بررسی محتوایی کتیبه‌های رواق‌های ساخته شده در حرم رضوی در عصر تیموری و صفوی

چکیده

تاریخ هر کشوری مخزن زندگی انسان‌ها ‌و تمامی روابط انسانی، هنری، مذهبی و غیره می‌باشد. تاریخ ایران نیز سرگذشت دو سلسله‌ی مقتدر ایران چون تیموری و صفویه را در خود دارد که در بزرگ‌ترین مکان مذهبی ایران، حرم مطهر امام رضا (علیه‌السلام) دارای آثار بسیاری هستند. رواق‌های ‌ساخته شده در عصر تیموری و صفوی از جمله مهم‌ترین اجرای معماری ایران است که در حرم مطهر امام رضا (علیه‌السلام) واقع‌اند و آنان آثار مکتوب مذهبی و هنری متفاوتی دارند که این تفاوت از بانیان آنان نشئت می‌گیرد. هدف این نوشتار بررسی تفاوت‌ها و اشتراک‌های ‌رواق‌های دو دوره‌ی تیموری و صفویه است. روش بررسی این گونه است که محتوای کتیبه‌ای قرآنی مفهوم‌یابی شده‌اند و کتیبه‌های دعایی و اشعار فارسی با هم تطبیق داده شده‌اند تا بتوانیم سئوال اصلی نوشتار را بررسی کنیم، با بررسی‌های انجام شده، یکی از نتایج به دست آماده نشان می‌دهد که در دوره‏ی تیموری توجه بیشتری به مضامین قرآنی می‏کردند اما در دوره‌ی صفویه تزیین هنری بیشتر از مضامین قرآنی نمود دارد.

کلید واژه:

سیره‌ی رضوی، کتیبه‌های قرآنی، دعایی، حدیثی، اشعار فارسی، تیموری، صفویه، رواق حرم امام رضا (علیه‌السلام)

مقدمه

تاریخ طولانی ایران زمین تاکنون فرمانروایان زیادی به خود دیده است. سلسله‏ی تیموری و صفویه از جمله آنان می‌باشند. به گواهی تمام مورخان، این دو دوره از نظر عظمت و گستردگی حوزه‌ی نفوذ، دارای آثار هنری بسیار هستند.
تیمور (بنیان‌گذار دوره‌ی تیموری) دوستدار پرشور معماری و نوشته‌های ‌تاریخی و حامی مذهب بود. او در ملازمات خود، صوفیان و علما را مورد عنایت قرار می‌داد، تیمور سنی مذهب بود و به اهل بیت پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‏وسلم) (شیعیان) توجه خاصی داشت. در قلمرو معماری، از ساخت و پرداخت آثار و عمارات پشتیبانی کرد (تاکستن و دیگران، 1384: 28). در مقابل، شاه اسماعیل (بنیان‌گذار دوره‌ی صفویه) پس از ورود به تبریز، مذهب شیعه را مذهب رسمی دولت اعلام کرد (تاریخ ایران، 1380: 11). به طور کلی روند معماری در این دوره فراز و نشیب‌های بسیاری دارد زیرا معماری در مدت 12سال بین مرگ طهماسب و جلوس شاه عباس اول دچار رکود و کساد شد، اما جلوس شاه عباس بر تخت سلطنت وضع نامطلوب معماری ایران را که به مدت یک سده آن را فراگرفته بود، کاملاً دگرگون ساخت. دستاوردهای او در این زمینه آثار ایرانی را (گرچه دیرتر) هم سنگ با تولیدات معماری عثمانیان و مغولان هند کرد (همان: 418)؛ اما این فراز و نشیب در دوره‌ی تیموری کمتر دیده می‌شود.
زیبایی معماری تیموری شدیداً متکی بر ایجاد غیرعمدی رواق‌های یکنواخت است که گهگاه به وسیله‌ی سردر بسیار بلند ایرانی یا گنبدی پیازی شکل از یکنواختی بیرون می‌آید (گلمبک و ویلبر، 1374: 115). دوره‌ی تیموری از نظر زمانی مقدم بر صفوی است با این حال، دوره‌ی تیموری در روند معماری خود دچار تغییر و تحول بوده است اما دوره‌ی صفوی چنین به نظر نمی‌رسد.
در دوره‌ی تیموری، خط ثلث جایگزین کوفی و خطوط تزیینی گچ‌بری دوره‌ی ایلخانی شد. علاوه بر این، در کتیبه نویسی ثلث، خطوط بنایی، معقلی و هندسی برای آراستن بناهای دوره‌ی تیموری به کار رفته‌اند. مضامین آنها معمولاً آیه‌های قرآنی، احادیث نبوی، اسماءالله و نام ائمه معصومین (علیه‌السلام) است؛ اما در دوره‌ی صفویه بناهای مذهبی با خطوط ثلث، نسخ، نستعلیق و خطوط دیگر تزیین شدند (مکی نژاد، 1388: 33-34).
یکی از مجموعه‌هایی که در هر دو دوره بسیار مورد توجه معماران و حامیان هنر و مذهب ایران بود، مجموعه‌ی حرم امام رضا (علیه‌السلام) است که آثار بی‏نظیری از معماری بنا و تزیین‌های ‌دو دوره‌ی تیموری و صفوی در آن دیده می‌شود. در این مقاله سعی بر آن است تا با توجه به ویژگی‌های معماری و تزیین‌های ‌هر دو دوره در این بنا به بررسی تزیین‌های ‌کتیبه‌ای رواق‌های
اطراف حرم رضوی که در دوره‌ی تیموری و صفوی ساخته و تزیین شده‌اند بپردازیم.

بررسی ویژگی‌های معماری و تزیین‌های تیموری و صفویه

معماری مذهبی ایران در سده‌ی شانزدهم م/ دهم ق و هفدهم ق/ یازدهم ق صفوی همچنان تحت تأثیر قواعد و اصول ساختمان‌های بزرگ با یک پلان مرکزی و اصول و قواعد مساجد و مدارس با چهار ایوان قرار داشت. فن ساختمان سازی در دوره‌ی صفوی از این نظر به یک «ترکیب واقعی ایرانی» دست یافت زیرا قواعد و اصول ساختمان سازی سرزمین‌های شرق تیموری (خراسان و ماوراءالنهر) با سنت غرب ایران (مثلاً از اصفهان مایه گرفته بود) هماهنگ شد (روبرتوف و اسکارچیا، 1384: 6).
در معماری تیموری اغلب یک سلسله طاق به جای دیوار به کار رفته است. این سلسله طاق‌های جناغی، به صورت طاق‌نماهایی صحن یا حیاط را در برمی‌گیرد. این نوع طاق‌ها، مانند آنچه در اطراف صحن مساجد دیده می‌شود، ممکن است باز یا اینکه مانند طاق‌نماهای بنا بسته باشند. در دوره‌ی تیموری، ارزش بناها بستگی به تزیین داشت و این دوره، نقطه‌ی اوج استفاده از کاشی معرق در تزیین است. تلفیق کاشی معرق با آجر از دیگر روش‌ها ‌است. در دوره‌ی تیموری، استفاده از آجر و سفال لعاب‌دار و کاشی هفت رنگ از جمله فنون و روش‌های تزیین معماری است. یکی از ویژگی‌های تزیین دوره‌ی تیموری تکرار و تقسیم طرح‌ها و نقش‌ها ‌در اندازه‌های کوچک‌تر است که احتمالاً برای نشان دادن عمق و حرکت در یک دنیای دو بعدی است (علام، 1382: 28 و 30-32). استفاده از کاشی معرق و هفت رنگ برای تزیین در دوره‌ی صفویه نیز رونق فراوان یافت؛ به طوری که ساختمان‌های مذهبی این دوره اعم از گنبد، ایوان، طاق‌نما، سَردَر ورودی و حتی مناره‌ها، با کاشی آراسته شد (کیانی، 1377: 105). از روش‌های دیگری که در این دوره رواج کامل یافت کاشی معقلی است که جزء راحت‌ترین و کم هزینه‌ترین روش ‌تزیینی در معماری ایران است (مکی نژاد، 1388: 40-41).
عنصر دیگری در تزیین معماری، رنگ است که در دوره‌ی تیموری، رنگ‌ها متنوع شدند و رنگ‌های ‌لاجوردی، فیروزه‌ای سبز (سیر و روشن) سفید، اکرولاکی (قهوه‌ای روشن) به ترتیب کاربرد بیشتری را در تزیین‌های این دوره داشتند. اما در دوره‌ی صفویه طیف گسترده‌ای از رنگ‌های مختلف از جمله لاجوردی، فیروزه‌ای، زرد، سفید، سیاه، قرمز لاکی، سبز، قهوه‌ای و بادمجانی دیده می‌شوند. از میان رنگ‌ها، لاجوردی فیروزه‌ای و زرد جایگاه خاصی پیدا می‌کنند (همان: 35 و 45).
خلاصه اینکه در تزیین‌های دوره‌ی تیموری، رنگ عامل وحدت است. علاوه بر این، انتقال هنرمندان از مناطق دیگر عامل وحدت شد؛ اما مهم‌ترین و اساسی‏ترین دلیل یکپارچگی و شباهت طرح‌ها ‌در گستره‌ی وسیع سرزمینی دوره‌ی تیموری، وجود اشتراک دینی است اما انسجام و وحدت در دوره‌ی صفویه وجود ندارد با اینکه حجم ابنیه‌ها ‌نیز گسترده نیست. بیشتر در اصفهان متمرکز است و یکی از مهم‌ترین نوآوری‌هایی که در زمینه‌ی هنر معماری و شهرسازی صورت گرفت ایجاد طراحی شهری بود (همان: 36).

