كاركردهای نظارت اجتماعی در استمرار تمدن اسلامی از منظر قرآن و روایات

چكیده:

جایگاه ویژه «نظارت اجتماعی» در تمدّن اسلامی كه شاخصه برجسته آن «امر به معروف و نهی از منكر و اسلامی بودن سبك زندگی آن» است، ضرورت تبیین آن را در بایسته‌های تمدّنی زندگی اسلامی روشن می‌سازد و نظارت اجتماعی در فروع اسلام با عنوان «امر به معروف و نهی از منكر» آمده است كه ضامن بقای اسلام و واجبی است كه به سبب آن، اجرای همه واجبات صورت می‌پذیرد.
مهم‌ترین دستاورد این پژوهش، اثبات اهمیّت و صدرنشینی عامل «نظارت اجتماعی» در استمرار تمدن اسلامی می‌باشد كه شواهد قرآنی و روایی علاوه بر تبیین و تحلیل رابطه منطقی این موضوع، شاهدی بر این مدّعا است.

مقدمه:

قرآن كریم، آخرین كتاب آسمانی و معجزه جاویدان رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) از سوی خداوند برای هدایت انسان‌ها نازل شده است. یكی از نیازهای ضروری مردم برای رشد معنوی و بهره وری از هدایت قرآن، فهم مراد و مقصود آیات الهی است. خداوند به منظور بهره وری بهتر مردم از قرآن كریم، رسول خویش را به عنوان (مبیّن) این كلام معرفی كرده (نمل، 44) و علم به تأویل قرآن كریم را مختصّ خویش و راسخان در علم دانسته است. (آل عمران:7) به استناد بسیاری از روایات نیز راسخان در علم، رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) و امامان معصوم (علیهم السلام) هستند. (كلینی، ج1، ص213)
با عنایت به عوامل ظهور، شكوفایی و انحطاط تمدن‌ها در قرآن كریم به عنوان سند جاودان هدایت جوامع بشری و روایات اهل بیت، می‌توان برای تشكیل تمدن نوین اسلامی و چاره اندیشی برای جلوگیری از انحطاط تمدن اسلامی بهره برد. نظارت اجتماعی كه در فروع اسلام با عنوان «امر به معروف و نهی ازمنكر» از آن یاد شده است تا آنجا در ظهور، استمرار و انحطاط جوامع و تمدّن‌ها مؤثر است كه ضامن بقای اسلام (همان، ج5، ص56) و در كلام امام علی (علیه السلام) عامل لعن قرون گذشته، ترك امربه معروف و نهی از منكر عنوان شده است. (نهج البلاغه، خطبه192)
اكنون این سؤال مطرح می‌شود كه جایگاه نظارت اجتماعی در بایسته‌ی تمدّنی زندگی اسلامی از منظر اهل بیت: چیست؟ و نقش و رابطه نظارت اجتماعی در استمرار تمدّن اسلامی تا چه میزان است؟
نوشتار پیش رو، پژوهشی كتابخانه‌ای و اسنادی است كه به روش توصیفی تحلیلی سامان یافته و می‌كوشد تا با دقت، ابعاد مختلف نظارت اجتماعی در سبك زندگی اسلامی را از نگاه اهل بیت عصمت و طهارت را در استمرار تمدن اسلامی ارائه نماید.
جمع آوری اطلاعات این پژوهش به روش كتابخانه‌ای صورت پذیرفته است. تا آنجا كه جستجو گردید مسأله نظارت اجتماعی از بایسته‌های تمدّنی زندگی اسلامی از منظر اهل بیت، در استمرار تمدّن اسلامی به صورت مستقل مورد بحث و كنكاش قرار نگرفته است. لیكن در سال‌های اخیر، در ضمن برخی از كتب سبك زندگی اسلامی و نظارت همگانی «امر به معروف و نهی از منكر» و یا مقالات تخصصی به صورت كلّی به این موضوع پرداخته شده است. برای نمونه چند اثر به ترتیب نشر، فهرست می‌شوند:
1. نظارت عمومی اسلامی، ابراهیم سیّد علوی، شركت انتشار، 1347.
2. نظارت و كنترل از دیدگاه اسلام، حسین معصومی همدانی، سروش هدایت، 1378.
3. جوان و نظارت اجتماعی (امر به معروف و نهی از منكر)، علی قائمی، ستاد امر به معروف و نهی از منكر سازمان صدا و سیما، 1382.
4. دیدگاه جامعه شناختی درباره نظارت اجتماعی امر به معروف و نهی از منكر، فرهاد امام جمعه، انتشارات علوم اسلامی، 1387.
5. مفاتیح الحیاة، عبدالله جوادی آملی، مركز نشر اسراء، 1391.
پیش از ورود به بحث، لازم است سه واژه سبك زندگی، تمدن و نظارت اجتماعی مورد تبیین و توضیح قرار گیرد كه تحت عنوان درآمد به آن‌ها می‌پردازیم. مطالب مقدماتی شایسته طرح عبارتند از: مفاهیم، چیستی نظارت، اهمیّت نظارت، ضمانت‌های اجرایی نظارت اجتماعی.

