين مضمون نقل كرده است.
اين دو تاريخ وفات بايد متعلق به اين دو ام‎كلثوم باشد ،نه يكي از آنها؛ اما كدام يك زودتر وفات كرده است، سيد محسن امين مي‎گويد: اميرالمؤمنين(ع) دو دختر به نام ام كلثوم داشته است؛ ام‎كلثوم كبري، دختر فاطمه(س)، قبل از واقعه كربلا از دنيا رفته و ام‎كلثوم حاضر در كربلا، ام‎كلثوم دوم، يعني حضرت زينب صغري بوده است.18
بنابراين، ام‎كلثوم خواهر ابويني حضرت زينب(س)، بنابر قول اقرب به صواب، قبل از واقعه كربلا و در زمان حيات برادرش امام حسن مجتبي(ع) از دنيا رفته است. و اگر از ام‎كلثومي در واقعه كربلا اسم برده شده، غير از ام‎كلثوم، دختر فاطمه(س)، بوده است.

آيا جناب ليلا ـ مادر علي اكبر ـ و شهربانو در كربلا حضور داشتند؟

مراجعه به كتب تاريخي و آثار نويسندگان معاصر، چنين به دست مي‎دهد كه جناب ليلا در كربلا نبوده است.
استاد شهيد مرتضي مطهري مسأله‎ي حضور ليلا در كربلا و در نتيجه افسانه‎ها و قصه‎هايي كه درباره‎ي ايشان گفته شده را يكي از موارد تحريف در تاريخ كربلا مي‎داند و آن را با استدلال رد مي‎نمايد.19
محدث قمي مي‎گويد: «ظاهر آن است كه ليلا در كربلا نبوده و من در كتب معتبر نديدم.»20
در جاي ديگر مي‎نويسد: «در كتب معتبر، ذكري از بودن ليلا در كربلا، يا در كوفه و شام نيست.»21 همچنين از سخن قاتل علي اكبر كه مي‎گويد:
عليّ آثام العرب ان مرّ بي يفعل مثل ما كان يفعل ان لم اثكل اباه.22
گناه تمامي عرب به گردن من، اگر اين جوان از كنار من بگذرد و پدر را به عزايش داغدار نسازم.» در حالي كه در عرف مي‎گويند: «مادرش را به عزايش بنشانم»؛ اما وي فقط از پدرش ياد مي‎كند؛ از اين رو استفاده مي‎شود كه نه تنها ليلا در كربلا نبوده، كه اصلاً در قيد حيات نيز نبوده است.
مرحوم دكتر محمد ابراهيم آيتي در اين زمينه مي‎نويسد: «از مادر علي اكبر، يعني ليلا، دختر ابي مرة بن مسعود، هم نامي در جريان فاجعه كربلا به ميان نيامده است و هيچ نمي‎دانم كه ايشان در اين تاريخ زنده بوده است يا نه؟… از همسران امام تنها كسي كه در اين سفر همراه امام(ع) بوده، رباب دختر امرؤالقيس است.23
بنابراين با توجه به قرائن و شواهد ياد شده، جناب ليلا در كربلا نبوده‎ است؛ در نتيجه آن داستان‎ها و افسانه‎هايي كه در جريان حادثه كربلا به او نسبت داده مي‎شود، بي‎اساس و غير واقعي است. در پايان تذكر اين نكته لازم است كه شيخ مفيد در ارشاد، طبرسي در اعلام الوري، طبري در تاريخ طبري و … نام اين بانو را همان ليلا ذكر كرده‎اند؛24 از اين رو اطلاق نام «ام ليلي» بر آن بانو صحيح نيست.

اما درباره‎ي حضور شهربانو در كربلا

قبل از پاسخ به اين بخش سؤال، يادآور مي‎شويم كه اگر چه بنا به نقل مشهور بين مورخان، مادر امام سجاد(ع)، دختر يزدگرد سوم پادشاه ايران بوده و نامش «شهربانو» مي‎باشد، اما اين شهرت تاريخي، از سوي برخي از محققان معاصر به جهت ترديد در روايات اين موضوع، مورد خدشه قرار گرفته است.25
بنابراين، در اصل نام مادر امام سجاد(ع) كه شهربانو و دختر پادشاه باشد، ترديد وجود دارد، تا چه رسد به اين كه وي تا زمان وقوع حادثه‎ي جانگداز كربلا زنده و اين واقعه را درك كرده باشد.