بررسی تزیین‌های ‌کتیبه‌ای رواق‌های دوره تیموری و صفویه

رواق به عنوان یکی از اجزای معماری، از ویژگی‌های معماری دوره‌ی تیموری است. در ادامه با رواق‌های دوره‌ی تیموری و صفویه آشنا می‌شویم و آن‏ها را با معیار کتیبه‌های قرآنی، حدیث و دعایی انتخاب و بررسی می‌کنیم. به علت تقدم زمانی، از تیموری شروع و ملاک دوم در بررسی فوق، تعداد آیه‌های ‌قرآنی در رواق‌های مذکور است.
رواق از نظر لغوی به معنی: پیشگاه خدا، پیشاخانه؛ ایوانی که در مرتبه‌ی دوم ساخته شود و سایبان ذکر شده است (معین، 1389: 168). رواق به فضاهای سرپوشیده‌ی ستون‌دار یا متشکل از چشمه طاق‌هایی گفته می‌شود که در طرفین صحن یا میانسرای مساجد یا اماکن مذهبی ساخته می‌شود. دهانه‌ی این گونه فضاها رو به صحن است و در ورودی مسجد را به شبستان یا گنبد خانه متصل می‌سازد (کیانی، 1377: 19). رواق‌ها در اطراف صحن هستند که برای عبادت مردمان در نظر گرفته شده‌اند؛ مواد ساخت آن‏ها در بسیاری از موارد یکسان می‌باشد؛ همه‌ی آن‏ها از سنگ‌های مرمر پوشیده شده‌اند. ازاره‌ی آن‏ها تا ارتفاع 1/5 متر سنگ و به طور متداول از ازاره به بالا آینه کاری شده‌اند (مشهدی محمد، 1383: 130). در حال حاضر حرم مطهر رضوی را با 26 رواق در برگرفته است.
در این بخش، رواق‌های دو دوره‌ی تیموری و صفوی را به صورت دو به دو با یکدیگر مورد بررسی قرار می‌دهیم. همان گونه که پیشتر نیز اشاره شد، مبنا، بررسی تعداد کتیبه‌های قرآنی مورد استفاده در رواق‌ها است.

رواق‌های دارالحفاظ و دارالفیض

دارالحفاظ اولین رواق از دوره‌ی تیموری مورد بررسی قرار می‌گیرد که آیه‌های ‌قرآنی بیشتری در آن نگاشته شده است. بنای دارالحفاظ به وسیله‌ی گوهرشادآغا همسر میرزا شاهرخ پسر امیرتیمور گورکانی ساخته شده و تاریخ بنای آن اوایل قرن نهم هجری و در جنوب حرم واقع شده است (سعادت، 1355: 25) که طول رواق 18 متر و عرض آن 8/65 و ارتفاع آن تا زیر سقف 12/8 متر و با محاسبه فضاهای جانبی، مساحت آن به 217 مترمربع می‌رسد (مشهدی محمد، 1383: 160). این رواق از طرف شرق با حرم مطهر، از طرف شمال با دارالسیاده، از غرب با مسجد گوهرشاد و از طرف جنوب شرقی با رواق دارالسلام ارتباط دارد. رواق دارالحفاظ هفت صفه دارد که سه صفه‌ی آن به طرف دارالسلام، سه صفه‌ی دیگر به طرف دارالسیاده و یک صفه‌ی آن به طرف گوهرشاد است. این رواق از قدیم، محل تجمع حافظان قرآن و انجام مراسم خاص تلاوت کلام الله مجید است (عطاردی، 1371، ج1: 165)، چون این رواق به ایوان دارالسیاده مسجد گوهرشاد نیز متصل است که به وسیله‌ی دالانی از صحن مسجد گوهرشاد منشعب می‌شود (همان: 166).
در مقابل، رواق دارالفیض از جمله رواق‌های دوره‌ی صفویه است. دارالفیض در پشت سر مبارک امام رضا (علیه‌السلام) واقع شده و متصل به حرم مطهر است، به این صورت که صفه‌ی جنوبی آن (معروف به صفه‌ی شاه طهماسبی)، دارای گذرگاهی وسیع است و در طرفین آن، در گذرگاه کوچک نیز قرار دارد که رواق را به حرم مرتبط می‌کند. صفه‌ی شمالی دارالفیض که به قرینه‌ی صفه‌ی جنوبی است، رواق را به توحیدخانه ارتباط می‌دهد. برخی مورخان (مانند مرحوم فیض کاشانی در عصر صفویه) بر این عقیده‌اند که این رواق ممکن است همزمان با توحیدخانه ساخته شده باشد زیرا به آنجا متصل است. صفه‌ی غربی رواق نیز حد فاصل بین دارالفیض و دارالشکر است. دارالفیض 14/30 متر طول، 7/20 متر عرض و 9/60 متر ارتفاع دارد. مساحت آن با محاسبه‌ی فضاهای جانبی به 112 مترمربع می‌رسد (Agrazav.org)
این رواق از شمال به حرم مطهر و از شرق به گنبد الله‌ وردی خان و از غرب به رواق دارالشکر ارتباط دارد. کف رواق از سنگ مرمر ابری پوشیده شده و ازاره‌ی آن به ارتفاع 1/67 متر از سنگ مرمر سفید است. دیوارهای اطراف رواق از بالا تا سقف مقرنس می‌باشد. کاشی کاری معرق با نقوش اصیل و زیبا و 98 شمسه‌ی کوچک و ظریف مزین به اسماء الله و طرحی به صورت یک محراب تعبیه شده بر دیوار طرف شرق است (2) (عطاردی، 1371، ج1: 199). رواق دارالحفاظ از آثار دوره‌ی تیموری، 17 آیه‌ی قرآنی دارد و رواق دارالفیض از دوره‌ی صفویه، 14 کتیبه‌ی قرآنی دارد، در قیاس با رواق دارالحفاظ چندان تفاوتی از نظر قرآنی ندارد. در بررسی رواق‌های دو دوره، کتیبه‌های قرآنی مدنظر است. استفاده از قرآن در مکانی چون حرم مطهر امام رضا (علیه‌السلام) حائز اهمیت است و می‌توانیم به نتایج قابل توجه دست بیابیم که روند حکاکی کتیبه‏های ‌قرآنی از دوره‌ای به دوره‌ی دیگر تفاوت دارد. رواق دارالحفاظ با مساحت 217 مترمربع، بزرگ‌ترین رواق در بین رواق‌های صفویه و تیموری است.
رواق دارالحفاظ دارای کتیبه‌های قرآنی حدیثی، دعایی، اسماء الحسنی و اشعار فارسی می‌باشد. برای ورود به حرم مطهر از دالانی عبور می‌شود که در آنجا آیه‌ی اذن دخول یا سوره‌ی احزاب آیه‌ی 53 نگاشته شده و مضمون آن اجازه‌ی ورود است. کتیبه‌های بعدی شامل آیه‌ی 23 سوره‌ی شوری به معنا بدون اجر بودن رسالت پیامبران، ظلم و ستم نکردن (شعراء/ 227)، اطاعت کردن از اولی امر (نساء/ 59)، طعام دادن یتیمان (انسان/ 7)، اهمیت جهاد در راه خداوند (نساء/ 95)، اهمیت تضرع به درگاه باری تعالی (آل عمران/ 8)، اشاره به رزاقی خداوند و توکل کردن بر او (طلاق/ 3)، برتری خداوند و تسلیم بودن در مقابل او (نمل/ 29-31) و پیروزمند بودن خداوند (مائده/ 56) را یادآوری می‌نماید و در ادامه، به اهمیت نماز و زکات (مائده/ 55) اشاره می‌کند. متذکر شدن عدم شرک و برتری خداوند (قصص/ 88)، اهمیت توکل بر خداوند (تغابن/13)، پاداش دادن متقیان (شعراء/ 90) و باز هم به پاداش دادن متقیان در بهشت (زمر/ 73) اشاره دارد. همچنین خداترس بودن را از ویژگی‌های مؤمن برمی‌شمارد. بالاخره در (مؤمنون/ 118) بخشندگی خداوند و آفاضه خیر از پرتوی خداوندی اشاره می‌کند (نور/ 31) ( تصویر 1).
رواق دارالفیض نیز دارای 14 کتیبه‌ی قرآنی است و در اینجا به هشت مورد پرداخته می‌شود. کتیبه‌های نزدیک گنبد که با سوره‏های ‌مبارکی چون کوثر و حمد و تمامی اسامی اعظم خداوند متعال که در داخل ستاره‌ها نوشته شده‌اند. در مابین رواق دارالفیص و رواق الله وردی خان نیز با هنر منبت کاری تزیین شده است. در بالای در ورودی به گنبد الله ورودی خان، کتیبه‌ای به خط ثلث که در آن سوره‌ی مبارکه‌ی الشمس با مضموم گردش روز و شب نوشته شده است. سوره‌ی مبارکه‌ی ضحی، کوثر و حمد در نزدیک گنبد نگاشته شده‌اند. مضمون سوره‌ی ضحی نیز درباره‌ی اهمیت روز و شب که نشان از قدرتمندی خداوند است و سوره‌ی کوثر نشانگر اعطای مقام شفاعت به پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‏وسلم) و سوره‌ی حمد یاری خواستن از خداوند و ستایش اوست.
در حاشیه‌ی در ورودی به حرم مطهر، آیه‌ی هفتم سوره‌ی واقعه با مضمون نیکو حال بودن اصحاب یمین، در بالای طاق در کوچک به طرف حرم، آیه‌ی 197 سوره‌ی بقره با مضمون برتری تقوا و خداترس بودن و در دیوار جنوبی این رواق، آیه‌ی 285 سوره‌ی بقره با مضمون ایمان داشتن به خدا و پیامبر، در بدنه‌ی دیوار وسط طرف راست، آیه‌ی 45 سوره‌ی حجر با مضمون پاداش اهل تقوی و در طرف چپ، آیه‌ی 33 سوره‌ی ق با مضمون خاشع بودن در مقابل خداوند، مزین شده است (تصویر2).
اما از نظر کتیبه‌های ‌حدیثی، دارالحفاظ دارای دو حدیث با مضمون مدح و منقبت ائمه اطهار(علیه‌السلام) و حدیث بعدی حدیث شریف «سلسلة الذهب» منسوب به امام رضا (علیه‌السلام) با این مضمون که: «توحید، دژ محکم من است، هر کس آن را بگوید، داخل حصار من شده و از عذاب من در امان است.» (3) یک حدیث دعایی به خط ثلث در همان کاشی در حاشیه به خط ریز در طرف چپ با مضمون: «ای اجابت کننده‌ی دعاها،‌ ای نادیده گیرنده‌ی خطاها و ‌ای عالم الغیب» نوشته شده است؛ اما در رواق دارالفیض بر خلاف رواق دارالحفاظ کتیبه‌ی حدیثی وجود ندارد.
از گروه دیگر کتیبه‌ها شامل اسماء الحسنی، در قسمت شمالی دارالحفاظ در حاشیه‌ی در ورودی به حرم مطهر روی کاشی‌های چینی نمای سنجری با خط نسخ جلی نوشته شده:
بسم الله الرحمن الرحیم هذه الروضه المكرمه المطهره لمولانا الامام المعصومین الشهید المظلوم الرضا علی بن الکاظم موس بن الصادق جعفر بن الباقر محمد بن زین العابدین علی بن الشهید بکربلاء حسین اخ الحسن بن علی بن ابیطالب و امام المتقین و وصی رسول رب العالمین محمدبن عبدالله ابن عبدالمطلب صوات الله علیه و علی آله الطیبین الطاهرین و اصحابه المنتجبین و رحمه الله و برکاته.
در این قسمت چند کتیبه به خط ثلث توسط «مرحوم حاج میرزا احمد زنجانی» از خطاطان معاصر نوشته شده: «یا مجیب الدعوات، یا غافر الخطیئات و یا عالم الغیب و الشهاده العزیز الحکیم» که قسمتی از دعای جوشن کبیر است. در رواق دارالفیض نیز یک کتیبه‏ی دعایی از دعای معروف جوشن کبیر(4) در زیر کتیبه‌ی بالای طاق با مضمون یاد کردن تمام صفت‌های خداوندی به جهت ستایش از اوست نوشته شده است.
علاوه بر کتیبه‌های قرآنی، حدیثی و دعایی، 42 بیت از اشعار فارسی در مدح امام رضا (علیه‌السلام) در رواق دارالحفاظ نگاشته شده، این اشعار به خط نستعلیق است. مضامین کلی اشعار به این صورت است که شاعر بوی معطر مرقد امام رضا (علیه‌السلام) را جاودانه و منشأ آن را از کوثر بهشتی می‌داند. ذات و سرشت آن را از خورشید می‌داند که روشنایی بخش است. بوی معطر حرم امام رضا (علیه‌السلام) را مشک و عنبری می‌داند که نشانه‌ای از بهشت دارد و خورشید جز ذات امام رضا (علیه‌السلام) است و نسیمی که از حرم مطهر می‌وزد را نشانه‌ای از بهشت روح پروری می‌داند. از وجود امام رضا (علیه‌السلام) روشن است، چون آن، نور دیده‌ی حضرت زهرا (سلام‌الله‌علیه) و علی (علیه‌السلام) است و امام رضا (علیه‌السلام) مثل خورشیدی است که شرف تمام آدمیان خاک نشین است.