مفاهیم

1. 1 سبك زندگی اسلامی

سبك زندگی اسلامی از آن جهت كه «سبك» است، به رفتار می‌پردازد و با شناخت‌ها و عواطف ارتباط مستقیم ندارد، ولی از آن جهت كه «اسلامی» است نمی‌تواند بی ارتباط با عواطف و شناخت‌ها باشد. سبك زندگی اسلامی نمی‌تواند به نیّت‌ها كاری نداشته باشد؛ در عین حال كه تأكید آن روی رفتار است، به حدّاقل‌های عواطف و شناخت‌ها نیز نظر دارد. (كاویانی، ص 18) جامعه شناسان و روان شناسان تعاریف گوناگونی از سبك زندگی ارائه داده‌اند. در نتیجه سبك زندگی حاكی از مجموعه عناصری است كه كم و بیش به طور نظام مند با هم ارتباط داشته و یك كل را پدید می‌آورند. همین اتحاد و نظام مندی، این كل را از كل‌های دیگر متمایز می‌كند. (همان، ص 53)

2.1. تمدن

تمدن در لغت، عكس بداوت (بادیه نشینی) است. معادل آن در عربی «حضارة» است. (ابن منظور، ج4، ص197) فرهنگ دهخدا تمدن را به معنای «تعلّق به اخلاق شهر و انتقال از خشونت و جهل به حالت ظرافت انس و معرفت» معنا كرده است. (دهخدا، ج1، ص780) ویل دورانت می‌نویسد: «تمدن به شكل كلی آن عبارت است از نظمی اجتماعی كه در نتیجه وجود آن، خلاقیّت فرهنگی امكان پذیر می‌شود و جریان پیدا می‌كند. وی برای تمدن چهار ركن اساسی برمی‌شمارد: «پیش بینی و احتیاط در امور اقتصادی، سازمان سیاسی، سنن اخلاقی، كوشش در راه معرفت و بسط هنر.» (ویل دورانت، ج1، ص3) برخی دیگر تمدن را در معنای كلّی آن «مجموعه ساخته‌ها و اندوخته‌های معنوی و مادّی جامعه انسانی» می‌دانند. (شریعتی، ج1، صص 5-6)