آنچه در بعضي از اخبار آمده است، آن است كه مادر امام سجاد(ع) هنگام وضع حمل آن حضرت، از دنيا رفته است؛26 بنابراين بر فرض قبول اين كه مادر امام سجاد(ع) فرزند پادشاه ساساني و نامش شهربانو باشد، امّا مانند ليلا در واقعه‎ي كربلا در قيد حيات نبوده است.
آيا اين درست است كه «رباب» ـ همسر امام حسين(ع) ـ تا يك سال تنها و بدون همراه داشتن شخصي محرم در كنار قبر مطهر ماند و از دنيا رفت؟
در مورد «رباب»، همسر امام حسين(ع)، دو قول روايت شده است، ولي آنچه در اين دو قول مشترك است و همه بر آن اذعان دارند، اين است كه «رباب» پس از شهادت امام حسين(ع) و مراجعت از شام، يك سال براي آن حضرت اقامه‎ي عزا نمود و بيش از يك سال نيز عمر نكرد.
قول اول، كه بعضي از مورخّان، مانند ابن اثير در «الكامل في التاريخ»، آن را نقل كرده‎اند، اين است كه: رباب همسر امام حسين(ع)، در كربلا حضور داشته، همراه اسرا به شام برده شد و سپس به مدينه بازگشت… و گفته شده است كه او يك سال كنار قبر امام حسين(ع) اقامه‎ي عزا نمود و سپس به مدينه بازگشت، و در حالي كه از فقدان آن حضرت غمگين بود، درگذشت.27 ابن اثير اين قول را نقل كرده است و اگر اصل آن صحت داشته باشد، هيچ گونه مانعي از اين كه آن بانوي معظّمه تنها و بدون شخص محرمي در كنار قبر مطهر مانده باشد، به نظر نمي‎رسد.
دو نكته قابل تأمل در اين خبر وجود دارد: الف ـ در اين گونه نقل تاريخ احتمال مسامحه مي‎رود و اين ادعا كه «رباب» در كنار قبر مبارك مانده، بدين معنا نيست كه شب و روز از قبر مطهر جدا نشده است، بلكه ممكن است در آباداني‎ها و قريه‎هاي نزديك حائر مقدس، اقامت گزيده و در اغلب اوقات نزد قبر مطهر رفته باشد.
ب ـ در ماندن اين بانوي مكرمه كنار قبر مطهر جاي استبعاد نيست، چون در صدر اسلام توقف و عزاداري همسران با وفاي اشخاص و اشراف نزد قبور آن‎ها معمول بوده است؛ چنان كه فاطمه پس از وفات شوهرش، سيد حسن مثني فرزند امام مجتبي(ع)، تا يك سال كنار قبرش چادر زد و عزادار شد. مرحوم محدث قمي (ره) اين مطلب را در «سفينةالبحار» آورده و مي‎گويد: «آنچه درباره‎ي زوجه‎اش فاطمه ذكر كرديم مبني بر اين كه در كنار قبرش چادري زد و به مدت يك سال روزها را روزه مي‎گرفت و شبها را به عبادت مي‎پرداخت. كه يك سال را شيخ مفيد و كثيري از علماء شيعه نقل كرده‎اند و اين قول شايع بين زنان محترمه بود.»28 محدث قمي پس از نقل اين مطلب، قضيه بانوي معظمه «رباب» را از ابن اثير نقل مي‎كند.
اما قول دوم؛ بر مبناي روايتي است كه مرحوم كليني در «اصول كافي» كه از معتبرترين كتب شيعه است، از مصقلة الطحان از امام صادق(ع) نقل كرده است كه آن حضرت فرمود:
«مصقله مي‎گويد: شنيدم امام صادق(ع) مي‎فرمود: چون حسين(ع) كشته شد، همسر كلابيّه آن حضرت برايش سوگواري به پا كرد و خود گريست و زنان و خدمتگذاران او هم گريستند تا اشك چشمانش خشك شد و تمام گشت، آن هنگام يكي از كنيزانش را ديد، مي‎گريد و اشك چشمش جاري است، او را طلبيد و گفت: چرا در ميان ما تنها اشك تو جاري است؟! او گفت: من شربت سويق مي‎آشامم. او هم دستور داد سويق تهيه كنند. از آن نوشيدند. بعد اظهار داشت مي‎خواهم با اين عمل براي گريستن بر حسين(ع) نيرو پيدا كنيم.