این روضه که دهر ز بویت معطر است***آیت ز کوثر و گلت از مشک و عنبر است
در طینت تو چشمه خورشید مضمر است***بوی تو چون نسیم جنان روح پرور است
خاکی و نه ملک به وجودت منور است***تا در تو نور دیده زهرا و حیدر است
خورشید گو یگانه رو هفت کشور است***بهرشرف ز خاک نشینان این در است(5)

هرچند رواق دارالحفاظ دوره‌ی تیموری از نظر اشعار فارسی غنی است؛ اما در رواق دارالفیص دوره‌ی صفویه در بالای ازاره از سنگ به عرض 33 سانتیمتر کتیبه‌ای از اشعاری از قاآنی(6) به خط نستعلیق با مطلع زیر است: در این بیت‌ها، شاعر، منزلت امام رضا (علیه‌السلام) را خداوندی می‌داند، حتی زمین و هفت طبقه‌ی آسمان هم به یمن وجود امام رضا (علیه‌السلام) دارای فیض هستند، عظمت و بزرگی امام رضا (علیه‌السلام) در عقل و خیال هیچ کس نمی‌گنجد.
کف رواق‌ها و ازاره‌ها ‌از سنگ مرمر سفید، بالای ازاره تا سقف با کاشی‌های معرق و مقرنس تزیین شده است. دیوارهای اطراف رواق از بالای ازاره تا سقف، مقرنس می‌باشد، علاوه بر کاشی‌کاری‌های معرق الوان با نقوش اصیل و زیبا، 14کتیبه مشتمل بر آیه‌های ‌قرآنی و 98 شمسه‌ی کوچک و ظریف مزین به اسماء الله و طرفی به صورت یک محراب تعبیه شده و بر دیوار طرف شرق نصب شده است (عطاردی، 1371، ج۱: 112).
به یادآوری است که رواق دارالحفاظ آیینه کاری شده و مدفن بسیاری از افراد صاحب نام در تاریخ معاصر ایران است. از گروه کتیبه‌های تاریخی، کتیبه‌ای که اشاره به نام شخصی است که احتمالاً معمار یا هنرمند کاشی‌کار می‌باشد در رواق دارالحفاظ دیده می‌شود: «اصغف عبدالله محمدبن ابی طاهر بن ابی طاهر بن الحسن بعد، عمله و صنعه فی تاریخ عزه جمادی الاولی سنه اثنی عشر و سماته غفرالله له و لوالدیه و لحمیع المؤمنین و المؤمنات به حمد و عترته الطاهرین.»