1 .3. نظارت اجتماعی

نظارت اسم مصدر از ریشه نظر است، «نظر» یعنی تأمّل در چیزی با چشم یا حس كردن با چشم (ابن منظور، ج5، ص215) و توجه دادن چشم ظاهر و چشم باطن برای دیدن و ادراك چیزی است كه مقصود از این عمل تأمل و تحقق درباره‌ی آن است. و نیز مقصود از دیدن و تأمل بدست آوردن معرفت و شناختی است كه بعد از تحقیق حاصل می‌شود و آن را- رویة- یعنی اندیشه و تدبر گویند. (راغب اصفهانی، ص812) این لغت به معنای متفاوتی كه در عین حال نزدیك به هم نیز هستند، استعمال شده است و اما معنی اصلی آن، نگاه دقیق و محقّقانه به چیزی اعم از مادی و معنوی است كه یا با چشم سر یا با اندیشه صورت می‌گیرد. (مصطفوی، ج12، ص166) بنابراین نظارت یعنی «یك نوع مراقبت و دیده بانی از كاری و جریان امور را تحت نظر داشتن است.
نظارت فعالیّتی است كه «بایدها» را با «هست‌ها»، «مطلوب‌ها» را با «موجودها» و «پیش‌بینی‌ها» را با «عملكردها» مقایسه می‌كند و نتیجه این مقایسه، تصویر روشنی از تشابه یا تمایز بین این دو گروه از عوامل خواهد بود.
در تعاریف گوناگونی كه از نظارت و كنترل ارائه شده است در همه آن‌ها یك نقطه اشتراك وجود دارد و آن این كه نظارت عبارت است از مقایسه بین آنچه هست و آن چه باید باشد. (خدمتی، صص47-56) نظارت به معنای عام آن و با گستره فراخ آن یعنی «نظارت مردم بر دولت و نظارت دولت بر مردم» یكی از معروف‌هایی است كه در متون دینی به طور اكید به آن توصیه شده است. (عصر:4) (روزبه، صص38-39)
عنصر امر به معروف و نهی از منكر كه معادل آن در جامعه شناسی می‌تواند نظارت اجتماعی تعریف شود، در واقع بسط فراگرد اجتماعی شدن است كه با استفاده از روش‌هایی افراد یاد می‌گیرند تا خود را با باورها و ارزش‌های پذیرفته شده جامعه‌ای خاص تطبیق دهند و اگر این مكانیسم به درستی عمل كند افراد با تأثیر بر یكدیگر می‌توانند به یك تعدیل و توازن دست یابند. (ایازی، ص32) در پی تحقق نظارت اجتماعی، رفتار افراد جامعه با نوع رفتار مطلوب مورد انتظار اجتماعی هماهنگ می‌شود. هر چند در این میان، افراد نیز با مشاركت سیاسی- اجتماعی و فرهنگی ضمن تقویت اركان سازمان دولت می‌توانند بر ساختار آن تأثیر به سزایی داشته باشند. (جوان آراسته، حقوق اجتماعی و سیاسی در اسلام، ص162)
نظارت اجتماعی در ادامه فراگرد جامعه پذیری قرار می‌گیرد تا تعادل الگوهای رفتاری رایج در جامعه را با هنجارهای فرهنگی موجود در جامعه برقرار نماید. براین اساس دین اسلام نیز یكی از هنجارهای جاری را امر به معروف و نهی از منكر قرار داده است كه در دو قالب «هنجار تجویزی و تحذیری» ظهور پیدا می‌كند و بدین وسیله نظارت اجتماعی به شكل سازمانی در بین آحاد مسلمین اشاعه می‌یابد.
فقدان این عنصر اساسی موجب زوال یا اختلال در نظام اجتماعی مسلمین می‌گردد، چنان كه در آیات 110-104 سوره آل عمران چنین تعریف شده است. نظارت‌های اجتماعی به مثابه اهرمی برای نگهداری و بقای جوامع است كه اختلال در آن، موجب زوال وحدت اجتماعی می‌شود. (ایازی، صص33-34) برخی دیگر آن را «مجموعه ابزارها و روش‌هایی كه به وسیله آن، فرد وادار می‌شود با انتظارات گروه معیّن یا تمام جامعه، خود را منطبق و همراه نماید. به عبارت دیگر، نظارت اجتماعی به مكانیسم‌هایی اطلاق می‌شود كه جامعه برای واداشتن اعضایش به سازش كاری و جلوگیری از ناسازش كاری به كار می‌برد» تعریف نموده‌اند. (كوئن، صص151-152) در نتیجه اصطلاح نظارت اجتماعی در معنای وسیع خود، عبارت است از هرگونه تأثیری كه جامعه بر افراد می‌گذارد. (امیركاوه، نظارت اجتماعی، ص43)

2. نظارت

نظارت، همان مراقبت است. عملی است انتخابی و آگاهانه كه آشكارا یا مخفیانه در حوزه‌های مختلف زندگی فرد، اجتماعی و سیاسی به منظور آگاهی از عملكرد نظارت شونده و جلوگیری از انحراف و اشتباه و حفاظت و صیانت از حقوق و آزادی‌ها از راه ابزارها و شیوه‌های مختلف صورت می‌پذیرد. نظارت اصولاً در جایی است كه عامدانه و عالمانه صورت می‌پذیرد؛ بنابراین، دریافت‌های تصادفی را نظارت نمی‌نامند. (جوان آراسته، گزینش رهبر و نظارت بر او در نظام جمهوری اسلامی ایران، ص181) در زندگی اجتماعی، هدف از نظارت، سالم سازی محیط زندگی، خیر خواهی و رشد و بالندگی است، كه از نظر اسلام یك وظیفه و از مظاهر امر به معروف و نهی از منكر شمرده می‌شود و یكی از امتیازات امّت اسلامی قلمداد گردیده است. (آل عمران، 110)
برخی نظارت را به ماهوی (نظارت اطلاعی و استصوابی)، موضوعی (نظارت اداری، قضایی، سیاسی) و نوعی (درونی و بیرونی) تقسیم كرده‌اند. (جوان آراسته، گزینش رهبر و نظارت بر او در نظام جمهوری اسلامی ایران، صص185-181) برخی دیگر نظارت را به «نظارت رسمی و غیر رسمی»، «نظارت اجباری و اقناعی»، «نظارت بیرونی و درونی»، «نظارت مستقیم و غیر مستقیم» و «نظارت فردی و جمعی» تقسیم كرده‌اند. (امیركاوه، نظارت اجتماعی، صص45-46)
اركان نظارت عبارتند از: ناظر، هدف، نظارت شونده، برنامه و قالب. (روزبه، ص42) سیر نظارت در اسلام از ذات پاك خداوند (بقره، 284) شروع شده و پیامبران و امامان: (نساء:41) اعضای بدن انسان (ق:21)، زمین (زلزال، 4-1)و زمان (كلینی، ج2، ص523) مراحل بعدی این سیر می‌باشند. در امر به معروف و نهی از منكر نهاد خانواده نقش مؤثری (تحریم/6) داشته و همین نقش برای فامیل پرمعناست (وَأَنذِرْ عَشِیرَتَكَ الْأَقْرَبِینَ
) (شعراء، 213)
نظارت در نظام سیاسی و حقوقی اسلام هم حق است و هم تكلیف. به همین سبب هیچ فردی در جامعه اسلامی نمی‌تواند اعمال این حق را از خود ساقط نماید و بگوید من از حق نظارتی خویش بر دولت و نحوه جریان امور صرف نظر می‌كنم؛ زیرا در این صورت چنین شخصی به تكلیف الهی خویش عمل نكرده است. (جوان آراسته، حقوق اجتماعی و سیاسی در اسلام، ص164-165) نظارت مؤثر و كارآمد، نظارتی است كه هم از درون و هم از برون اعمال گردد. آسیب پذیری نظارت بیرونی و بلكه مقدم بر آن مورد توجه قرار گرفته است. (همان، ص170)
نظارت سیاسی در متون دینی به طور مشخص بر دو محور «امر به معروف و نهی از منكر» و «لزوم نصیحت حاكمان و خیرخواهی نسبت به آنان» استوار است. (نهج البلاغه: خطبه 34) مردم به همان دلیل كه از حق حاكمیّت برخوردارند از حق نظارت بر حاكمان نیز برخوردار می‌باشند. زیرا حكومت به عنوان امانت در اختیار افراد قرار می‌گیرد. (جوان آراسته، حقوق اجتماعی و سیاسی در اسلام، ص162)

