احزاب دولتي و جايگاه آن در تاريخ معاصر ايران ۲

دوره دوم احزاب دولتي

فکر ايجاد حزب دولتي در عصر پهلوي دوم، پس از کودتاي 28 مرداد 1332ش و ايجاد حکومت مطلقه محمدرضا شاه در ايران شکل گرفت. قصد حکومت از تشکيل چنين احزابي، در دست گرفتن نبض فعاليت‏هاي سياسي جامعه و پر کردن خلاء ناشي از نبودن احزاب آزاد بود. اما اين فکر تا سال 1335ش همچنان در اذهان باقي ماند تا اينکه به دستور شاه اسدالله علم يار ديرينه‏اش مسئول تاسيس حزب مردم گشت. اين حزب در ارديبهشت 1336ش موجوديت خود را اعلام کرد. سران اين حزب غالباً چهره‏هاي علمي و دانشگاهي و شخصيت‏هاي سياسي و حکومتي بودند. رهبر عملي اين حزب تا پايان حيات سياسي آن اسدالله علم بود. از ديگر بنيانگذاران اين حزب مي‏توان از پرفسور يحيي عدل، دکتر پرويز ناتل خانلري، دکتر موسي عميد، دکتر حسن ستوده تهراني و دکتر احمد فرهاد نام برد.
يک سال بعد دومين حزب دولتي توسط نخست‏وزير وقت منوچهر اقبال تاسيس شد (1337ش) اعضاي اين حزب بيشتر از ميان وزرا، نمايندگان مجلس، مقامات وقت و رجال سياسي اداري رژيم بودند. هيئت مؤسسه حزب از آقايان محمود جم، عزالممالک اردلان، حاج سيد اسدالله موسوي، دکتر محمدعلي هدايتي، حسام دولت‏آبادي، محمد حجازي و دکتر شاهکار تشکيل مي‏شد. اين هيئت رياست و دبيرکلي حزب مليون را به نخست‏وزير وقت و مؤسس حزب دکتر منوچهر اقبال واگذار کردند. دکتر اقبال در اولين جلسة حزبي خود عنوان کرد که:
در دنياي امروز حکومت دموکراسي! بدون احزاب و تشکيلات اجتماعي معني ندارد. شاهنشاه دستور فرموده‏اند که سيستم در حزب در مملکت برقرار شود. پس حزب مليون در مقابل حزب مردم تاسيس مي‏گردد.
اوج فعاليت حزبي احزاب مردم و مليون در سال 1339 مقارن با انتخابات دوره بيستم مجلس شوراي ملي متجلي مي‏شود. در اين دوره از انتخابات تقلبات فراوان و تبايز و زد و بند بسياري صورت گرفت. با آشکار شدن اسناد تقلبات انتخاباتي و تبايز و زد و بند حزب مردم به عنوان اقليت و حزب مليون به عنوان حزب اکثريت انتخابات باطل اعلام شد و هر دو حزب اعتبار خود را از دست دادند. بدين ترتيب دکتر اقبال نخست‏وزير وقت از سويي و اسدالله علم از سويي ديگر از دبيرکلي حزب مليون و مردم استعفا دادند. و حزب مليون عملاً با برکناري نخست‏وزير از ميان رفت. اما حزب مردم به صورتي کمرنگ با رهبري دکتر يحيي عدل و سپس علينقي کني، ناصر عاملي و محمد فضائلي تا سال 1353 در صحنه بود و در دوره 21 مجلس در سال 1342 و 22 در سال 1346 و بيست و سه در سال 1350 در رقابت با حزب ايران نوين همچنان به ايفاي نقش اقليت پرداخت.
حزب مردم در دوران حيات خود با جناح‏بنديها و اختلافات بسياري روبه‏رو بود و سرانجام در سال 1353 با برقراري نظام تک حزبي از ميان رفت.