شخصي براي او چند پرنده‎ي سياه هديه فرستاد، چون آن‎ها را ديد گفت: اينها چيست، گفتند: هديه‎اي است كه فلاني فرستاده تا بر سوگواري حسين كمك شود. او گفت ما جشن برگزار نمي‎كنيم، اين‎ها را براي چه مي‎خواهيم؟! بعد دستور داد آن‎ها را از خانه بيرون كردند، چون از خانه بيرون شدند اثري از آن‎ها احساس نشد. مثل اين كه ميان آسمان و زمين پرواز كردند…»29
از خبر طحان استفاده مي‎شود كه گريه و عزاي آن بانوي معظمه در خانه و منزلي بوده است؛ اما در كنار قبر سيدالشهدا(ع) در آن زمان هنور خانه‎اي وجود نداشته، تا ايشان بفرمايند، مرغ‎ها را از آن خانه بيرون رانند.
در اين روايت، «الجُؤَن» مثل «صُرَد» جمع جُوني است و آن نوعي پرنده‌ي سنگ‌خوار مي‎باشد كه بال‎ها و شكم آن سياه است.30 آن مرغ‎ها را شخصي براي آن بانو هديه فرستاده كه از آن غذا تهيه نمايد تا براي ماتم و عزاي سيدالشهدا(ع) و گريه بر آن حضرت، تقويت شود و ايشان هم فرمود: غذا درست كردن از مرغان لطيف، در ماتم آن حضرت تناسب ندارد؛ چرا كه غذاهاي لذيذ را در عروسي‎ها درست مي‎كنند.
مرحوم شهيد قاضي ـ رحمة الله عليه ـ از اين روايت استفاده كرده‎ است كه رباب عزا را در مدينه برپا كرده است نه در كربلا و گفته‎اند، افزون بر اين كه امام سجاد(ع) مانع مي‎شد، همسر امام حسين(ع) خود نيز تا يك سال در بيابان كربلا تنها نمي‎ماند و اين مطلب را از شخصيت او بعيد دانسته است.
تذكر اين نكته لازم به نظر مي‎رسد كه هيچ كس به طور قطع نگفته كه بانوي معظمه، «رباب»، تمام يك سال را در كنار قبر مطهر مانده است، ابن اثير هم براي اين قول قائلي ذكر نكرده است؛ پس خبر اول كه بر ماندن يك سال در كنار قبر مطهر و اقامه‎ي عزا دلالت دارد كه پس از آن از دنيا رفته است؛ گرفتار ضعف مي‎گردد؛31
آيا مادر حضرت سجاد(ع) شهربانو دختر يزدگرد بوده است و آيا سند اين مطلب اعتباري دارد يا نه؟
به گفته‎ي بيشتر مورخان، مادر امام علي بن الحسين(ع)، دختر يزدگرد سوم ـ آخرين پادشاه ساساني ـ است؛ اما در اسم و چگونگي ازدواج اين بانو با امام حسين(ع) اختلاف بسياري است32؛ چنان كه اسامي وي تا چهارده33 و حتي هفده اسم34 گزارش شده است. با تمام تلاش‎ها و پي‎گيري‎هايي كه بعضي از محققان و نويسندگان درباره‎ي آن انجام داده‎اند، نظر دقيق و قانع كننده‎اي ارائه نشده است. تحقيق و نقد و بررسي در اين موضوع در دهه‎هاي اخير از آن جهت بيش‎تر صورت گرفته است كه برخي از خاورشناسان مغرض و دشمن مكتب تشيّع و به پيروي از آنان بعضي از نويسندگان مسلمان، ازدواج امام حسين(ع) با شاهزاده خانم ايراني و انتساب خاندان رسالت به دودمان ساساني را علت گرايش ايرانيان به اهل‎بيت(ع) و در نتيجه پذيرش مكتب تشيّع معرفي كرده‎اند35 و اعتقاد شيعيان را به حق الهي ائمه‎ي اطهار(ع)، از بقاياي اعتقاد قديمي ايرانيان به «فره‎ي ايزدي» پادشاه ساساني دانسته‎اند؛36 زيرا پادشاهان ساساني خود را آسماني نژاد مي‎دانستند و براي خود مقامي نيمه خدايي و فوق بشري قائل بودند و كيش زرتشت آن روزگار نيز اين نوع تفكر را تأييد مي‎كرد.37
