وحدت با محوريت ايمان و عمل صالح

نگاهي به ضرورتها و زمينه هاي اتحاد اسلامي

اشاره:
آن هنگام كه بعثت رسول اكرم(ص) همچون آذرخشي، كوير ظلماني جامعه بشري را پرتو افشاني نمود و سرزمين حجاز را مركز تابش انوار تابناك وحي قرار داد، زنجيرهاي اسارت كه افكار مردم را در انجماد و تحجر قرار داده بود، يكي پس از ديگري از هم گسست و به بركت نور حق و چشمه هميشه جوشان توحيد، عداوت و دشمني رنگ باخت؛ دلها به هم نزديك شد؛ رحمت و بركت بر انسانها باريد و سرانجام اين انقلاب معنوي و تحول ملكوتي، آرامش، امنيت، الفت و حسن تفاهم را با خود به ارمغان آورد.
اساساً تعاليم اسلام به گونه اي است كه اتحاد و همبستگي مسلمانان را صرف نظر از تنوع قومي، نژادي، زباني و فرقه اي ترويج مي نمايد. خدايي كه مؤمنان مي پرستند يكي است؛ شعارشان لااله الاا... است و همه به رسالت محمدي ايمان دارند. تمامي مسلمانان قرآن را كتاب مقدس آسماني خويش مي دانند و آن را براي تقرب به حق و بهره مند شدن از معنويت آياتش تلاوت مي كنند. قانون اساسي همه مسلمانان در اين كتاب مندرج است؛ همه به سوي قبله اي واحد نماز مي خوانند؛ بانگ اذان همه يكي است، زمان معين آنان براي روزه داري و عبادت، ماه رمضان است؛ آنان روز اول شوال و نيز روز اضحي را عيد خويش مي شمارند و در ماه ذيحجه با هم در حرم امن الهي اجتماع مي كنند تا مراسم حج ابراهيمي را انجام دهند. به ساحت مقدس خاندان نبوي ابراز ارادت مي نمايند و احترام ويژه اي براي اهل بيت پيامبر(ص) قائلند. اين موارد به خوبي مي تواند دلها را به يكديگر پيوند دهد و روح برادري اسلامي كه عظمت مسلمانان را به نمايش مي گذارد، احيا نمايد. (1)
قرآن كريم و عترت بر وحدت بين مردم تأكيد دارند و علماي شيعه و سني در اين راستا تلاشهاي فراواني نموده اند تا كج فهميها را از بين ببرند، جلوي گمانهاي نگران كننده و منفي را بگيرند و اجازه ندهند توهمات بيجا و برخي جهالتها چون آفتي مهلك، جامعه اسلامي را به بلاي تفرقه دچار سازد و ابهت آنان را از بين ببرد. تأكيد بر نقاط مشترك و نزديك شدن به سرچشمه هاي اعتقادي، نمونه هايي از اين گونه كوششها بوده است.
اعتصام به رشته الهي
1) قرآن كريم چنگ زدن به ريسمان الهي و الفت ميان دلها را نعمتي از جانب خداوند دانسته است: «و همگي به ريسمان الهي چنگ زنيد و متفرق نشويد و به يادآوريد نعمتهايي را كه خدا براي شما فرو فرستاد كه چگونه دشمن يكديگر بوديد و خداوند بين قلبهاي شما الفت برقرار كرد و به نعمت او همه با هم برادر شديد و به يادآوريد كه در لبه پرتگاه آتش بوديد و شما را از آن رهانيد. خداوند اين گونه نشانه هايش را به شما مي نماياند ]و بيان مي كند[، باشد كه هدايت شويد». (2)
قرآن كريم در اين آيات از دو جامعه متضاد سخن به ميان آورده است؛ يكي تفرقه توأم با خصومت كه در عصر جاهليت ظهور داشته است و ديگري وحدت و برادري كه با پذيرش اسلام در ميان همان مردم پيدا شد.
قرآن كريم براي اينكه آثار لطف الهي و نقش تعيين كننده آن را در پيدايش چنين تحول روحي و دروني، گوشزد كند، آنها را به يادآوري و مقايسه بين اين دو وضع دعوت مي كند.