کانون مترقي

اين تشکيلات نه به عنوان حزب بلکه به صورت جمعيت در سال 1340ش توسط گروهي از جوانان طرفدار اصلاحات امريکايي و پاره‏اي از وزرا و رجال دولتي چون حسنعلي منصور و اميرعباس هويدا تشکيل گشت. و با از ميان رفتن حزب مليون در نقش حزبي در مقابل حزب مردم ظاهر شد و در انتخابات 21 مجلس شوراي ملي در سال 1342ش شرکت جست. تاسيس اين کانون در واقع پيش درآمد حزب ايران نوين بود که يک سال و اندي بعد از اين کانون توسط همين اعضا ايجاد گشت. شايان ذکر است که نمايندگان اکثريت حزب ايران نوين در مجلس اکثريت را در دست داشتند.

حزب ايران نوين

اين جزب در واقع با تغيير نام کانون مترقي در آذر سال 1342ش به وجود آمد. حزب ايران نوين بزرگ‏ترين و ماندگارترين حزب دولتي در عصر پهلوي بود که همواره تا تاسيس نظام تک حزبي، اکثريت را در دست داشت و بيش از يک دهه در فضاي خالي از فعاليت‏هاي حزبي به حيات خود ادامه داد. نخستين دبيرکل اين حزب حسنعلي منصور بود که در اسفند 1342ش به نخست‏وزيري رسيد. با قتل منصور معاون دبيرکل حزب ايران نوين، اميرعباس هويدا نخست‏وزير و دبيرکل حزب شد. حزب ايران نوين در انتخابات دوره 22 و 23 مجلس شوراي ملي در سالهاي 1346ش و 1350ش اکثريت را در مجلس داشت و در سال 1353 بزرگ‏ترين و پرطرفدارترين حزبي بود که در حزب رستاخيز ادغام شد. فعاليت حزب ايران نوين بسيار وسيع بود و کميته‏هاي متعددي را علاوه بر کميته مرکزي دربرمي‏گرفت. اين کميته‏ها شامل: کميته اجرايي و دفتر سياسي، سازمان جوانان، زنان، کشاورزان، کارگران، بازرگانان، سنديکاهاي کارگري، اتحاديه‏هاي اصناف و تشکيلات وابسته ديگر بود. حزب نشرياتي نيز در سراسر کشور منتشر مي‏ساخت و روزنامه نداي ايران نوين ارگان آن محسوب مي‏شد. حزب ايران نوين براي آموزش کادر خود اقدام به تاسيس مدرسه عالي علوم سياسي و امور حزبي نمود که پس از ادغام آن در حزب رستاخيز، به آن حزب متعلق گشت.
تهران ـ جناب آقاي نخست‏وزير رونوشت جناب آقاي علاء وزير دربار شاهنشاهي رونوشت وزارت کشور، انجمن نظارت انتخابات بيستمين دوره تقنينيه شهر مراغه با رعايت بيطرفي کامل از محترمين و معتمدين تشکيل و شروع به کار نموده و مورد تاييد قاطبه اهالي شهر مي‏باشد. چون آقاي احمد حميديه در دوره گذشته بر اثر اعمال بي‏رويه و سوءاستفاده از مراغه طرد گرديده بود و اکنون نيز با تشبثات واهن مي‏خواهد بار ديگر خود را به مردم مراغه تحميل نمايد ليکن در مقابل افکار عمومي شکست قطعي خود را احساس و مشاهده مي‏کند که فاقد آراء مردم است ايادي و اقوام خود را با چند نفر اجير و با طومارهاي جعلي به تهران اعزام داشته و تصور مي‏کند که مي‏تواند حقايق را وارونه جلوه دهد. لذا مراتب عرض و استدعا دارد به اعتراضات و شکايات بي‏اساس نامبرده ترتيب اثر داده نشود تا اهالي اين شهرستان با خاطري آسوده دعاگو باشند.