بعضي از محققان، تمام يا بيشتر اخباري را كه در اين باره وجود دارد و همچنين اخبار معدودي را كه بر ام‎ولد بودن مادر امام سجاد(ع) دلالت دارند، جمع‎آوري و آن‎ها را مورد نقد و بررسي قرار داده‎اند.38
بايد توجه داشت كه هر چند اصل ماجرا شهرت بسزايي دارد و در كهن‎ترين متون تاريخي شيعه، چون وقعة الصفين،39 تاريخ يعقوبي40 و بصائر الدرجات41 كه همگي در قرن سوم تأليف يافته‎اند، نقل شده است، اما اختلاف ميان مفاد اين روايات و عدم سازگاري پاره‎اي از آن‎ها با روايات فتوحات و غيره، آن قدر چشمگير است كه محققان معاصر، اصل داستان شهربانو و ازدواج وي با امام حسين(ع) و ولادت امام سجاد(ع) از شاهزاده خانم ايراني را مشكوك دانسته‎اند؛ چنان كه استاد مطهري پس از تشكيك در اين باره مي‎نويسد:
«ادوارد براون از كساني است كه داستان را مجعول مي‎داند. كريستن‎سن نيز قضيه را مشكوك تلقي مي‎كند و همين طور سعيد نفيسي در تاريخ اجتماعي ايران آن را افسانه مي‎داند42.»
علاوه بر اين ، از صدها سال پيش محدثان و نسب‎دانان بر مضمون اين روايات خرده گرفته‎اند و به انكار آن پرداخته‎اند. ابن عنبة يكي از نسب‎شناسان معروف علوي (متوفي 828 هـ ق) در اين باره مي‎نويسد: «خداوند، علي بن الحسين(ع) را به فرزندزادگي پيغمبر(ص)، از پادشاه‎زادگي بي‎نياز فرموده است، آن هم دختري كه بر سنت اسلامي متولد نشده است. اگر پادشاهي موجب شرف بود، بايد عجم بر عرب و بني قحطان43 بر بني عدنان فضيلت داشته باشند.»44
وي ـ پس از اين كه مي‎گويد: قول مشهور آن است كه مادر امام سجاد(ع) دختر يزدگرد سوم و نامش شاه زنان مي‎باشد ـ در پايان مي‎افرايد: بسياري از نسب‎شناسان و مورخان اين قول را نپذيرفته‎اند. بنا به گفته‎ي آنها دختران يزد‎گرد همراه او به خراسان رفتند.45
دليل ديگري كه اصل داستان را خدشه‎دار مي‎كند، سندي است كه نشان مي‎دهد آغاز سده‎ي دوم هجري، شاهزاده خانم ايراني در خاندان هاشمي ناشناخته بوده است. اين سند، نامه منصور دوانيقي در پاسخ به محمد بن عبدالله بن حسن ـ مشهور به نفس زكيه ـ است. محمد در نامه‎اي به منصور، و پس از آن‎كه خود را مهدي امت خوانده و امامت و خلافت را حق خود دانسته است، منصور را به اطاعت خود فرا مي‎خواند. منصور در پاسخ او نامه‎اي طولاني و تهديدآميز مي‎نويسد و در ضمن مي‎گويد: پس از رحلت رسول خدا(ص) در خاندان شما برتر از علي بن الحسين(ع) متولد نشده و مادر او ام‎ولد بود.46
نوشتن ام‎ولد، تحقيري است كه منصور بن محمد بن عيدالله روا مي‎دارد. اين نامه كه طبري در حوادث سال 145 هجري آورده، نيم قرن پس از رحلت امام علي بن الحسين(ع) نوشته شده است كه در آن زمان بسياري از هاشميان زنده بودند. اگر داستان اسير شدن شهربانو و آوردن او به مسجد مدينه و نيز اگر دختر يزدگرد بودن مادر حضرت درست مي‎بود،47 منصور چنان تعبيري به كار نمي‎برد و اگر ادعاي دروغي كرده بود، محمد سخنش را در دهانش مي‎شكست و به او پاسخ مي‎داد كه مادر علي بن الحسين(ع) شاهزاده بوده است نه كنيز.48