2) خداوند متعال پيامبران را برانگيخت تا با تعاليم توحيدي خود و دعوت مردم به برپايي دين الهي، به وحدت و تفاهم روي آورند و از پراكندگي و تفرقه در دين بپرهيزند كه اين دستوري الهي است. قرآن كريم مي فرمايد: «آييني را كه خداوند براي شما ]مسلمانان [مقرر فرمود، همان است كه به نوح سفارش كرد و همان كه به تو ]اي پيامبر [وحي شد. و آنچه به ابراهيم، موسي و عيسي وصيت نمود كه دين خدا را ]همه با هم [برپا داريد و در آن اختلاف و پراكندگي نداشته باشيد.» (3)
3) حضرت علي(ع) در آخرين وصيتش خطاب به فرزندانش مي فرمايد: «وصيت مي كنم تو را اي حسن و تمام فرزندان و خويشانم را و هركه پيام من به او مي رسد، به تقواي خدا كه پروردگار شماست و اينكه نميريد، مگر درحالي كه مسلمان باشيد. و همگي به ريسمان الهي چنگ زنيد و متفرق نشويد.»
4) امام خميني(ره) پيام آور راستين مكتب قرآن درعصر كنوني نيز دراين باره فرموده اند: «اسلام دستور داده و فرموده است: «واعتصموا بحبل ا... جميعاً ولا تفرقوا»، همه با هم، تمام اقشار با هم، اعتصام به حبل ا... با توجه به خداي بزرگ همه بايد پيش برويم. تخلف از اين دستور الهي جرم است؛ گناه است. دستور اسلام است كه همه بايد معتصم به حبل ا... باشيم». (4)
و درجاي ديگر توصيه نموده اند: «ملتها و دولتها اگر بخواهند به پيروزي و هدفهاي اسلامي به تمام ابعادش كه سعادت بشرست برسند، بايد اعتصام به حبل ا... كنند؛ از اختلافها و تفرقه بپرهيزند و فرمان حق تعالي را اطاعت نمايند.» (5)
حضرت امام، اتحاد مسلمانان را بركت مي داند و مي فرمايد: «اين يك بركت بزرگي است كه ما را و همه برادران اهل تسنن و تشيع را يك جا جمع كرده و همه مان براي اسلام مي خواهيم كوشش كنيم». (6)
5) رسول اكرم(ص) فرموده اند: «هركس از اجتماع مسلمانان دوري كند، ريسمان اسلام را از گردن خود باز نموده است». گفته شد: اي فرستاده خداوند! مراد از جماعت مسلمانان چيست؟ فرمودند: «حق گرايان؛ هرچند در اقليت باشند». (7)
6) درجايي ديگر همچنين از آن حضرت روايت شده است كه فرمودند: «سه چيز است كه هرگز دل مسلمان در مورد آنها خيانت نمي كند: خالص كردن عمل براي خدا و خيرخواهي براي پيشوايان مسلمان و همراهي و ملازمت با جماعت مسلمين.» (8)
7) حضرت علي(ع) فرمودند: «با سواد اعظم ]بزرگ ترين اجتماعات [باشيد كه دست خدا با اين جمعيت است ]البته مراد جمعيت حق است [و از پراكندگي بپرهيزيد؛ زيرا كسي كه از جمعيت مسلمانان كنار مي رود بهره شيطان است؛ آن گونه كه گوسفند تنها ]و جداي از گله اش [گرفتار گرگ مي شود». (9)