آرم شيرو خورشيد ايستاده
شماره کتاب 591
شماره‏هاي 2851 و 2852                    وزارت پست و تلگراف و تلفن

جناب آقاي وزير محترم کشور رونوشت جناب آقاي علم دبيرکل محترم حزب مردم رونوشت انديشة مردم رونوشت جناب آقاي فرود نماينده منفردين، رونوشت جناب آقاي دکتر اميراصلان افشار، رونوشت اطلاعات به پيروي از منويات ملوکانه انتخابات شهر مراغه در نهايت آزادي و آرامش آغاز و ديروز 10/5/39 اخذ آرا خاتمه يافت. متاسفانه در حين انتخابات که حزب مخالف شکست خود را قطعي مي‏دانست عوامل دولتي مخصوصاً استاندار آذربايجان شرقي شروع به کارشکني دخالت‏هاي غيرقانوني در امر انتخابات نموده چند دفعه وسيله تلفن فرماندار مراغه را به تبريز احصار و مي‏خواستند با اعمال نفوذ و دور نمودن فرماندار از حوزه انتخاباتي خود وقفه در کار انتخابات ايجاد نمايند و چون موفق به اين امر نشدند آقاي احمد حميديه کانديداي حزب دولتي را تحريک به ايجاد اغتشاش و اختلال نظم عمومي نمودند که بدين وسيله اوضاع را غيرعادي نشان داده و باعث توقف امر انتخابات گردند خوشبختانه هم‏سلکان ما عموم راي‏دهندگان به نفع مردم پي به دسايس مخالفين برده کوچک‏ترين عکس‏العملي نشان نداده و بدون هيچگونه زد و خورد آرا خود راي دادند اينک ديروز که اخذ آرا خاتمه يافته و مخالفين شکست خود را قطعي دانسته‏اند جناب آقاي وزير کشور بدون مجوز قانوني فرماندار مراغه را مرکز احضار عمل استخراج و قرائت آرا را متوقف نموده است اينک مراتب محض استحضار گزارش اقدام قانوني عاجلانه مورد استدعا است جريان امر به پيشگاه همايوني و مقامات دولتي نيز تلگرافاً عرض شد.

از طرف کميته حزب مردم مراغه هاشم فروزي.
وزارت دارايي

اداره
به تاريخ ..... 134
شماره 35631- 22/43910
پيوست ....
کميته تشکيلات مرکزي حزب ايران نوين
عطف به نامه شماره 5117-2/10/42 موضوع فروش کالاي دخانيه مستقيماً وسيله مؤسسه انحصار دخانيات ايران به عاملين اشعار مي‏دارد.
در شهرستان‏هاي کشور سالها است که فروش کالاي دخانيه وسيله ادارات دخانيات محل و يا دارايي‏ها انجام مي‏گيرد و عاملين فروش کالاي مورد مصرف اهالي را مستقيماً و بدون واسطة از ادارات مزبور تحويل گرفته و به فروش مي‏رسانند.
فقط در مورد تهران که تا سال گذشته توزيع به وسيله شرکت پخش سيگار انجام مي‏شد و به واسطة انقضاء مدت قرارداد لازم بود در نحوة توزيع اتخاذ تصميم شود به رعايت سياست دولت در سپردن کار مردم به مردم مقرر شد که عمل توزيع تهران کماکان وسيله شرکتهاي خصوصي باشد و در نتيجه انتشار آگهي مناقصه و با رعايت کامل مقررات برنده مناقصه تعيين و همان منعقد گرديده است و در حال حاضر هم شرکت مزبور مشغول توزيع کالاي دخانيات تهران مي‏باشد.

وزير دارايي

کنگره حزب ايران نوين منوچهر شاهقلي، جواد منصور، حسن زاهدي، اميرعباس هويدا، اميرقاسم معيني، ناصر يگانه، هادي هدايتي دکتر منوچهر اقبال نخست وزير و مصطفي الموتي به هنگام تماشاي اسامي کانديداهاي حزب مليون