نكته ديگر آن كه مورخان هنگام شرح جنگ‎هاي مسلمانان و ايرانيان، داستان حركت و عقب‎نشيني يزدگرد را از نقطه‎اي به نقطه‎ي ديگر به تفصيل نوشته‎اند. براساس اين گزارش‎ها، يزدگرد و خاندان او هيچ‎گاه در ميدان جنگ نبوده‎اند. زماني كه جنگ قادسيه شروع شد، يزدگرد در مداين بود و پيش از آمدن مسلمانان از مداين به حلوان رفت؛ سپس از حلوان به اصفهان و از آن جا به اصطخر و كرمان و مرو گريخت.49 در اين عقب نشيني‎ها، يزدگرد نه تنها زنان، خويشاوندان و خزانه‎ي خود را همراه داشته است، بلكه آشپزان، رامشگران و يوزبانان او نيز همراه وي بوده‎اند.50 بنابراين، دختران او كجا، كي و چگونه به اسارت مسلمانان درآمدند؟ البته با وجود قراين و شواهد ذكر شده، احتمالاً در فتح مداين كنيزكاني اسير شده‎اند؛ چنان كه مجالد بن سعيد از شعبي نقل مي‎كند: «در روز فتح مداين، مسلمانان از كنيزان كسرا، تني چند به اسارت گرفتند كه مادر من يكي از آنان است.»51 نيز بعيد نيست كه در فتح خراسان و شرق ايران دختراني اسير شده باشند؛ چنان كه بلاذري مي‎نويسد: «گفته‎اند مادر علي بن الحسين(ع) سجستاني (سيستاني) است.»52 و احتمال دارد كه امام حسين(ع) يكي از اين زنان را به همسري گرفته و امام علي بن الحسين(ع) از او متولد شده باشد.
در پايان، مناسب است به شعري منسوب به ابوالأسود دئلي كه در كتاب شريف «اصول كافي» آمده است، اشاره شود. شعر ياد شده چنين است:
ترجمه: پسري كه از يك سو به كسري و از سوي ديگر به هاشم مي‎رسد، گرامي‎ترين فرزندي است كه به او بازوبند بسته‎اند.54
اگر چه اين بيت در يكي از معتبرترين كتاب‎هاي شيعه آمده است؛ اما استدلال به آن به دلايل زير مخدوش است:
1. چنين بيتي در ديوان ابوالاسود يافت نشده است و فقط در بعضي از منابع55 كه كهن‎ترين آن‎ها اصول كافي است، به ابوالاسود نسبت داده شده است.
2. بر فرض قبول انتساب شعر به ابوالاسود، اين كه مراد از «غلاماً بين كسري و هاشم» امام سجاد(ع) باشد، نه شخص ديگري از هاشميان، نياز به اثبات تاريخي دارد.
3. احتمال دوم در معناي ان «غلاماً بين كسري و هاشم» آن است كه مراد از كسري، نژاد وتبار شاهان ساساني يزدگرد سوم نيست، بلكه مراد نژاد و تبار فارسي و عجمي است؛ بنابراين احتمال، معناي بيت چنين مي‎شود: پسري كه از يك سو به فارس و از سوي ديگر به هاشم مي‎رسد، يعني مادرش عجمي است. حال با اين احتمال ديگر نمي‎توان براي اثبات مدعا به اين شعر استدلال كرد؛ چرا كه تبار عجمي داشتن، يعني ايراني بودن؛ اما از تبار پاشاهان ساساني بودن، از شعر استفاده نمي‎شود.
4. سبك شعر و مفاد و مضمون آن با مولود خانداني كه به سنت‎هاي موروثي پاي‎بند هستند، مناسب‎تر است تا به مولود خاندان امامت، به ويژه كسي كه خود امام و نيز فرزند و پدر امام است.56

آيا مرقد بي‎بي شهربانو در نزديكي تهران، صحت دارد؟

در سال‎هاي اخير، انتساب قبري كه در نزديكي شهرري واقع است به بي‎بي شهربانو، با ترديد جدي بعضي از محققان رو به رو شده است. آقاي دكتر كريمان در كتاب محققانه و ارزشمند خويش «ري باستان»، با ذكر دلايل و شواهدي، انتساب اين محل را به بي‎بي شهربانو با شك و ترديد مواجه ساخته است.