8) سيره و روش حضرت علي(ع) نيز در اين عرصه براي پيروان آن حضرت مهمترين فراخوان براي اتحاد و تفاهم است. آن حضرت گرچه منصوب از جانب خداوند و جانشين بلافصل رسول اكرم(ص) و داراي ولايت مطلقه الهي بود و از اين روي براي دست يازيدن به حق مسلم خويش از هيچ كوششي فروگذار نكرد و از همه قدرت و موقعيت و امكانات خود بهره برد تا اصل امامت در مدار اصلي اش قرار گيرد و امت واحده پيامبر از سير مذكور دچار انحراف نشوند، ولي در برابر كساني كه حق ايشان را ناديده انگاشتند، دست به قبضه شمشير نبرد و با وجود آن همه بي مهري سكوت اختيار كرد. با آنكه اين وضع برايش بسيار تلخ و شكننده بود؛ چنانكه در خطبه شقشقيه به اين موضوع اشاره دارند. صبر تلخ و سكوت طاقت سوز امام علي(ع) به دليل مصلحتي برتر بود و آن نگهداري ميراث رسول خدا(ص) و حفظ اتحاد مسلمانان جلوگيري از تفرقه بين امت اسلامي بود. (10)
زمينه هاي اتحاد اسلامي
الف) اخوت ايماني و اسلامي
در عصر بعثت، اسلام از مردمي آن چنان متفرق و درحال اختلاف و ستيز، جبهه اي واحد و متشكل در برابر شرك، كفر و نفاق پديد آورد و همين اتحاد و انسجام زير پرچم توحيد و رهبري رسول اكرم(ص) عامل مهم پيروزي و غلبه آنان بر تمامي دشمنان سرسخت و نيرومند اسلام گرديد. در موارد زيادي اخوت ايماني به عنوان دليلي براتحاد قلمداد شده و براساس آن به وحدت و همكاري و ياري رساندن به مؤمنان سفارش شده است.
1) قرآن كريم مي فرمايد: «مؤمنان با هم برادرند؛ پس بين برادران خود صلح برقرار سازيد». (11)
2) رسول اكرم (ص) پس از مهاجرت به مدينه و پذيرش رهبري مردم، منشوري اساسي- كه به صحيفه يا قانون اساسي مدينه موسوم است- را براساس تعاليم قرآن كريم تدوين فرمود و با پيمان و ميثاقي، قبايل مختلف آن نواحي را به هم پيوند داد و امت واحدي تشكيل شد كه محور آن به جاي مليت و نژاد، ايمان به خدا و آخرت و عمل صالح بود. (12)
3) امام خميني(ره) چنين بيان فرموده است: «اين اسلام بود كه همه را با هم مجتمع كرد و اين اسلام بود كه شما را پيروز كرد و اين اسلام است كه سعادت همه انسانها را تأمين مي كند.» (13)
در جاي ديگر آن روح قدسي گفته اند: «اين از عنايات اسلام است كه همه برادران اهل سنت و شيعه با هم هستند و اختلافي هم با يكديگر ندارند... و من اميدوارم كه اين رويه مستدام باشد.» (14)
امام خميني(ره) همچنين در مصاحبه با خبرنگار لبناني «السفير» خطاب به مسلمانان عرب زبان، خاطرنشان ساخته اند: «بياييد اختلافات را كنار بگذاريد و دست برادري به يكديگر بدهيد و همگام و همپيمان با همه برادران مسلمان غيرعرب، تنها اسلام را تكيه گاه خود قرار دهيد. با ذخيره الهي و معنوي كه اسلام است، مي توانيد قدرتي باشيد كه هرگز ابرقدرتها هوس تسلط بر شما را نكنند». (15)
ب) تقوا و فضيلت اخلاقي
هنگامي كه افراد جامعه به كلمه توحيد روي آورند و دستورهاي الهي را به كار ببندند، تقوا و فضيلتهاي عالي در بين آنها رواج مي يابد. با گسترش مكارم اخلاقي و خصال نيك در جامعه و احياي سنتهاي متكي بر ايمان و تقوا، برتريهاي قومي و نژادي و امتيازهاي كاذب از جامعه رخت بر مي بندد.