رواق‌های دارالسیاده و رواق گنبد الله وردی خان

در ادامه‌ی تطبیقی رواق‌های دو دوره‌ی مذکور، به بررسی دومین رواق از رواق‌های دوره‌ی تیموری به نام دارالسیاده پرداخته می‌شود. این رواق از نظر کتیبه‌های قرآنی بعد از دارالحفاظ قرار می‌گیرد. این رواق باشکوه نیز از یادگاری گوهرشاد خاتون است و در غرب مسجد بالاسر به طول 32/86 متر و عرض‌های ‌مختلف بنا شده است، از دارالسیاده چند در به ایوان شمالی مسجد گوهرشاد، راهروی معروف به سقاخانه و از آنجا به ایوان طلا نادری و دارالحفاظ باز می‌شود (سعادت، 1355: 26). دارالسیاده از جنوب به مسجد گوهرشاد، از شرق به رواق دارالحفاظ و از غرب به رواق بزرگ دارالولایه مرتبط و مساحت آن، 373 مترمربع است. در دو طرف آن پنج صفه وجود دارد که عرصه‌ی بنا را متفاوت کرده است (Agralavi.org). قسمت وسط آن به انضمام دو صفه‌ی شرقی و غربی به صورت کثیرالاضلاع درآمد 19/30 متر و قسمت طرف شمال و جنوب هر یک با 7/76 متر است (عطاردی، 1371، ج1: 106). بلندی این بنا، 20/80 متر است و چون رواق اصلی متشکل از یک گنبد مرکزی است به دو گنبد کوچک تکیه دارد، لذا عرض دارالسیاه در نقاط مختلف تغییر می‌کند (سعادت، 1355: 26). ازاره‌ی این بنا با ارتفاع 1/80 متر از کاشی معرق پوشیده شده است (عقابی، 1378: 347). این کاشی‌ها ‌که به شکل هشت، شش و مربع می‌باشد، رنگ‌های تماشایی دارد و در ساختن آن‏ها نهایت ذوق و هنر به کار رفته است (سعادت، 1355: 26).
سقف دارالسیاده به سه بخش تقسیم می‌شود که در میان هر بخش دایره‌ی بزرگی ترسیم شده، دایره‌ی وسط 9 کاسه و دو دایره‌ی طرفین هر کدام هفت کاسه است که با اسلوب خاص و بسیار اصیلی رسمی‌بندی و پیرامون آن مقرنس‌کاری شده است. درهای طلا و میناکاری شده‌ی زیبای این رواق و ایوان، هنر اسلامی را نشان می‌دهد. در کنار یکی از این درها، اذن ورود بر روی دو قاب مستطیل بزرگ طلاکاری شده به چشم می‌خورد و در بالای درها با خط نستعلیق اشعار فارسی بر روی زمینه‌ی طلاکاری نوشته شده است (مشهدی محمد، 1383: 167). به طور کلی، کف دارالسیاده تماماً با سنگ مرمر شده و بالای ازاره‌ها قصیده‌ای از صبوری ملک الشعرا با خط نستعلیق روی سنگ نوشته و نصب شده است. بالای سر ازاره‌ها ‌تا سقف آیینه کاری شده و آیاتی از قران مجید و اشعار گوناگونی در آن آمده است (عطاردی، 1371، ج1: 106). در قسمت شمالی این رواق، مکانی است که توسط دیواره‌ای از سنگ مرمر سبزرنگ از دیگر مکان‌های جدا می‌شود. مردم به احترام «بالای سر مبارک حضرت» از این مکان مشرف نمی‌شوند و دارای محراب کوچکی در پشت پنجره‌ی فولادی داخل حرم است که مؤمنان در اینجا، نماز می‌خوانند (همان: 168). این بنا از حیث تزیین، تمام فنون هنری را در خود جمع کرده و مقرنس‌کاری و رسم‌بندهای آن شهره است. قسمت اعظم دارالسیاده با آیینه ‌ساده ساخته شده و اشکال هندسی گوناگون در آن ترسیم شده که آن را گره می‌گویند.
یکی دیگر از رواق‌های دوره‌ی صفویه، گنبد الله وردی خان است. عقیده بر این است که این گنبد یکی از بناهای بسیار جالب و زیبای آستان قدس رضوی از نظر معماری، کاشی‌کاری و مقرنس سازی، شاهکار مسلم به شمار می‌آید (سعادت، 1355: 21). بانی این رواق، «الله وردی خان» یکی از رجال خوش نام صفویه و مدفن او در وسط یکی از صفه‏های ‌جنوبی رواق است. بنای رواق در سال 1503م/1012 ق آغاز و در سال 1612م/1021 ق به پایان رسید.
اکنون این رواق در شمال شرقی حرم مطهر و در شرق رواق توحیدخانه واقع شده است (Agarazavi, 1386). از جنوب به گنبد حاتم خانی، از غرب به رواق دارالسیاده و از شمال و شرق به صحن انقلاب متصل است. این رواق که مخصوص بانوان است همچنین به رواق‌های دارالفیض و دارالضیافه متصل می‌باشد (مشهدی محمد، 1383: 170-171). این رواق گنبد دارد و ابعاد آن بدین قرار است: در سطح زمین فاصله‌ی اقصر بین اضلاع متقابل 7/57 متر، بلافاصله طول آن‏ها 11/20 متر و ارتفاع از کف تا سقف 16/19 متر (عطاردی، 1371، ج1: 192) و ازاره‌ی بنا تا ارتفاع 1/90 متر سنگ مرمر و از بالای ازاره روی تمام بدنه‌ها، پایه‌ها، دیوارها و سقف زیر گنبد کاشی معرق نصب شده است. کاشی‌های رنگارنگ با خطوط و نقوش زیبا و دل‌فریب در کمال ظرافت و استادی ساخته شده که نظیر آن کمتر دیده می‌شود و از شاهکارهای هنری است (همان، 1371: 1). مساحت رواق با محاسبه‌ی فضاهای جانبی حدود 171 مترمربع است. طرح بنای این رواقی هشت ضلعی و نسبت به دارالفیض که 112 مترمربع است، بزرگ‌تر می‌باشد. کف ازاره‌ی بنا از سنگ مرمر و جداره‌ی داخل، کاشی‌کاری و مقرنس‌کاری است. در هشت ضلع بنا، هشت صفه و بر بالای هر یک از آن‏ها صفه‌ی کوچک‌تری است. بر کتیبه‌ی سردر با شکوه آن، نام بانی و تاریخ ساخت 1613م/1022ق آمده است (عقابی، 1378: 348).
به طور کلی رواق دارالسیاده دارای 9 کتیبه‌ی قرآنی است که آیه‌ی 23 سوره‌ی شوری با مضمون اینکه رسول اسلام (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‏وسلم) اجری نمی‌خواهد جز مودت و محبت مردم در حق خویشاوندان که به آیه‌ی مودت مشهور است در این رواق درج شده است. این آیه در رواق دارالحفاظ نیز آمده و آیه‌ی 33 از سوره‌ی احزاب با مضمون اینکه خاندان پیامبر از هر گونه آلودگی دور است و آنان مطهر هستند و در قسمت دیگر آیه‌ی 2 از سوره‌ی طلاق به مضمون توصیه به خداترسی و پرهیزگار و احکام طلاق آمده است. در یکی از ترنج‌ها ‌آیه‌ی 13 سوره‌ی حجرات با مضمون اینکه همه‌ی انسان‌ها با هم برابر هستند، در آفرینش هیچ کس بر دیگری برتری ندارد و فقط نزد خداوند، با تقواترین مردم برتر هستند و خداوند آگاه بر هر نیک و بد است درج شده و در جای دیگری از این رواق آیه‌ی 11 از سوره‌ی ضحی با مضمون بازگو کردن نعمت‌ها مثل شکر کردن است و در قسمت دیگر، آیه‌ی 28 سوره‌ی رعد با مضمون ایمان آورندگان با ذکر خداوند آرامش می‌گیرند و یاد خدا آرامش بخش است. در دایره، سوره‌ی مبارکه قدر با مضمون توصیف عظمت شأن نزول قرآن در شب قدر است (تصویر 3).
در حاشیه‌ی داخل در ورودی از مسجد گوهرشاد به دارالسیاده سوره‌ی مبارکه النشرح با خط ثلث با مضمون عظمت بار گران پیامبری و سعه صدر از طرف خداوند به پیامبر است و در بالای در زیر طاق، آیه‌ی 97 سوره‌ی آل عمران با مضمون اهمیت خانه‌ی خدا و واجب بودن حج نگاشته شده است. در صفه‌ی مقابل که به طرف دارالحفاظ می‌روند کتیبه‌ای فارسی به خط نستعلیق نوشته شده و بعد از آن آیه‌ی 174 سوره‌ی آل عمران با مضمون خداوند به مؤمنان یاری می‌رساند و بزرگ‌ترین یاور همان خداوند است. دارالسیاده به ادبیات فارسی مزین شده است: در وسط آن آیه‌ی 44 سوره‌ی غافر با مضمون آگاه بودن خداوند و بعد از آن، آیه‌ی 28 سوره‌ی نوح آمده که بر آمرزش گناهان تأکید می‌کند و در آیه‌ی 24 سوره‌ی اسراء، توصیه به پیامبر که به مهربانی و با تواضع و تکریم رفتار کردن است.
کتیبه‌ی داخلی دور دهنه‌ی گنبد الله وردی خان در وسط سوره‌ی مبارکه‌ی جمعه می‌باشد که مضمون آن حمد و ستایش خدای داناست. برانگیختن مضمون پیامبری از میان عرب ادبی و آموختن حکمت الهی و نجات دادن مردم ار ورطه‌ی جهالت و گمراهی است و تاریخ اتمام بنای گنبد را در کاشی معرق 1021ق / 1612م نوشته‌اند (کاویانیان، 1354: 151) (تصویر 4).
در کتیبه‌ی زیرگنبد، بالای غرفه‌ها ‌با خط ثلث بسیار زیبایی سوره‌ی توحید با مضمون یکتایی و بی‌همتای خداوند نگاشته شده است (عطاردی، 1371، ج1: 111). در صفه‌ی پهلوی آیه‌ی تطهیر، آیه‌ی 33 از سوره‌ی احزاب با مضمون اهل بیت پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‏وسلم) از هرگونه آلودگی مبرا، پاک و منزه هستند (عطاردی، 1371، ج1: 198) و در کتیبه‏های ‌بالای در ورودی کفشداری صحن کهنه به این رواق، آیه‌ی 107 سوره‌ی کهف با مضمون عاقبت نیکوکاران در بهشت فردوس نگاشته شده است. آیه‌ی تطهیر دوباره در این رواق تکرار شده است و در بخشی از گنبد، مباهله یا آیه‌ی 61 سوره‌ی آل عمران با مضمون عاقبت دروغ گویان و کافران که به عذاب خدا گرفتار می‌شوند، است. همچنین در زیر گنبد و قبل از هر مقرنس‌کاری، کتیبه‌ای به چشم می‌خورد که سوره‌ی حمد با مضمون حمد و ستایش خداوند و یاری خواستن از او و به راه راست هدایت کردن از جمله مفاهیم در این سوره‌ی مبارکه است. درهای این رواق، مشبک و با هنر گره‌بندی تزیین یافته است (مشهدی محمد، 1383: 171).
از بالای سمت راست تا سقف و از آنجا به سمت پایین تا بالای ازاره‌ی سمت چپ، بر کتیبه‌ی کاشی معرق به خط ثلث آیه‏های ‌اول تا پنجم سوره‌ی مبارکه‌ی ملک از «تَبارکَ الَّذی تا عَذابِ السَّعیر» با مضمون توانایی خداوند، آمرزنده‌ی گناهان، بخشنده‌ی نظم در خلقت خداوند است نگاشته شده است. تاریخ اتمام کاشی‌کاری آن در پایه‌ی شمالی سردر با کاشی ممتاز و معرق سال
1022ش /1613م نوشته شده است (کاویانیان، 1354: 152) (تصویر 5).
کتیبه‌های حدیثی دارالسیاده دارای یک حدیث مشترک با رواق دارالحفاظ است و آن، حدیث معروف «لا اله الا الله حصنی فمن دخل حصنی امن من عذابی» می‌باشد که بالای در ورودی در ترنجی نگاشته شده و این حدیث دو بار تکرار شده است. از بعد تزیینی، دو قاب بزرگ در طرف در است که در آن اسلیمی تودار و لچک ترنج ساخته شده و در قسمت شمالی و جنوبی این صفه، دو قاب بزرگ با طرح اسلیمی تودار و بسیار زیبا در وسط آن دایره‌ی بزرگی است (سعادت، 1355: 29). در وسط ادبیات فارسی، کتیبه‌های دعایی به خط نستعلیق آمده است که بند چهل و دوم دعای جوشن کبیر با مضمون ستایش خداوند متعال می‌باشد که در بالای پنجره‌ی فولادی دارالسیاده نوشته شده است. همچنین در وسط این ابیات نوشته شده: «یا من علمه سابق، لا حول و لا قوه الا بالله.» سقف مقرنس شده گنبد الله وردی خان، دارای چهار بخش می‌باشد که با کتیبه‌هایی از احادیث رسول الله (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‏وسلم) پوشیده شده است. حدیثی در صفه‌ای که در (قسمت ورودی) راهرو به صحن نوشته شده جمله‌های ‌زیر با مضمون اهمیت زیارت حرم مطهر امام به نقل از امام صادق (علیه‌السلام) است. نگارش یافته است:
«عَن الامام جَعفَر الصّادِق عَلَیه السَّلام قالَ: یقتل حفدتى بِأرض خُراسان قالَ فى مَدینهَ یَقالٌ لَها طُوس، مَن زارِه ألیها عارفاً بِحَقّه اَخَذتهِ بِیَدی یَومَ القِیامَه و أدخلته الجَنَّته و ان کانَ مِن اهلِ الکَبائِر (عطاردی، 1371، ج1: 194-196). قالَ سئلت أبا جَعفَر مُحَمّد الجَواد عَلَیه السَّلام مَا لِمَن زاراً و الذكرِ عَلیه السَّلام به خُراسان فَقالَ الجَنَّه وَ اللهُ الجنه وَ الله. قالَ: قَلتُ جَعَلتَ فَداكَ وَ مَا عرفان حَقه؟ قَالِ تَعَلَم انه امام مَعَترضِ الطاعَه غَریب شَهد مَن زَراه عارفاً بِحَقه. اعطاء اللهَ عَزَّوَجَل اجر سبعین شَهیدا، مَمَن ابتَشهد بَینَ یَدی رَسُول اللهِ عَلیه وَ آلِهِ (تصویر 6).
در صفه‌ی سمت راست آن نیز بر کتیبه‌ای نوشته شده است:
عَن اَمیرَالمؤمنین عَلَیه السَّلام: سَیتقل رَجُل ولدى الى آخره وروى عَن الاِمام مُحَمّد التَّقى عَلَیه السَّلام قالَ انَّ بَینَ جَبَلى طُوسَ قَبَضَه مِنَ الجَّنَهِ مَنَ دَخَلَها كاَنَ آمِناَ یَومَ القِیامَهِ مَنَ النّارِ وَ قَدتَشَرُّفَت بِکِتابِه الاَحادیث بِتوُفیق الله فی 1022 (7) ( کاویانیان، 1354: 149).
و در کتیبه‌ی صفه‌ی جنب آن نوشته شده:
مِنَ الامام أبی الحَسَن الرّضا عَلَیه السَّلام: اِنَهُ‌ قالَ بِخُراسَانَ لَبُقعَهً یَاتی عَلَیهَا زَمَانٌ تَصیرُ مَختَلَفَ المَلائِکَهِ فَلا یَزَالُ فَوجٌ یَنزِلَ مَنَ السَّماءِ وَ فَوجٌ یَصَعَدُ الَی ان یَنفَخَ فِی‌ الصُّور فَتَقیلَ لَهُ یَا ابنَ رَسُولِ اللهِ وَ اَمَّهٌ بُقعَهِ هَذهِ قالَ هِىَ بِارضِ طُوسَ فَهِىَ وَاللُه رَوضَهِ مِن رِیَاضِ الجَّنَهِ وَ مَن زَارَنی فِی تِلکَ البُقعَهِ کَانَ کَمَن زَارَ رَسُولش اللهِ صَلی اللهُ عَلیهِ وَ آلِه وَ کَتَبَ اللهُ لَهُ‌ تَوابَ اَلفِ حَجَّهِ َمبُرورَهِ وَ اَلفِ عُمَرهِ مَقبُولَهِ وَ کُنتَ اَنَا وَ اَبَائِی شُفَعاهُ یَومَ القِیامَهِ.
در صفه‌ای دیگر کتیبه‌ای با این متن مشاهده می‌شود: «امام رضا (علیه‌السلام) فرمودند: در خراسان بقعه‏ای هست زمانی خواهد آمد که آنجا محل رفت و آمد ملائکه خواهد شد، گروهی از آسمان به آنجا نزول خواهند کرد و دسته‌ای به آسمان می‌روند، این رفت و آمدها تا دمیدن در صور ادامه خواهد داشت» (عطاردی، 1371، ج1: 197-198).
در صفه‌ای دیگر متنی نوشته شده که مضمون آن به نقل از امام جواد (علیه‌السلام) در خصوص اهمیت و جایگاه زیارت امام رضا (علیه‌السلام) است.
عًن مُحَمّد بنِ سُلیمانِ قال سئلت ابا جَعفَر الجَواد عَلَیه السَّلام عَن رَجُل حَج حُجه الاِسلام ثُمّ اتی المَدینَه فَسَلم علی انبی صَلّی اللهُ عَلَیهِ وَ آله ثُمّ اتی اباکَ اَمیرالمومنینِ عَلَیه السَّلام عارِفاً بِحَقّه فَسَلَمَ عَلَیه آتى أبا عَبدُالله الحُسَین فَسَلمَ ثُمّ اتى بَغداد فَسَلمَ عَلى ابى الحَسن مُوسى عَلَیه السَّلام ثُمّ انصرف الى بلاده فرزقه الله ما یحج بِه فایهما اَفضَل ایحج ابیضا ام یَخرُجُ اِلی خُراسان الی زیارَتِ ابیکَ فقالَ بَل یَاتی الی زِیارِتِ. ابی عَلی بنِ مُوسی عَلَیه السَّلام فَیَسلم عَلَیه قالَ: لا مل یَاتی خُراسان فَیَسلمِ عَلی ابی الحَسَن عَلَیه السَّلام اَفضَل وَ لیکن ذلِکَ فی رَجَب و لا یَنبَغی ان تَفعَلوا فی هَذَا الیَومَ فَان عَلَینَا وَ عَلَیکُم مِنَ السُلطان شنعه (به نقل از همان: 196-198).
در صفه‌ای جنب آن نیز حدیثی از زبان امام رضا (علیه‌السلام) در خصوص زیارت بارگاه آن حضرت نوشته شده:
عَن الامام ابی الحَسَن الرّضا عَلَیه السَّلام قالَ من زارَنی عَلی بَعد داری الی آخِرَه وَ عَنه عَلَیه السَّلام قَالَ لَا تشد الرِّجَال الیَ شیء مِنَ القُبُورِ اِلا الی قُبورنا وَ انّی مَقُتول بالسم ظَلماً وَ مَدفون فی مُوضع غرمه فَمَن شدر حالا اِلی زیارَتی استَجیبُ دعانه و غَفَر اللهُ ذُنُوبِهِ (کاویانیان، 1354: 150؛ عطاردی، 1371، ج1: 198-199 ).
در کتیبه صفه‌ی جنب آن چنین نگارش شده است:
روی احمد بن فی مسنده عن ام سلمه رضی الله عنها انه لما نزل قوله تعالی انما یرید الله الیذهب الی الاخر آیه اخذ رسول الله علیه السلام افضل کسائه فکسا به علیاً و فاطمه الحسن و الحسین علیه السلام و قا اللهم هوا الا واهل بیتى فاذهب عنهم الرجس و طهرهم تطهیرا قالت ام السلمه فدخلت الی آخر الحدیث (کاویانیان، 1354: 15-150).
این روایت بدین موضوع اشاره دارد که احمد بن حنبل از ام سلمه روایت می‌کند: «هنگامی که آیه شریفه‌ی تطهیر نازل شد، رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‏وسلم) ردایی را برداشتند و آن را به علی (علیه‌السلام) پوشاندند» (عطاردی، 1371، ج1: 199).
در کتیبه‌ی بالای در ورودی کفشداری صحن کهنه به این رواق نیز نوشته شده: «انَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ کَانَت لَهُم جَنّاتٌ الفِردَوسِ نُزُلاً.»(8) در صفه‌ای که از آنجا به صحن کهنه می‌روند در کتیبه‌ی بالای ازاره با خط ثلث چنین متنی نوشته شده که تاریخ ولادت و شهادت امام جواد (علیه‌السلام) و امام علی نقی (علیه‌السلام) درج شده است: «ولد الامام ابوالحسن علی بن محمد التقی علیه الصلوه و السلام للنصف من ذی الحجه سنه اثنتی عشره و ماتین و توفی رجب سنه اربع و خمسین و ماتین، ولد الامام ابو محمد الحسن بن علی العسگری فی شهر ربیع الاول من سنه اثنین و ثلاثین و ماتین» (همان: 193 و 196).
در صفه‌ای دیگر کتیبه‌ای بدین مضمون به چشم می‌خورد:
ولد الامام ابوعبدالله الحسین بن علی بن ابی طالب علیه السلام آخر شهر ربیع الاول فی سنه ثلث من الهجره و مضی شهید ایوم السبت من سته احدی و ستین من الهجره و ولد الامام زین العابدین علیه السلام فی خامس شعبان سنه ثلثین و توفی فی ثانی عشر من محرم سنه تسعین (همان : 193).
معنی آن چنین است:
امام ابو عبدالله حسین بن علی درآخر ماه ربیع الاول سال سوم مجری متولد شدند و در روز شنبه دهم ماه محرم سال 61 به شهادت رسیدند، امام زین العابدین (علیه‌السلام) در پنجم سال 30 از هجرت متولد شدند و در دوازدهم ماه محرم سال 90 وفات نمودند(9) (همان: 193-194).
در صفه‌ی دیگری که از آنجا به صحن کهنه می‌روند، بر کتیبه‌ای زیبا نوشته شده است:
اَللهم صَّلى عَلى سیِدنا المُصطَفى وَ عَلى وَ البّتُولِ وَ السَبطینِ الحَسَن و الحُسَینِ، وَ صَّلَی عَلی زین العابِدینَ عَلیٌ وَ الباقِرُ مُحَمّد وَ الصادقِ جعفر و الکاظم موسی، الرضا علی و التقی محمد و النقی علی و الزکی العسکری الحسن و صلی علی القائم المنتظر محمد بن الحسین المهدی صاحب الزمان صوات الله علیهم اجمعین کتب سنه 1021.
در صفه‌ای دیگر نیز آمده است:
وَلَدِ الامام اَبُوالقَاسِم مُحَمَّد بنِ الحَسَن صاحِبَ الزَّمانِ صَلَواتُ الله عَلَیهِ لَیلَه النَّصف مِن شَعَبانَ، سَنَه خَمسٍ وَ خَمسینَ وَ مِاتَین وَ سَنِه وفاته عَلَیه السَّلام عِندَ اللهَ تَعالَى بَعدَ أن یَمَلاٌ الاَرضَ قِسطاً وَ عَدلاً كَمَا مُلِئَت ظُلماَ وَ جَوراً (همان: 194).
در صفه‌ی دیگری که به رواق حاتم خانی راه دارد، کتیبه‌ای با خط ثلث به چشم می‌خورد:
ولد الامام ابوالحسن الرضا علیه الصلوه والسلام سنه ثمان واربعین و ماه و قبض فی صفر سنه ثلث و ماتین و ولد الامام محمد بن علی التقی علیه السلام فی شهر رمضان سنه خمس و تسعین و ماه و قبض فی ذی العقده سنه عشرین و ماتین (عطاردی،1371، ج1: 194)
در صفه‌ای که از آنجا به رواق دارالسعاده می‌روند، بر کتیبه‌ای زیبا نوشته شده است:
وُلِدَ اَمیرالمؤمنینَ وَ اِمامِ المُتَّقین سَلام الله عَلَیهِ وَ عَلى اولادِهِ الطاهرینَ یَومِ الجمعه ثالث عشر من رجب المرجب بعد مولا النبی بثلاتین سنه و مضی الی ربه شهیدا فی لیله الجمعه الحادى و العشرین من شهر رمضان سنه اربعین من الهجره ولد الامام ابومحمد الحسن بن علی بی ابیطالب منتصف شهر رمضان سنه ثنتین من الهجره (همان).
کتیبه‌های اسماءالحسنی در دارالسیاده شامل عبارت «السلطان علی بن موسی الرضا» و در طرف راست این صفه که اکنون راهرو دارالحفاظ می‌باشد عبارت «لا اله اله الملک الحق المبین» به معنی هیچ خدایی جزء خدای یگانه شایسته‌ی پرستش نیست خدایی که مالک آسمان و زمین و خدایی که حق ثابت پایدار است. در دو طرف بالای کتیبه‌ی سنگی صفه دو دایره است که در آن عبارت «بسم الله الرحمن الرحیم» در وسط و در زیر آن «الله، محمد، علی، فاطمه، حسن یا حسین» نگاشته شده است.
در بالای پنجره‌ی فولادی دارالسیاده نوشته شده است:
اللهم صل علی علی ابن موسی الذی ارتضبنه و رضیت به من شئت من خلقک، اللهم و کما جعلته حجه علی خلقک و تماماً بامرک و ناصر الدینک و شاهداً علی عبادک و کما نصح لهم فی السرو العلانیه و دعا لی سبیلک بالحکمه و الموعظه الحسنه فصل علیه افضل ما صلیت علی احد من اولیائک و خیرتک من خلقک انک جواد کریم.
عبارت‌های فوق از صلوات پر فضیلت می‌باشد که برای امام رضا (علیه‌السلام) استفاده می‌شود.
در دارالسیاده، کتیبه‌های اشعار فارسی از دو شاعر به نام‌های صبوری (10) و سرخوش (11) است و در اینجا به اختصار به آن‏ها اشاره می‌شود. بالای قسمتی از ازاره‌ی شرقی دارالسیاده که به دارالحفاظ می‌رود قصیده‌ای از اشعار سرخوشی به سال 1271ق / 1854م به خط نستعلیق کتیبه شده است (تصویر7).
در این بیت‌ها، حرم امام رضا (علیه‌السلام) به درگاه می‌مانند که عرش کبریاست و تمام فرشتگان بر در این حرم در حال راز و نیاز هستند. این درگاه بهشت صفا، روضه‌ی رضوان و پناهگاه بزرگ است که خاک آن از عنبر و خشت آن از دم بیضایی مسیحا و سقف آن پناه عالمیان و فرش آن از عرش است.