3. اهمیّت نظارت

یك مسلمان بر اساس آموزه‌های قرآنی (انعام:59) همواره خود را تحت نظارت و اشراف خداوند می‌داند. نظارت و مراقبت، چه در بعد فردی كه مراقبت و مواظبت بر خویشتن است و چه در بعد اجتماعی و سیاسی كه درگیر با پدیده قدرت می‌باشد. به عنوان یك ضرورت انكارناپذیر مورد توجه قرار گرفته است. قدرت منهای كنترل و مراقبت به فساد منتهی خواهد گشت. در قرآن كریم به بعد فردی (علق:7-6) اجتماعی (آل عمران:110-104) و سیاسی (توبه:105) نظارت اشاره شده است. قرآن كریم در مقام بیان این حقیقت است كه هم ظاهر و هم باطن اعمال نیك و بد انسان‌ها برای خداوندی كه عالم به غیب و شهود است و نیز برای رسول اكرم (صلی الله علیه و آله و سلم) و مؤمنان آشكار می‌باشد و گزارش این اعمال، قیامت در اختیار افراد قرار خواهد گرفت كه به عقیده مفسّران، منظور از مؤمنان، اهل بیت: می‌باشند.
برای برخورداری از حیات معقول كه ضامن ارضای نیازهای مادی و معنوی همراه صلح و مسالمت و آرامش خاطر درونی و امنیّت بیرونی است، نیاز به هماهنگی بین نیازها و قوای درونی و نیز امكانات، قوا و محیط بیرونی می‌باشد. این امر با قانون صورت می‌گیرد. یعنی تمام آنچه یك جامعه به عنوان فرهنگ در درون خود دارد كه مناسبت‌های زندگی فردی و جمعی انسان‌ها درون خویش را سامان می‌دهد. هر قانونی مدّعی است كه اوّلاً حق و ناحق و درست و نادرست را می‌شناسد. ثانیاً انسان و مقتضیّات حیات مادی و معنوی او را در ابعاد فردی و اجتماعی شناخته است، ثالثاً راه تنظیم آن‌ها را در خود نهفته دارد. در آخر «اجرا و نظارت بر حسن اجرای قانون» اگر قانونی نتواند یا نخواهد به اجرا درآید، در حقیقت حقّانیت خویش را نفی كرده است و مدّعاهای سه گانه فوق را در مورد خویش نپذیرفته است و این به معنی نابودی آن است. (روزبه، ص48)
كم هزینه‌ترین روش اصلاح جامعه كه خداوند به انسان‌ها ارزانی داشته است، دو فریضه امر به معروف و نهی از منكر است كه از مترقّی‌ترین احكام اجتماعی است. در واقع هیچ سازمان و دستگاه گسترده‌ای با صرف بالاترین هزینه‌ها قادر به اصلاح جامعه و كنترل افراد نخواهد بود. اما فریضتین به عنوان دو تكلیف حیاتی و اساسی با لحاظ شرایط و مراتب آن می‌توانند با كم‌ترین هزینه از خانواده تا كلّ جامعه را اصلاح كنند. (بسیج و دیگران، ص192) «امر به معروف و نهی از منكر» برای حفظ حیثیّات و وارد شدن جامعه تحت یك برنامه و قانون است تا ایجاد وحدت ملّی نموده و یگانگی پیدا شود و نظارت تمام ملّت در اجرا و ترویج قانون، آزادی عمومی و مساوات را می‌رساند. (امام جمعه، ص100) امر به معروف و نهی از منكر نوعی قرنطینه روحی در برابر عیب‌ها و گناهان سرایت كننده است. این دو فریضه نوعی «انضباط اجتماعی» است یعنی محدود به تمایلات اشخاص در برابر مصالح جامعه با منكراتی چون غیبت یا دروغ و بد رفتاری با دیگران كه همگی جزو منكرات بسیار مضموم هستند، نمی‌شود.
از آنجا كه نظارت و كنترل یكی از وظایف اجتناب ناپذیر مدیران جامعه اسلامی تلقّی شده است و نقش مهمی در توسعه منابع انسانی سازمان و جامعه دارد و مدیریّت را در تصمیم گیریهایش یاری می‌بخشد، لازم است كه مدیران جامعه اسلامی با این وظیفه خطیر آشنایی بیش تری كسب كنند. همچنین ضروری است كه نظارت و كنترل از دیدگاه «مدیریّت اسلامی» توصیه‌های مدیریتی امام علی (علیه السلام) به مالك اشتر (نهج البلاغه، نامه 53) مورد توجه مدیران جامعه قرار گیرد و ترس از خدا و نظارت خدا بر اعمال و كردار انسان و خود نظارتی به عنوان ارزشهای والای اسلامی در جامعه متبلور شود و نظارت و كنترل اسلامی در جامعه جایگزین روشهای غربی شود. (تصدیقی، ص38)