رسول اكرم(ص) در روايتي، برتريهاي نژادي را نفي فرموده و مردم را به خداي واحد، پدر واحد (حضرت آدم) و برتري ناشي از تقوا توجه مي دهند: «اي مردم، به درستي كه پروردگار شما يكي است و پدر شمار يكي است. همه از آدم هستيد و آدم از خاك است. گرامي ترين شما نزد خداوند با تقواترين شماست، عرب را بر عجم فضيلت نيست، مگر به تقوا». (16)
اين عبارت نوراني را پيامبر اكرم(ص) در حجة الوداع فرموده اند. امام خميني(ره) نيز مي فرمايند: «اگر با بي نظري و حسن نظر و تقوا در همه جا عمل بشود، اختلافهايي پيش نمي آيد، همه اين اختلافها براي اين است كه تقواي اجتماعي ندارند، تقواي شخصي و اخلاقي ندارند». (17)
ج) حضور در اجتماعات عبادي- سياسي
براساس تعاليم ديني، اجراي فرايض ديني هرچه با اخلاص، در خلوت و دور از چشم مردم صورت گيرد، ارزش افزونتري دارد و در ارتقاي معنوي انسان مؤمن تأثير مهمتري دارد. با وجود اين، اسلام دستور داده نماز به جماعت برگزار شود و ثواب اين نماز بيش از آنچه تصور مي رود، از نماز فرادا بالاتر است، زيرا بر اثر حضور مسلمانان، آنان از وضع يكديگر با خبر مي شوند؛ دلهاشان به يكديگر نزديك مي گردد و... . نماز جماعت يك اجتماع عبادي روزانه است و نماز جمعه، اجتماعي عمومي تر و هفتگي است كه امام جمعه بايد به جاي دو ركعت، خطبه بخواند و در خطبه ها علاوه بر مواعظ، مسائل جهان اسلام را به آگاهي عموم نمازگزاران برساند و مصالح عمومي را مطرح كند و نيرنگهاي استكبار و توطئه هاي آنان را گوشزد نمايد. نماز عيدين (عيد فطر و عيد قربان) اجتماعي ديگر است كه سالانه برگزار مي شود. از همه اينها مهمتر، عمومي تر و طولاني تر و متنوع تر، برنامه حج است كه بر هر انسان مسلماني واجب است، درصورت توانايي بدني و مالي حداقل در طول عمر خود يك بار در اين اجتماع مهم حضور يابد. در اين عبادت عظيم، زمان واحد، مكان واحد، و حتي لباس يكسان در نظر گرفته شده است. هدف آن است كه شركت كنندگان علاوه بر تمرين تزكيه دروني و آمادگي بيشتر براي تقوا و روي آوردن به فضيلت، در ميعادگاه اهل توحيد يعني مسجد الحرام و اطراف خانه كعبه، رنگ توحيد و وحدت و يگانگي اجتماعي به خود گيرند.
حضرت علي(ع) در كلمات خود ضمن بيان فلسفه برخي از مقررات اسلامي، درباره حج فرموده اند: «حج، تقويت دين است ]يا فلسفه حج نزديك كردن پيروان دين است[.» (18)
به هرحال، منظور يكي است. علامه شهيد مطهري دراين باره نوشته است: «اگر مفهوم كلام اين باشد كه فلسفه حج تقويت دين است، منظور اين است كه با اجتماع حج، روابط مسلمانان محكمتر و ايمان مسلمانان نيرومندتر مي گردد و بدين وسيله، اسلام نيرومندتر مي شود. اگر مفهوم كلام اين باشد كه فلسفه حج نزديك كردن دين است، باز واضح است كه منظور نزديك شدن دلهاي مسلمانان است و نتيجه تقويت و نيرومندي اسلام است.» (19)
حضرت علي(ع) درباره خانه خدا فرموده اند: «خداوند كعبه را پرچم اسلام قرار داده است.» (20)
به اعتقاد استاد شهيد مطهري، همان طور كه پرچمها رمز اتحاد و يگانگي جمعيتها و نشانه همبستگي آنهاست و برپا بودن آنها علامت حيات آنهاست، كعبه براي اسلام چنين است. (21)
مقام معظم رهبري نيز دراين باره اين گونه توصيه نموده اند: «حج مي تواند روح توحيد را در دلها زنده كند، تكه پاره هاي امت بزرگ اسلامي را به هم وصل كند، عظمت مسلمانان را به آنان برگرداند و آنان را از احساس حقارت و ذلتي كه برايشان تحميل كرده اند، نجات دهد.» (22)