به اين دليل اهميت تحقيقات ياد شده، گزارش از آن را در ذيل مي‎آوريم:
انتساب اين مكان به بي‎بي شهربانو در هيچ يك از كتاب‎هاي مسالك و تواريخ و رجال قديمي ذكر نشده است؛57 هم‎چنان كه در هيچ يك از منابع معتمد از صدر اسلام تا قرون اخير، كوچك‎ترين ذكري نيست كه بي‎بي شهربانو در ري درگذشته و در آن‎جا مدفون گرديده است، بلكه همه قرائن خلاف آن را مي‎رساند؛ چنان‎كه شيخ صدوق كه خود در ري مي‎زيسته و كتاب «عيون اخبارالرضا» را براي صاحب بن عبّاد كه نيز در اين شهر مقيم بوده، فراهم آورده است، در اين كتاب به درگذشت مادر امام زين العابدين(ع) در هنگام زاييدن، تصريح كرده است. بي‎گمان هرگاه بقعه‎ي بي‎بي شهربانو به عهد وي در ري موجود و مزار مي‎بود، در اين كتاب اشارتي مي‎رفت.
ابودلف كه در سال 334 هـ . ق. از ري ديدن كرده و آثار فُرس و مقابر زرتشتيان را در شمال ري، ذكركرده است، هيچ گونه اشاره‎اي به مدفن بي‎بي شهربانو در آن حدود ندارد.
در كتاب «النقض» نيز كه مشتمل بر اماكن مقدس ري مي‎باشد، به هيچ روي نامي از بي‎بي شهربانو نشده است.
حاج محمد باقر نگارنده‎ي «جنة النعيم» كه كتاب خود را به تحقيق در احوال حضرت عبدالعظيم اختصاص داده و به مناسبت از شخصيت‎هاي مذهبي مدفون، ذكري به ميان آورده، از مدفن بي‎بي شهربانو در اين شهر يادي نكرده است.58
نويسنده‎ي كتاب «ري باستان» در پايان اين بحث، با توجه به قرائن و شواهد ياد شده، چنين نتيجه‎گيري مي‎كند: «چون در تاريخ حوادث ري، تا آن‎جا كه عرصه‎ي تتبع بر نگارنده فراخ بود، نام بانويي بدين صورت مشهود نيفتاده تا احتمال خلط اسم برود؛ از اين رو شايد بتوان گفت كه اين محل دخمه‎اي از بزرگان زرتشتي بوده است، و براي آن‎كه مسلمانان آن‎جا را خراب نكنند، آن را به عروس ايراني خاندان نبوت نسبت داده‎اند و به بناي آن درافزودند. وجود دخمه‎ي گبرها در آن نزديكي ـ در شمال ـ مؤيد اين نظر است … و اين محل، دخمه‎ي فرزندان يزدگرد دهم (هرمز و خاندان وي) بوده كه در ري به دست فيروز كشته شده‎اند و براي محفوظ ماندن، آن را به فرزند يزدگرد سوم نسبت داده‎اند.»59
گذشته از مطالب ياد شده، مؤلف ناسخ التواريخ شاهد ديگري را براي عدم امكان انتساب اين مكان به بي‎بي شهربانو، آورده است. وي داستاني را به نقل از يكي از سادات بيان مي‎كند كه وي با خواندن نوشته‌ي مبهم روي صندوق مقبره، به اين نتيجه رسيده كه مقبره ياد شده، آرامگاه يكي از دختران ارباب و اشراف آن منطقه بنام شهربانو بوده است.60
بنابراين، با توجه به شواهدي كه بيان شد، نمي‎توان ادعا كرد كه مكان ياد شده، قبر بي‎بي شهربانو مادر امام سجاد(ع) است؛ البته همه اين مسائل در صورتي است كه افسانه فرار بي‎بي شهربانو از كربلا و آمدن وي به ايران را بپذيريم و حتي قبل از اين بپذيريم كه مادر امام سجاد(ع) نامش شهربانو بوده است؛ اما چنان‎كه در پاسخ پرسش‎هاي پيشين نيز نگاشتيم، اين كه نام مادر امام سجاد(ع) شهربانو و دختر يزدگرد سوم، باشد سخت مورد ترديد محققان معاصر است؛ چنان‎كه گزارش صحيح درباره‎ي زمان وفات مادر امام سجاد(ع) آن است كه وي در مرض زايمان رحلت كرده و مسؤوليت تربيت امام سجاد(ع) بر عهده‎ي يكي از كنيزان امام حسين(ع) بوده است. در اين زمينه به پاسخ‎هاي سؤالات مطرح شده در اين باره مراجعه شود.