4. ضمانت‌های اجرایی نظارت اجتماعی

انتظار رعایت هنجارها و كارا بودن نظارت اجتماعی در جامعه بدون وجود ضمانت‌های اجرایی بی معناست. ضمانت‌های اجرایی در نظام اسلامی شامل ضمانت‌های درونی، بیرونی، دنیوی و اخروی است. «ایمان» به عنوان ضمانت اجرایی درونی نظارت اجتماعی در جامعه اسلامی به عنوان یكی از عوامل مهم و تعیین كننده افعال و رفتار انسان مطرح می‌باشد. ایمان به خدا و معاد (آل عمران، 114) ایمان به پیامبران: (بقره:136)، ایمان به سعادت حقیقی قرب به خداوند (توبه:21، 72) و ایمان به وجود ابلیس (نور:21) از جمله حقایقی است كه مسلمانان به آن ایمان دارند. (امیركاوه، نظارت اجتماعی در جامعه اسلامی، ص85)
ضمانت‌های بیرونی به دو بخش مجازات (تنبیه) مانند قصاص (بقره:194)، قطع دست و پا (مائده:28)، شلاق (نور:2) و زندان، و پاداش مانند پاداش‌های دنیوی كه مربوط به رعایت برخی از هنجارهایی دینی است مانند صله رحم (كلینی، ج2، ص152) و پاداش‌های اخروی كه انگیزه‌ی مضاعفی را در رعایت هنجارهای دینی ایجاد می‌كند مانند بهشت (نساء، 13)، خانه‌ها و قصرها (توبه، 72) و محیط سرشار از صلح و صفا (انعام، 127)تقسیم بندی می‌شوند.

رابطه نظارت اجتماعی با استمرار تمدّن اسلامی

مجموعه معارف اسلامی را در سه بخش می‌توان توضیح داد و مبانی نظارت را در این سه بخش جستجو كرد: اعتقادات، اخلاق، احكام. در جامعه اسلامی برخلاف جوامع غیر دینی، عاملان نظارت تحت تأثیر اكثریت جامعه عمل نخواهند كرد و در مواردی، حتی با هنجارها و قواعدی كه اكثریت جامعه بدان عمل می‌كنند- از آنجا كه تأمین كننده سعادت واقعی انسان نیست- مبارزه می‌كنند و آنها را تغییر می‌دهند. در واقع، هدف از نظارت اجتماعی در جامعه اسلامی، مبارزه، اصلاح و تغییر قوانین و مقررات- هنجارهای- مغایر با سعادت واقعی انسان و تشویق و ترقیب نسبت به اجرای هنجارهای متناسب با این هدف می‌باشد. (امیركاوه، پیش فرض‌ها و اصول كلی نظارت اجتماعی، ص60) در ادامه با اشاره به آیات و روایات به تبیین و تحلیل نقش (نظارت اجتماعی) در استمرار تمدن اسلامی و آثار آن در دو حوزه فردی و اجتماعی خواهیم پرداخت.