به کاخ عالی شاهنشهی که بر در او***نموده خسرو انجم به مسکنت مسکن
چراغ دوزه حیدر فروغ دیده من***که چشم شرع شد از نور روی او روشن
بهین نتیجه موسی که کل خطه طوس***ز یمن مرقد او رشک وادی ایمن
به عهد دولت سلطان عصر ناصر دین***که شمع حشمت او را نهم سپهر کلن
بدور داوری عم شاه افریدون***که برنتافته گردون ز حکم او گردن (12)

در این بیت‌ها، حرم امام رضا (علیه‌السلام) مثل یک کاخ عالی که صاحبش شاهنشهی است که بر در آن همه‌ی خسروان جهان مسکن کرده‌اند. چراغ دین و شرع نیز از نور آن حضرت روشن است. سرزمین طوس به مبارکی این مرقد حرم امام رضا (علیه‌السلام) رشک سرزمین ایمن حضرت موسی (علیه‌السلام) را بر می‌انگیزد.
از صفه‌ی غربی رواق الله وردی خان، دری به راهرو گنبد حاتم خانی وجود دارد و در صفه‌ی مزبور این رباعی با کاشی معرق نگارش یافته است:

جبرییل عرض آید و حوران ز نعیم***از بهر طواف شه فردوسی حریم
عمدا پر خورد بر دم مقراض زنند***شاید که بدین وسیله گردند مقیم (کاویانیان، 1354: 151)

در دو طرف نیز نوشته‌اند: «قائله و راقمه حسن الخادم» مضمون آن این است که جبرئیل از عرش و تمام حوریان از بهشت برای طواف حرم بهشتی امام رضا (علیه‌السلام) تلاش می‌کنند که شاید در جوار این حریم بهشتی مقیم بشوند. در صفه‌ای که از آنجا به رواق دارالضیافه می‌روند، با خط نستعلیق روی کاشی ‌معرق، یک کتیبه از اشعار فارسی نگاشته شده. که در بیت‌های فوق، حرم مطهر امام رضا (علیه‌السلام) بنای خوش یمن است که بلندی و عظمت آن از خداوند است.

رواق‌های دارالسلام و حاتم خانی

رواق دارالسلام در قسمت جنوبی حرم مطهر امام رضا (علیه‌السلام) قرار دارد، از غرب به رواق دارالحفاظ، از شرق به گنبد حاتم خانی و از جنوب به رواق دارالعزه ارتباط دارد. رواق دارالسلام از آثار گوهرشادآغا می‌باشد که هم زمان با دارالحفاظ ساخته شده است (عطاردی،1371، ج1: 172). از مشخصات بارز این رواق، درهای میناکاری شده‌ی بسیار زیبا است (مشهدی محمد، 1383: 161). طول رواق حدود 20 متر، عرض آن 10 متر و ارتفاع آن بالغ بر 9/5 متر است که در مجموع با محاسبه‌ی فضاهای جانبی آن، 227 مترمربع مساحت دارد.
همچنین رواق حاتم خانی از رواق‌های دوره‌ی صفویه است و بانی آن وزیر شاه عباس کبیر، حاتم خان اردو بادی تبریزی، ملقب به اعتماد الدوله از نوادگان خواجه نصیر طوسی می‌باشد (همان: 172). این رواق از غرب به طرف حرم مطهر، از جنوب به دارالسلام، از شرق به دارالسعاده و از شمال به قسمت زنانه‌ی دارالسعاده متصل می‌باشد. کف رواق از سنگ مرمر، ازاره به ارتفاع 1/67 متر از سنگ مرمر روشن و صیقلی پوشیده شده است. ازاره‌ی آن با ارتفاع 1/50 متر سنگ‌های منبت و سقف آن کاشی معرق است (عطاردی، 1371، ج1: 180).
رواق دارالسلام دارای سه کتیبه‌ی قرآنی است. در این رواق یک محراب ساخته شده است که دور تا دور آن آیه‌ی 35 سوره‌ی نور با مضمون خدا نور آسمان و زمین او هدایت‌گر و داناست. در قسمت شرقی متصل به گنبد حاتم خانی، سوره‌ی قدر با مضمون عظیم‏الشان بودن روز نزول قرآن در شب قدر و اهمیت قرآن، با خط ثلث زیبا نوشته شده است (تصویر 8).
در زیر طاق رواق حاتم خانی، کتیبه‌ای با خط ثلث بسیار زیبا به رنگ قرمز در زمینه‌ی لاجوردی زینت‌بخش رواق می‌باشد (همان) که در آن سوره‌ی مبارکه الانسان با مضمون چگونگی آفرینش انسان و توانایی خداوند است. در طرفین دری که به گنبد الله وردی خان می‌رود در دو کتیبه‌ی قرآنی سوره‌ی نصر و توحید نوشته شده است که مضمون سوره‌ی نصر، وعده‌ی پیروزی مؤمنان و سوره‌ی توحید یگانگی و بی‌همتایی خداوند را یادآوری می‌کند. در رواق دارالسلام، بخشی از دعای جوشن کبیر در بالای ازاره متصل به گنبد حاتم خانی با این مضمون نوشته شده است:‌
ای کسی که یادش از دل‌ها ‌نمی‌رود، نورش خاموش نمی‌گردد، نعمت‌هایش قابل شمارش نیست و حکومتش پایان ندارد، ‌ای کسی که بزرگی و جلالش قابل تعریف نیست،‌ ای آغاز و پایان همه‌ی اشیاء، ای معبود و صاحب هر چیزی، ‌ای پرورنده‌ی همه‌ی اشیاء و خالق آن‏ها،‌ ای آفریننده‌ی همه چیز، ای گیرنده و دهنده‌ی همه‌ی اشیاء، ‌ای آغاز کننده‌ی هر شیء و برگرداننده‌ی آن.
علاوه بر کتیبه‌ی قرآنی و دعایی رواق دارالسلام، در بالای ازاره در اطراف رواق، قصیده‏ی بسیار طولانی در ستایش امام رضا (علیه‌السلام) با خط نستعلیق روی سنگ حجاری شده است (تصویر9).
در بالای ازاره‌ی رواق حاتم خانی نیز قصیده‌ای به خط نستعلیق روی سنگ منبت‌کاری شده نگاشته شده است:

زهی اساس همایون آسمان کردار***خهی بنای سعادت فزائی خلد آثار
سپهر کیست که اینجا برد ز رفعت نام***بهشت چیست که اینجا زند دم از مقدار
نشیب عرصه‌اش از بام چرخ دارد تنگ***فراز شمسه‌اش از اوج شمس دارد عار
برای سرمه از این دو برند حورالعین***از آن غبار که خیزد ز مقدم زوار

اساس آسمان، بنای حرم مطهر امام رضا (علیه‌السلام) است که بلندی و رفعت آن از آسمان بیشتر است که آسمان نمی‌تواند دم بزند و بهشت نیز همین طور. اوج خورشید به عظمت حرم مطهر امام رضا (علیه‌السلام) نیز نمی‌رسد چون که غبار زوار این حرم، سرمه‌ی چشم حورالعین بهشت است.

نتیجه‌گیری

تیموریان و صفویه از فرمانروایان مهم تاریخ ایران هستند. آنان از نظر هنری دستاوردهای زیادی از خودشان به جا گذاشتند که دارای ویژگی‌های مشترک و افتراق‌آمیز هستند. از نظر معماری، دوره‌ی صفویه، روند معماری دوره‌ی تیموری را ادامه داد و در بعضی موارد مثل قواعد و اصول ساختمان‌های بزرگ هماهنگی بین دو روش معماری شرق و غرب به وجود آورد.
تزیین، مهم‌ترین ملاک ارزشمند بنا در دوره‌ی تیموری بود که نقطه‌ی اوج آن استفاده از کاشی معرق یا تلفیق آن با آجر است، کاشی هفت رنگ در دوره‌ی صفویه به اوج پیشرفت خود رسید و کاشی معقلی از نوعی دیگر بود. استفاده‌ی نقوش هندسی و گیاهی و طبیعت‌گرایی از جمله ویژگی تزیین دوره‌ی تیموری است. رنگ در هر دوره طیف گسترده‌ای دارد و خط ثلث، نسخ و نستعلیق، از جمله خطوط مورد استفاده است.
رواق‌های دارالحفاظ به مساحت 217 مترمربع، دارالسیاده 373 مترمربع و دارالسلام 227 مترمربع از رواق‌های دوره‏ی تیموری و رواق‌های دارالفیض 112 مترمربع، الله وردی خان 171 مترمربع و حاتم خانی 115 مترمربع از جمله آثار باقیمانده‌ی دو دوره‌ی مذکور می‌باشد. دارالسیاده و الله وردی خان از نظر مساحت، بزرگ‌ترین رواق دوره‏ی تیموری و صفویه است. در مقایسه‌ی تطبیقی این رواق‌ها، محتوای آثار مدنظر بود. لذا در رواق دارالحفاظ و دارالسیاده اشعار فارسی بسیاری به چشم می‌خورد، در رواق دارالفیض و گنبد الله وردی خان دوره‌ی صفویه احادیث بیشتر از شعر مورد توجه بوده است، از این نکته می‌توان استنباط کرد که تیموریان به شعر اهمیت بسیاری قائل بوده‌اند اما در دوره‌ی صفویه، کتیبه کردن اشعار فارسی چندان مر سوم نبوده است. در گنبد الله وردی خان بیشتر کتیبه‌ها حدیثی هستند و این احادیث اهمیت زیارت حرم مطهر امام رضا (علیه‌السلام) را یادآوری می‌کند. رواق حاتم خانی کمترین کتیبه‌ی قرآنی را دارد. در کتیبه‌های و رواق دارالحفاظ از 17 سوره‌ی قرآن استفاده شده است.

جدول بررسی تزیین‌های ‌کتیبه‌ای رواق‌ها

نام رواق	بانی بنا	سال ساخت بنا م/ق	نوع کاشی	تزیین‌های خطوط	تزیین‌های دیگر
دارالحفاظ	گوهرشاد (تیموریان)	سده‌ی پانزدهم/ نهم ق	کاشی‌های چینی نمای سنجری سنگ مرمر	ثلث نستعلیق نسخ جلی	مقرنس کاری و آیینه کاری
دارالفیض	دوره‏ی صفویه	سده‌ی هفدهم/ یازدهم ق	معرق سنگ مرمر	ثلث نستعلیق	منبت کاری درها و مقرنس
دارالسیاده	گوهرشاد (تیموریان)	سده‌ی پانزدهم/ نهم ق	معرق سنگ مرمر	نستعلیق	رسمی بندی، مقرنس و آیینه کاری
الله وردی خان	الله وردی خان (صفویه)	1021ق/ 1612م	کاشی معرق سنگ مرمر	ثلث نستعلیق	مقرنس کاری و آیینه کاری
دارالسلام	گوهرشاد (تیموریان)	سده‏ی پانزدهم/نهم ق	سنگ مرمر یشمی رنگ	نستعلیق و ثلث	آیینه کاری
حاتم خانی	حاتم خان ادو بادی	1010ق/ 1601م	سنگ مرمر کاشی معرق کاشی منبت	ثلث	_

جدول تطبیق مضامین و تزیین‌های کتیبه‌ای رواق‌ها

نام رواق	کتیبه‌ی قرآن	کتیبه‌ی دعایی	کتیبه‌ی اشعار فارسی	کتیبه‌ی تاریخی	کتیبه‌ی حدیثی
دارالحفاظ	آیه‌های‌ ‌سوره‌های: احزاب، شعرا/ 90، نساء/ 95، الانسان، آل عمران، طلاق، نمل/ 55-56، مائده، قصص، التغابن، زمر، مؤمنون، شوری، مجادله، نور	دارد	42 بیت از اشعار فارسی در مدح امام رضا (علیه‌السلام)	دارد	حدیثی از امام رضا (علیه‌السلام)، حدیثی از پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‏وسلم)
دارالفیض	آیه‌های سوره‌های: ضحی، کوثر، حمد، واقعه، بقره، حجرق، شمس	دعای از جوشن کبیر	_	تایخ ساخت در زمان شاه سلیمان صفوی	_
دارالسیاده	آیه‌های سوره‌های: شوری، طلاق، ضحی، رعد، قدر،آل عمران، غافر، نوح، اسراء	دعای از جوشن کبیر	اشعار فارسی در مدح امام رضا (علیه‌السلام)	_	حدیثی از امام رضا (علیه‌السلام) (لا اله الا الله حصنی فمن دخل حصنی امن من عذابی»
الله وردی خان	آیه‌های سوره‌های: جمعه، توحید، حمد، احزاب، آل عمران، الملک	_	چند بیت شعر در مدح امام رضا (علیه‌السلام)	_	حدیثی از جعفر صادق (علیه‌السلام)، حدیثی از محمد رسول الله (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‏وسلم)، حدیثی از امام جواد (علیه‌السلام) و حدیثی از امام رضا (علیه‌السلام)
دارالسلام	آیه‌های سوره‌های: نور، توحید، قدر	دعای جوشن کبیر	_	_	_
حاتم خانی	آیه‌های‌ ‌سوره‌های: الانسان، نصر، توحید	اسماء الحسنی و صلوات	چند بیت شعر در مدح امام رضا (علیه‌السلام)	_	_

