نظریه وجوب امامت، تعیین تکلیف بر خداوند

 بررسی و نقد شبهاتِ امامت

امامیه به وجوب عقلی تعیین امام بر خداوند قائل هستند، اهل سنت وجوب عقلی آن بر خداوند را منکر شده و امامیه را به همین دلیل مذمت نموده که شما برای خداوند تعیین تکلیف می‌کنید که لازم و واجب است که خداوند بعد از رحلت پیغمبرش امامی را تعیین کند، (1) در حالی که خداوند آفریدگار مطلق است که از او سؤال و بازخواست نمی‌شود. (2)

تحلیل و بررسی

در پاسخ این شبهه دو نکته قابل توجه است:

الف اشکال وابسته به انکار حسن و قبح عقلی

این شبهه اهل سنت و عمدتاً اشاعره از انکار اصل «حسن و قبح عقلی» نشئت گرفته است. که انکار آن یکی از مبانی کلامی اشاعره است، به این معنی که اشیا و افعال با قطع نظر از خداوند خود به خود به حسن و قبح عقلی متصف نمی‌شوند، بلکه آن تابع فرمان و حکم شارع است. (3)
سستی این اصل و مبنای کلامی اشاعره در علم کلام آشکار شده است (4) و گفته شده که در صورت انکار این اصل توالی باطلی لازم می‌آید که احدی بر آن نمی‌تواند ملتزم باشد، مانند عدم اثبات شریعت و نبوت، چرا که ممکن است خداوند معجزه‌ای را بر پیامبر دروغین ظاهر کند، بلکه با انکار اصل فوق نمی‌توان حسن و قبح شیء‌ای را ثابت کرد، چرا که ممکن است خبر شرع و شارع از حسن یا قبح شیء خود کذب باشد و کذب بر خدا به لحاظ عقل- بر حسب فرض- محال نیست.
با پذیرفتن اصل حسن و قبح عقلی، عقل حکم می‌کند که خداوند نمی‌تواند فاعل فعل قبیحی گردد و به عبارتی خداوند باید با فاعل افعال حسن باشد. اما این شبهه که لازمه آن تعیین تکلیف بر خداست- که اشاعره مطرح کردند (5)- پاسخ آن از نکته بعدی روشن می‌شود.

ب. خلط وجوب اعتباری و تکوینی

نکته دیگری که در استناد وجوب به خداوند باید به آن توجه کرد تفاوت آن با وجوب اعتباری فقهی است، به این معنی که وجوب اعتباری وجوبی است که از ناحیه خارج بر شخص یا اشخاصی وضع یا تعیین می‌شود که آنها بر انجام آن تکلیف مجبورند، مثلاً بر اسیری در اردوگاه یا بر زندانی در زندان تکلیف می‌شود که در زمان خاص در مکان معلومی حضور پیدا کند، این تکلیف یک حکم و وجوب فقهی و اعتباری است که در صورت مخالفت متخلف مؤاخذه خواهد شد.
وجوب دیگری وجود دارد که نه از سنخ جعل و اعتبار بلکه از تکوین و ذات استنتاج می‌شود، مثلاً گفته می‌شود درخت انار حتماً میوه انار می‌دهد یا نیروی جاذبه اشیا را به طرف خود جذب می‌کند، این بایدهای طبیعی از روابط تکوینی اشیا با یکدیگر استنتاج و به تعبیری کشف شده است، اینکه درخت انار میوه انار می‌دهد، هیچ جبر و اجبار بیرونی بر آن نسبت داده نشده است، بلکه آن مقتضای ذات و طبیعتش می‌باشد.
مثال دیگر درباره بعض انسان‌هاست، اینکه انسان دانا و خردمند و حکیم کار لغو، بیهوده و عبثی انجام نمی‌دهد، اینکه شخص کریم و دست و دل باز مثل حاتم طائی احسان می‌کند، اینکه مادری پای عشق بچه‌اش خود را به آب و آتش می‌زند چه بسا جان خود را نیز فدا می‌کند، همه اینها نه از جبر و تکلیف بیرونی و اعتباری بلکه از ذات و صفات فطری انسان نشئت می‌گیرد.
وجوب انجام کار حسن و نیکو از جمله لزوم بعثت پیامبران و تعیین امام نیز دقیقاً نه از وجوب بیرونی و وضعی بلکه از صفات کمالی ذات الهی نشئت می‌گیرد، صفت حکمت، جود و خیرخواهی خداوند مقتضی است که برای راهنمایی انسان‌ها و نیل آنان به سعادت جاودانه، پیامبران و امامانی را تعیین و نصب کند و این فعل الهی از سر حکمت، لطف و عنایت الهی است؛ به تعبیر فنی، وجوب محمول بر خدا نه «وجوب علی الله= وضعی و فقهی» بلکه «وجوب من الله= کلامی و عقلی» است.
پس نسبت وجوب تعیین امام برای خداوند به معنای فوق هیچ محذوری ندارد.

پی‌نوشت‌ها:

1. ر. ک: سیف‌الدین آمدی، أبکار الأفکار، ج3، ص 419؛ شرح المواقف، ج8، ص 377.
2. «لَا یُسْأَلُ عَمَّا یَفْعَلُ»، انبیاء: 23.
3. ر. ک: فخر رازی، الأربعین، مسئله 25، ص 246؛ تلخیص المحصل، ص 393؛ شهرستانی، نهایة الأقدام، قاعده 17، صص 370- 380؛ قوشچی، شرح التجرید، ص 339.
4. برای توضیح بیشتر ر. ک: جعفر سبحانی، حسن و قبح عقلی، فصل 9 و 10.
5. ر. ک: ابن تیمیه، الرسائل الکبری، ج1، ص 333، رساله هشتم؛ اسفراینی، التبصیر فی الدین، ص 153.

منبع مقاله :
زرشناس، زهره؛ (1391)، درآمدی بر ایران‌شناسی، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، چاپ اوّل