الف) حوزه فردی

امروزه «خودارزشیابی» یكی از مراتب خودشناسی در آموزه‌های اسلامی است. این امر می‌تواند انسان را در جهت كمال یاری دهد و او را به مقام واقعی خود ارتقا بخشد. عبارت «فَحَاسَبُوا أنفُسَكُم قَبلَ أَن تُحاسَبُوا» (كلینی، ج8، ص143) ناظر به این معنا است. بر طبق این روش انسان باید در مسیر رشد و تكامل خویش بر اعمال و رفتار خود نظارت و كنترل داشته باشد. این كنترل كه نتیجه نظارت الهی است یك «كنترل درونی» است كه از آن به «نفس لوامّه» (قیامت: 2) تعبیر شده است. منظور از «نفس لوامّه»، نفس مؤمن است، كه همواره در دنیا او را به خاطر گناهانش و سرپیچی از اطاعت خدا ملامت می‌كند، و در روز قیامت سودش می‌رساند. (طباطبایی، ج20، ص103)
سلامتی دین و دنیا، فلاح و رستگاری، جانشینی رسول خدا، شركت در ثواب دیگران، نجات از بلا و عذاب از آثار حوزه فردی نظارت اجتماعی می‌باشد.

ب) حوزه اجتماعی

مطالعه در تاریخ حسبه و احتساب معلوم می‌سازد كه در سابق، شعاع دید مسلمین امتداد بیشتری داشته و امر به معروف و نهی از منكر محدود به چند مسئله عبادی نمی‌شده است بلكه این اصل را عملاً ضامن همه اصلاحات اخلاقی و اجتماعی می‌دانسته‌اند. در اصل هشتم قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران با اشاره به آیه (وَالْمُؤْمِنُونَ وَالْمُؤْمِنَاتُ بَعْضُهُمْ أَوْلِیَاء بَعْضٍ یَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَیَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنكَرِ ) (توبه، 71) مقرر شده است كه «دعوت به خیر، امر به معروف و نهی از منكر وظیفه‌ای همگانی و متقابل بر عهده مردم نسبت به یكدیگر، دولت نسبت به مردم و مردم نسبت به دولت است.

1. احیای ارزش‌ها

نظارت اجتماعی فعال و مستمر نه تنها از كمرنگ شدن ارزش‌ها در جامعه پیش گیری می‌كند بلكه زمینه گسترش همه جانبه آن را فراهم می‌سازد. (ایروانی و دیگران، ج2، ص197) روایات اهل بیت: شاهد این مدّعا است. امام علی (علیه السلام) در این رابطه فرمودند: «آنگاه كه این فریضه ادا و به پا داشته شود، تمامی واجبات، آسان و سخت آن برپا داشته خواهد شد.) (ابن شعبه حرانی، ص237) همچنین امام باقر (علیه السلام) امر به معروف و نهی از منكر را «فریضه عظیمة» معرفی كردند كه به وسیله آن دیگر فرایض برپا می‌شود. (كلینی، ج5، ص56)

2. اصلاح جامعه

حضرت زهرا (سلام الله علیها) در بیان حكمت عبادات در خطبه فدكیه به موضوع «نظارت اجتماعی» اشاره فرمودند و آن را مایه «اصلاح جامعه» بیان فرمودند. «وَ الأَمرَ بِالمَعروفِ مَصلَحَةً لِلعَامّة» (طبرسی، 1403، ج1، ص9)

3. عدالت اجتماعی

نظارت عمومی بر حسن اجرای احكام اسلام زمینه فراگیری عدالت اجتماعی را فراهم می‌سازد؛ چرا كه با نظارت جدی و همگانی ثروت در جامعه تعدیل می‌شود و زندگی عادلانه برای اقشار مختلف جامعه فراهم می‌گردد. (ایروانی و دیگران، ج2، ص198) امام علی (علیه السلام) در این رابطه فرمودند: «این فریضه با برگرداندن مظالم به صاحبان حقیقی آن و مخالفت با ستمكاران زورگو همراه است و به تقسیم عادلانه بیت المال و غنائم می‌انجامد، همچنان كه این فریضه زمینه جمع آوری صدقات شرعی (مالیات) از مجاری‌اش و مصرف آن در مواضع خود را فراهم می‌آورد.» (ابن شعبه حرانی، ص237)