فهرست کتیبه‌های قرآنی رواق‌ها

رواق‌ها	دوره	مضمون کتیبه‌های قرآنی	مفاهیم
دارالحفاظ	تیموی	- احزاب/ 52، بالای در ورودی - شعرا/ 227، در وسط صفه‌ی غربی - نسا/59، اطیعو الرسول و اولی امرکم - الانسان/7، یاایها الذین آمنوا و اطیعوالله - نساء/ 95، فضل الله المجاهدین علی القاعدین اجرا عظیما - طلاق/ 3، و یرزقه من حبیث لا یحتسب - نمل/30-31، اِنَّهِ مِن سُلیَمانَ – مائده/56، و من یتول الله ورسوله - مائده/55، انما ولیکم الله رسوله و الذین امنوا - قصص/ 88، لا اله الاهو کل شیء هالک الاوجهه له - زمر/ 73، و سیق الذین انقوا راهم الی الجنه زمرا - مؤمنون/ 118، و قلی رب اغفر و ارحم و انت خیرالراحمین - شوری/ 23، قل اسئلکم علیه اجرا الا الموده فی القربی	اجازه‌ی ورود ظلم و ستم نکردن اطاعت کردن از اولی امر طعام دادن یتیمان جهاد در راه خدا رزاق بودن خداوند و توکل کردن برتری خداوند و تسلیم خدا بودن پیروزمند بودن خداوند اهمیت نماز و زکات عدم شرک و برتری خداوند پاداش دادن متقیان در بهشت بخشندگی خداوند بدون اجر بودن رسالت پیامبران
دارالفیض	صفوی	- ضحی. 1-3، والضحی و الیل اذاسجی ما ودعک ربک و ما قلی - کوثر/ 1-3، انا اعطیناک الکوثر فصل لربک و انحر ان شانک هوالاابتر - حمد/1، الحمدلله رب العالمین الرحیم - واقعه/ 13و 8، فاصحاب الیمینه یا اصحاب الیمینه ثلته من الاولین - بقره/197، و تزودوا فان خیر الزا و التقوی و اتقون یا اولی الالباب - حجر/ 45، این المتقین فی جنات و عیون - ق / 33، من خشی الرحمن بالغیب و جاهد بقلب منیت - شمس/ 1-2، والشمس و ضحها و القمر اذا تلها	اهمیت روز و شب اعطای مقام شفاعت به پیامبر حمد و ستایش خداوند نیکو حال بودن اصحاب یمین تقوی و خداترس بودن پاداش متقین خاشع بودن و خدا ترس بودن اهمیت روز و شب
دارالسیاده	تیموری	- شوری/23، ذالک الذی یشرالله عباده الذین ... - احزاب/ 32، انما یریدالله لیذهب عنکم – طلاق/ 3.... و من یتق الله یجعل له مخرجا	بی اجر بودن رسالت پیامبر مطهر بودن خاندان پیامبر رازق بودن خداوند، توکل کردن و باتقوا بودن

ادامه فهرست کتیبه‌های قرآنی رواق‌ها

رواق‌ها	دوره	مضمون کتیبه‌های قرآنی	مفاهیم
دارالسیاده	تیموری	- حجرات/ 13، ان اکرمکم عندالله اتقیکم - ضحی/ 11، و اما بنعمه ربک فحدث - رعد/ 28، الذین آمنوا و تطمئن قلوبهم بذکرالله الا بذکرالله تطمئن القلوب - قدر/1، انا انزلناه فی لیله القدر - شوری/23، قل لاسئلکم علیه اجرالا الموده فی القربی - عافر/44، افوض امری الى الله ان الله بصیر العباد - نوح/28، رب اغفرلی و لوالدی - اسرا/24، رب ارحمنها کما رینانی صغیرا	برابری همه‌ی انسان‌ها شاکر بودن بندگان آرامش داشتن با یاد خدا اهمیت نزول قرآن بدون اجر بودن رسالت پیامبران آگاه بودن خداوند و پاداش دادن عمل آمرزش گناهان مهربانی با تواضع و تکریم کردن
گنبد الله وردی خان	صفوی	- جمعه/1، یسبح الله ما فی السموات و ما فی الارض الملک القدوس العزیز الحکیم - توحید/1، قل هوالله احد - احزاب/33، انما یرید الله و لیذهب عنکم ... - کهف/107، ان الدین امنوا و عملوالصالحات کانت - حمد/1-2، الحمد و الله رب العالمین، الرحمن الرحیم - ملک/67، تبارک الذی بیده الملک و هو علی کل شیء قدیر	حمد و ستایش خداوند یکتایی و بی‌همتایی خداوند پاک و منزه بودن خاندان پیامبر پاداش نیکوکاران حمد و ستایش خداوند مالک بودن خداوند و توانایی
دارالسلام	تیموری	- نور/35، الله نور السموات و الارض مثل نوره کمشکوه فیها مصباح فی زجاجه الزجاجه - اخلاص/1-2، قل هوالله احد الله الصمد - قدر/1، انا انزلناه فی الیله القدر - جوشن کبیر	علم و قدرت خداوند یگانگی خداوند عظمت نزول قران ستایش خداوند
حاتم خانی	صفوی	- انسان/1، هل اتی علی الانسان حین من الدهر - نصر/1-2، اذا جاء النصر الله و الفتح و رایت الناس - اخلاص/1، قل الله هو الله احد سوره توحید	چگونگی آفرینش انسان پیروزی مسلمانان یگانگی خداوند

پی‌نوشت‌ها

1- دانشیار گروه هنر اسلامی دانشگاه تربیت مدرس shayesteh@modares.ac.ir.
2- دارالفیض از جنوب به حرم مطهر و از غرب به رواق الله وردی خان راه دارد و دارای کتیبه‌هایی با مضامین قرآنی، اسماء الحسنی و اشعار می‌باشد.
3- «لا اله الا الله حصنی فمن دخل حصنی امن من عذابی»، (شیخ صدوق- عیون اخبار الرضا، 1391، ج2، باب 38) یا (علامه مجلسی، .(1389، ج39، باب 87: 246).
4- «یار رب العاملین یا رجاء المذنبین یا حبیب التوابین، یا انیس المریدین، یا منی المجین، یا سرور العارفین، یا غایه الطالبین، یا مالک یوم الدین، یا قره عین العارفین.»
5- برای مطالعه‌ی بیشتر رجوع کنید به (عطاردی، 1371، ج1: 167-171).
6- زهی به منزلت از عرش بده فرش تو رونق***زمین زیمن تو محسود و هفت کاخ مطبق
تویى که خاک تو با آب رحمت مخمر***تویی که فیض تو با فرسر مداست ملفق
چو دین احمد مرسل مبانی تو مشید***چو شمع حیدر صفدر قواعد تو موثق
ز آستان تو حصنی است نه سپهر معظم***ز خاک روب تو گردی است هفت کاخ مروق
7- همچنین برای اطلاعات بیشتر ر. ک به: حرعاملی، محمدبن حسن بن علی بن محمد، (1033-1044ق). وسائل الشیعه. باب استحباب، زیاره قبر الرضا (علیه‌السلام).
8- برای اطلاعات بیشتر ر.ک به: مجلسی، محمد باقر تقی، (1362). بحار الانوار، باب6، تهران: دارالکتب الاسلامیه.
9- برای اطلاعات بیشتر ر.ک به: کلینی، محمدبن یعقوب، (1379). اصول الکافی. مترجم محمدباقر کمره‌ای، باب مولد الصاحب، ص 514 و باب فی الغیبه، ص 335، تهران: اسوه.
10- این شاعر در سال 1300ق زندگی می‌کرده، لقب ملک الشعرای آستان قدس رضوی را داشته (عطاردی، 1371، ج1: 585).
11- سرخوش از شاعران مشهد مقدس بوده و در سال 1271ق/1854م در این شهر زندگی می‌کرد (عطاردی، 1371، ج1: 483).
12- برای مطالعه بیشتر رجوع کنید به عطاردی، عزیزالله، (1371). تاریخ آستان قدس، جلد اول، چاپ اول، تهران: عطارد: 161.

منابع تحقیق :
ابن بابویه، محمد بن علی، (1391). عیون اخبار الرضا. شیخ صدوق؛ ترجمه و تصحیح موسسه تحقیقاتی انتشارات استوار (احمد بانپور، مهدی مافی‌نژاد)، مشهد: استوار.
اسکارچیا، جیان روبرتو، (1384). هنر صفوی، زند، قاجار. مترجم: یعقوب آژند، چاپ دوم، تهران: مولی.
پژوهش از دانشگاه کمبریج، (1380). تاریخ ایران. مترجم یعقوب آژند، جلد ششم، تهران: جامی.
تاکستن، ...[ و دیگران]، (1384). تیموریان. مترجم یعقوب آژند، چاپ اول، تهران: مولی.
سعادت، بیژن، (1355). بارگاه امام رضا(علیه‌السلام). تهران: موسسه آسیا.
عطاردی قوچانی، عزیزالله، (1371). تاریخ آستانه قدس رضوی. جلد اول، چاپ اول، تهران: عطارد.
عطاردی قوچانی، عزیزالله، (1381). فرهنگ خراسان. تهران: عطارد.
عقایی، محمدمهدی، (1378). دایره المعارف بناهای تاریخی دوره اسلامی. چاپ دوم، تهران: سازمان تبلیغات اسلامی.
علام، نعمت اسماعیل، (1382). هنرهای خاورمیانه در دوران اسلامی. مترجم عباسعلی تفضلی، مشهد: به نشر.
کاویانیان، محمد، (1354). شمس الشموس یا انیس النفوس، بی‌جا.
کلینی، محمد بن یعقوب، (1379). اصول الکافی. مترجم محمد باقر کمره‌ای، تهران: اسوه.
کیانی، محمد یوسف، (1377). تاریخ هنر معماری در دوره اسلامی. تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی.
گلمبک، لیزا و دونالد ویلبر، (1374). معماری تیموری در ایران و توران. مترجمان کرامت الله افسر و محمد یوسف کیانی، چاپ اول، تهران: سازمان میراث فرهنگی کشور.
مجلسی، محمد باقر تقی، (1389). بحار الانوار، جلد39، چاپ جدید، تهران: دارالکتب.
مشهدی محمد، عباس، (1383). مشهد الرضا. تهران: ناشر مولف.
معین، محمد، (1355). فرهنگ معین، جلد دوم، تهران: امیرکبیر.
مکی‌نژاد، مهدی، (1388). تزیینات معماری، چاپ دوم، تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی.

ساعت12، دوشنبه 87/12/19 www.agralavi.org
www.agrazav.org
منبع مقاله :
فصلنامه‌ی فرهنگ رضوی، سال اول، شماره‌ی سوم، پاییز 1392