پي نوشت :

1. مناقب آل ابي طالب، ابن شهرآشوب مازندراني، ج 3، ص 304.
2. بحارالانوار، ج 42، ص 74.
3. همان، ص 90.
4. اخبار الزينبيّات، يحيي بن حسن عبيدلي، متوفي 277، ص 118 – 122، مخطوط: ابراهيم عبد الرحيم افشار زنجاني.
5. تاريخ و اماكن سياحتي و زيارتي سوريه، اصغر قائدان، ص 5 ـ 64.
6. نفس المهموم، شيخ عباس قمي، مترجم علامه ابوالحسن شعراني. ذوي القربي، ص457.
ـ الارشاد، شيخ مفيد، موسسه آل البيت، ج 2، ص 115.
7. همان.
8. زينب قهرمان دختر علي(ع)، احمد صادقي اردستاني، چاپ فتاحي، به نقل از: بحارالانوار، ج 45، ص 115؛ رياحين الشريعة، ج 3، ص 137.
9. نفس المهموم، مترجم آيت الله كمره‌اي ، انتشارات كتابفروشي اسلاميه.
10. الارشاد، شيخ مفيد، موسسة آل البيت(ع) لاحياء التراث، قم، سال 1416 هـ، ج 1، ص 355.
11. تاريخ الطبري، دارالكتب العلمية، بيروت، طبع 2، سال 1408 هـ، ج 3، ص 152.
12. بحارالانوار، ج 42، ص 91.
13. همان مأخذ.
14. اسد الغابة، دارالشعب، بيروت، ج 7، ص 387.
15. الاصابة، دارالكتاب العربي، بيروت، ج 4، ص 468.
16. الاستيعاب في هامش الاصابة، دارالكتاب العربي، بيروت، ج 4، ص 469.
17. بحارالانوار، ج 2، ص 90.
18. اعيان الشيعة، ص 327، دارالتعارف للمطبوعات، بيروت، ج 1.
19. حماسة حسيني، مرتضي مطهري، ج 1، ص 26 – 27، چاپ 21، قم، انتشارات صدرا، سال 1373 هـ ش.
20. منتهي الآمال، شيخ عباس قمي ،ص 375.
21. همان، ص 541.
22. تاريخ الامم و الملوك، محمد بن جرير الطبري، ج 4، چاپ پنجم، بيروت، موسسه اعلمي للمطبوعات، سال 1409 هـ ق، ص 340.
23. بررسي تاريخ عاشورا، دكتر محمد ابراهيم آيتي، ص 123.
24. علي الاكبر، سيد عبدالرزاق مقرّم، ص 14.
25. زندگاني علي بن الحسين(ع)، سيد جعفر شهيدي، ص 9 ـ 27، چاپ ششم، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامي، سال 1374 ش.
خدمات متقابل اسلام و ايران، مرتضي مطهري، ص 100 ـ 101، چاپ هشتم.
26. اثبات الوصية، ابوالحسني علي بن الحسين مسعودي، ص 170، چاپ اول، قم، انتشارات انصاريان، سال 1417 ق، شهيدي، همان، ص 26.
27. الكامل في التاريخ، ابن اثير، ج 4، ص 88، طبع بيروت.
28. سفينة البحار، محدث قمي، ج 1، ص 256. طبع نجف.
29. اصول كافي، كتاب الحجه، شيخ كليني، ص 466، طبع آخوندي، تهران، و طبع تبريز، ص 254؛ مرآة العقول، ج 1، 394.
30. فرهنگ بزرگ جامع نوين، احمد سيّاح، ترجمه‌ي المنجد، نوشته‌ي لويس معلوف، ج 1، ص 300، انتشارات اسلام.
31. تحقيق در اولين اربعين حضرت سيد الشهداء، شهيد قاضي، ص 358، بنياد فرهنگي شهيد قاضي طباطبايي.