د) مسجد
مساجد علاوه بر آنكه از صدر اسلام كانوني براي عبادت، ارتباط با خداوند و تلاوت قرآن بوده اند، مكانهايي براي به هم پيوستن نيروهاي مسلمانان براي حركتهاي ديني و تبليغي و سركوبي دشمنان و از بين بردن آفتهاي توحيد به شمار مي رفته اند. امام خميني(ره) تأكيد نمودند: «... چون ملت مبارز، رمز پيروزي را يافته است و با هوشياري دريافته كه بسيج عمومي از سنگرهاي الهي مساجد و منابر و محافل ديني گرديد، لازم است اين سنگرهاي اسلامي را حفظ كنيم. بايد اين اجتماعات در مساجد و محافل مذهبي هرچه بيشتر و باشكوه تر برپا شود.» (23)
ه) امر به معروف و نهي از منكر
همان گونه كه اشاره شد، خداوند در قرآن كريم به مسلمانان توصيه مي فرمايد: به حبل ا... چنگ زنيد و متفرق نشويد و به مؤمنان هشدار مي دهد: «مانند آنان كه بعد از آمدن نشانه هاي روشن متفرق شده و اختلاف كردند نباشيد. براي آنها عذاب بزرگي است.» (24)
خداوند در بيان اهميت امر به معروف و نهي از منكر نيز مي فرمايد: «بايد از ميان شما گروهي باشند كه به خير دعوت كنند و امر به معروف و نهي از منكر نمايند.» (25)
قرآن كريم مي خواهد بفهماند كه همواره بايد از طريق دعوت به صلح و خوبي و امر به معروف و بازداشتن از زشتيها، وحدت جامعه پايدار بماند. اگر اين استوانه اسلامي يعني اصل فراخواني به خوبي و ارشاد و امر به معروف و نهي از منكر، فراموش شود و جامعه به گناه و خلاف روي آورد و فضايل و مكارم از مردمانش رخت بربندد، اتحاد ميان آنها زايل مي گردد. نكته مهم آنكه، نبايد دعوت به صلاح و خير بر تذكرات ساده اخلاقي و عبادي منحصر شود و هدفهاي عالي تر و مهمتر فراموش گردد. نخستين و اساسي ترين اصل براي آمران به معروف و ناهيان از منكر اين است كه براي وحدت، اعتصام و انسجام جامعه بكوشند. وقتي جامعه از اتحاد و همبستگي برخوردار گشت، در پرتو آن بهتر به سوي فضيلتها و خوبيها گام بر مي دارد.
نكته ديگر آن كه وقتي عنصر امر به معروف و نهي از منكر در ميان نباشد، عوامل گوناگوني كه دشمن بقاي وحدت اجتماعي اند، همچون موريانه از درون، ريشه هاي اجتماع را مي خورند و متلاشي مي سازند و از اين جهت، حفظ وحدت اجتماعي بدون نظارت عمومي صالحان امكان پذير نخواهد بود.

پي نوشت :

1- يادداشتهاي شهيد مطهري، ج اول، صص 217- 202
2- آل عمران آيه 103
3- شوري آيه 13
4- صحيفه نور، ج 6، ص 89
5- در جستجوي راه از كلام امام، دفتر 15، ص 152
6- همان، ص 121
7- امالي شيخ صدوق، ص 297
8- كافي، ج اول، ص 403
9- نهج البلاغه، خطبه 127، فراز دوم
10- نهج البلاغه، نامه 62
11- يونس آيه 19
12- سيره ابن هشام، ج اول، ص 501
13- درجستجوي راه امام از كلام امام، دفتر 15، ص 129
14- همان، ص 107
15- همان، ص 146
16- تحف العقول، ص 34
17- صحيفه نور، ج 17، ص 97
18- نهج البلاغه، كلمات قصار، حكمت 244
19- يادداشتهاي استاد مطهري، ج2، ص 215
20- نهج البلاغه، خطبه نخست
21- يادداشتهاي استاد مطهري، ج 2، ص 216
22- روزنامه كيهان، ش 19939
23- روزنامه اطلاعات، شماره 22578، 19 شهريور 1381، ص 6
24- آل عمران، آيه 105
25- آل عمران، آيه 104
به كوشش: مجمع تقريب مذاهب اسلامي

منبع: روزنامه قدس