4. اقتدار جامعه

شكل گیری خودجوش گروه‌ها در میان مسلمانان برای اجرای امر به معروف و نهی از منكر (آل عمران، 104) زمینه ساز وحدت و همدلی ایشان است كه یكی از ثمرات آن «اقتدار و عزّت جامعه اسلامی» خواهد بود. امام علی (علیه السلام) آمر به معروف را «تقویت كننده مؤمن» و ناهی از منكر را مانند كسی می‌داند كه بینی كافر را به خاك مالیده است. (مفید، ص 278)

5. عمران و سازندگی

هنگامی كه نظارت اجتماعی- امر به معروف و نهی از منكر- در جامعه صورت گیرد، عمران از جمله نتایج آن خواهد بود. تعبیر «تعمرالأرض» (كلینی، ج5، ص56) كه در برخی روایات مرتبط با فریضتین آمده است ناظر به این موضوع می‌باشد.

6. برقراری امنیّت

امنیّت داخلی و بیرونی- حفظ تمامیّت ارضی- دو بعد برقراری امنیّت در جامعه می‌باشد. هر جامعه در امر پویایی خود نیاز به آرامش و امنیّت در حوزه‌های اعتقادی، فرهنگی، سیاسی و اقتصادی دارد. مهم‌ترین راه تأمین امنیت در جامعه اسلامی «اجرای صحیح و مستمر امر به معروف و نهی از منكر» است؛ زیرا در پرتو اندیشه‌های صحیح اسلامی است كه هم فرهنگ و اعتقادات مردم از انحرافات مصون می‌ماند و هم دست چپاولگران از بیت المال كوتاه و در نتیجه امنیّت اقتصادی برقرار می‌گردد. همچنین تمامیّت ارضی كشورهای اسلامی حفظ خواهد شد. (ایروانی و دیگران، ج2، ص199)
امام باقر (علیه السلام) در حدیثی جامع ضمن بیان نتایج فریضتین به مسئله «برقراری امنیّت» و «داد و ستد حلال» و «انتقام از دشمنان» نیز اشاره كرده است. (كلینی، ج5، ص56)

نتیجه گیری

مهم‌ترین دستاوردهای این پژوهش عبارتند از:
1. عنصر امر به معروف و نهی از منكر كه معادل آن در جامعه شناسی می‌تواند نظارت اجتماعی تعریف شود، در واقع بسط فراگرد اجتماعی شدن است كه با استفاده از روش‌هایی افراد یاد می‌گیرند تا خود را با باورها و ارزش‌های پذیرفته شده جامعه‌ای خاص تطبیق دهند و اگر این مكانیسم به درستی عمل كند افراد با تأثیر و تأثر بر یكدیگر می‌توانند به یك تعدیل و توازن دست یابند.
2. سلامتی دین و دنیا، فلاح و رستگاری، جانشینی رسول خدا، شركت در ثواب دیگران، نجات از بلا و عذاب از آثار حوزه فردی نظارت اجتماعی در استمرار تمدن و احیای ارزش‌ها، عدالت اجتماعی، اقتدار جامعه، عمران و سازندگی، برقراری امنیّت در بعد اجتماعی می‌باشد.
3. در پی تحقق نظارت اجتماعی، رفتار افراد جامعه با نوع و رفتار مطلوب مورد انتظار اجتماعی هماهنگ می‌شود. هر چند در این میان، افراد نیز بامشاركت سیاسی- اجتماعی و فرهنگی ضمن تقویت اركان سازمان دولت می‌توانند برساختار آن تأثیر به سزایی داشته باشند.
4. نظارت مؤثر و كارآمد، نظارتی است كه هم از درون و هم از برون اعمال گردد. آسیب پذیری نظارت بیرونی به سبب امكان تبانی میان ناظر و نظارت شونده و یا احتمال پنهان كاری است. تنها راه برطرف نمودن این نقیصه استمداد از «نظارت درونی» است كه در اسلام همگام با نظارت بیرونی و بلكه مقدم بر آن مورد توجه قرار گرفته است.
5. كم هزینه‌ترین روش اصلاح جامعه كه خداوند به انسان‌ها ارزانی داشته است، دو فریضه امر به معروف و نهی از منكر است كه از مترقّی‌ترین احكام اجتماعی است.

پی‌نوشت‌ها

1. دانشجوی دكتری تفسیر قرآن كریم. دانشكده تربیت مدرس قرآن مشهد.