32. چنان كه در زمان و مكان وفات وي نيز اختلاف است، آقاي كريمان درباره وجود مقبره شهربانو در يكي از كوه‎هاي شهرري كه براساس شهرتي عاميانه، محل دفن شهربانو ـ مادر امام سجاد(ع) ـ پنداشته مي‎شود، ضمن تحقيقي گسترده و ارزشمند، اثبات كرده كه اين مكان نمي‎تواند مقبرة بي‎بي شهربانو باشد؛ ر ، ك: ري باستان، ج 1، ص 403، 416، و نيز ناسخ التواريخ، ج 8، ص 37، 39.
33. زندگاني علي ابن الحسين(ع)، شهيدي.
34. همان، ص، 396.
35. دكتر شيبي مي‎نويسد: اصل اين عقيده از گوبينو در كتاب دين و فلسفه در آسياي ميانه است كه احمد امين و دكتر حسن ابراهيم آن را تكرار كرده‎اند ، ر ، ك : الصّلة بين التصوف و التشيع، شيبي، كامل مصطفي، ج 1، ص 163.
36. خدمات متقابل اسلام و ايران، مرتضي مطهري، ص، 100 و 101.
37. محققان شيعه به اين شبهه پاسخ‎هاي جامع و كاملي داده‎اند. براي نمونه، ر ، ك: خدمات متقابل اسلام و ايران، ص 101، 111، بررسي كوتاه پيرامون رابطة تشيع و ايران، رسول جعفريان، ص 72، 76.
38. زندگاني علي بن الحسين(ع)، ص 12 – 27.
39. وقعة الصفين (پيكار صفين)، منقري،‌نصربن مزاحم، ترجمه پرويز اتابكي، تصحيح و شرح هارون، ص 26.
40. تاريخ يعقوبي، ابن واضح يعقوبي، ج 2، ص 303.
41. بصائر الدرجات، الصفارالقمي، تصحيح و تعليق ميرزا محسن كوچه باغي تبريزي، ص 335.
42. خدمات متقابل اسلام و ايران، ص 108.
43. قحطانيان، عرب‎هاي ساكن جنوب عربستان هستند كه از دير زمان معينيان، سبا و حمبريان در آن جا پادشاهي داشته‎اند، در حالي كه عدنانيان (عرب‎هاي شمال) بيابان نشين بودند.
44. عمدة الطالب في انساب آل ابي‎طالب، ابن عنبة، جمال الدين احمد بن علي الحسيني، ص 173.
45. همان، ص 172.
46. تاريخ الامم والملوك، ابوجعفر محمد بن جرير الطبري، ج 6، ص 198؛ انساب الاشراف، احمد بن يحيي بن جابرالبلاذري، تحقيق سهيل زكّار و رياض رزكلي، ج 3، ص 325.
47. بصائر الدرجات، ص 335.
48. زندگاني علي بن الحسين(ع)، ص 24.
49. فتوح البلدان، البلاذري، احمد بن يحيي بن جابر، ص 311.
50. فتوح البلدان، البلاذري، احمد بن يحيي بن جابر، ص 311، (اصطخر: مكاني است در نزديكي شيراز قديم).
51. همان ص 263.
52. انساب الاشراف، بلاذري، ج 3، ص 325.
53. تمائم جمع تميمة، به معناي بازوبندي است كه خاندان عرب براي دفع چشم زخم و دفع ارواح پليد، همراه فرزندان خود مي‎كردند. به تميمة از اين رو تميمة گويند كه تمام دوا و شفا در آن است. اسلام اين اعتقاد فاسد را باطل كرده است. لسان العرب، ج 2، ص 54.
54. اصول كافي، شيخ كليني، ج 2، ص 369.
55. بحارالانوار، ج 46، ص 4، پي نوشت 3.
56. زندگاني علي بن الحسين(ع)، شهيدي، ص 25.
57. ري باستان، ج 1، ص 403چاپ دوم، تهران، انتشارات دانشگاه ملي، 1345 ش.
58. همان، ص 412.
59. همان، ص 414 ـ 415.
60. ناسخ التواريخ، عباسقلي خان سپهر، تصحيح محمد باقر بهبودي، ، ج 8 حضرت سجاد(ع)، ص 37 ـ 38، تهران، كتابفروشي اسلاميه، 1364 ش.

منبع: تحقيقی در نهضت عاشورا