منابع تحقیق :
1.قرآن كریم، ترجمه مكارم شیرازی.
2. نهج البلاغه، ترجمه محمد دشتی، قم، اشكذر، چاپ نهم، 1389ش.
3.ابن بابویه، محمدبن علی، الخصال، مصحح: علی اكبر غفاری، قم: جامعه مدرسین، چاپ اول، 1362.
4. ابن شعبه حرانی، حسن بن علی، تحف العقول، قم: جامعه مدرسین، چاپ دوم، 1404ق.
5. ابن منظور، محمدبن مكرم، لسان العرب، بیروت: دارصادر، چاپ سوم، 1414ق.
6. امام جمعه، فرهاد، دیدگاه جامعه شناختی درباره نظارت اجتماعی امر به معروف و نهی از منكر، اراك: انتشارات علوم سیاسی، چاپ اول 1387.
7. امیر كاوه، سعید، «نظارت اجتماعی»، نشریه معرفت، 1376ش، ش21، ص49-42
8. امیر كاوه، سعید، «پیش فرض‌ها و اصول كلی نظارت اجتماعی»، نشریه معرفت، 1378ش، ش60-56
9. امیر كاوه، سعید، «نظارت اجتماعی در جامعه اسلامی»، نشریه معرفت، 1379ش، ش34، ص95-83
10. ایازی، علی نقی، «سازمان نظارت اجتماعی در سیره‌ی رضوی7»، مجموعه مقالات برگزیده همایش بررسی جلوه‌های عملی و نظری امر به معروف و نهی از منكر در سیره‌ی رضوی 7، 1391ش، ص47-32.
11. ایروانی، جواد و دیگران، فرهنگ روابط اجتماعی در آموزه‌های اسلامی، مشهد، دانشگاه علوم اسلامی رضوی، چاپ سوم، 1388.
12. بسیج، احمدرضا و دیگران، نظارت نخبگان، شهركرد: سدرة المنتهی، چاپ اول، 1387
13. تصدیقی، محمدعلی، «الگوی نظارت در جامعه دینی با تأكید بر نظارت همگانی (امر به معروف و نهی از منكر)، مهندسی فرهنگی، 1388ش، ش31و 32، ص40-29.
14. جوان آراسته، حسین، حقوق اجتماعی و سیاسی در اسلام، قم، معارف، چاپ ششم، 1388ش
15. جوان آراسته، حسین، گزینش رهبر و نظارت بر او در نظام جمهوری اسلامی ایران، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، قم، چاپ اول، 1388ش
16. خدمتی ، ابوطالب، نظارت و بازرسی در اسلام، نشریه معرفت، 1377ش، ش27
17. دورانت، ویلیام جیمز، تاریخ تمدن، ترجمه احمد آرام و دیگران، تهران، انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی، چاپ اول، 1367
18. دهخدا، علی اكبر، لغتنامه، به كوشش غلامرضا ستوده و دیگران، تهران: دانشگاه تهران، چاپ اول، 1380ش
19. راغب اصفهانی، حسین بن محمد، مفردات الفاظ قرآن، بیروت، دارالقلم، چاپ اول، 1412ق
20. روزبه، محمدحسن، نظارت همگانی و امر به معروف و نهی از منكر، تهران: مؤسسه فرهنگی دانش و اندیشه معاصر، چاپ اول، 1383ش
21. شریعتی، علی، تاریخ تمدن، تهران: دفتر تدوین و تنظیم آثار دكتر علی شریعتی، 1359ش
22. طباطبایی، محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، قم: دفتر انتشارات اسلامی جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، چاپ پنجم، 1417ق
23. طبرسی، احمدبن علی، الإحتجاج علی أهل اللجاج، مصحح: محمدباقر خرسان، مشهد، انتشارات مرتضی، 1403ق
24. كاویانی، محمد، سبك زندگی اسلامی و ابزار سنجش آن، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، چاپ دوم، 1392ش
25. كلینی، محمدبن یعقوب، الكافی، مصحّح: علی اكبر غفاری و محمّد آخوندی، تهران: دارالكتب الاسلامیه، چاپ چهارم، 1417ق
26. كوئن، بروس، درآمدی بر جامعه شناسی، ترجمه غلام عباس توسلی و رضا فاضل، تهران: نشرنی، 1385ش
27. مصطفوی، حسن، التحقیق فی كلمات القرآن، بیروت: قاهره، لندن: دارالكتب العلمیة، چاپ سوم، 1403ق
28. مفید، محمّد بن محمد، الأمالی، مصحّح: حسین ولی و علی اكبر غفاری، قم: كنگره شیخ مفید، چاپ اول، 1413ق
29. نوری، حسین بن محمد تقی، مستدرك الوسائل و مستنبط المسائل، قم: مؤسسه آل البیت، چاپ اول، 1408ق.
منبع مقاله :
فصلنامه‌ی قرآنی كوثر، سال پانزدهم، پاییز 94، شماره 55