گزارشی از هشتمین همایش سراسری وقف و امور خیریه

هشتمین همایش سراسری وقف و امور خیریه همزمان با گرامی داشت هفته‏ی وقف بیست و یکم صفر 1425 (24 / 1 / 1383) در تهران، سالن اجلاس سران برگزار شد.

کلیه مدیران استانی و ستادی سازمان اوقاف و امور خیریه همراه با جمع کثیری از واقفان، متولیان، هیأت‏های امنای مراکز خیریه و بقاع متبرکه، کارشناسان مسائل اجتماعی و پژوهشگران رشته ‏های تاریخ، فقه و حقوق و نمایندگانی از نهادهای خدمت رسانی و ارگانهای دولتی در این همایش شرکت نمودند.

همچنین اعضای مجمع عمومی بنیاد جهانی وقف وابسته به بانک توسعه‏ی اسلامی آقایان دکتر احمد محمد علی (رئیس بانک توسعه‏ی اسلامی)، عبدالمحسن محمد العثمان (مشاور عالی بنیاد جهانی وقف)، عبدالوهاب نورولی، حسین علی البنوی، حشمت خلیفه، غازی بن محمد حکیم زین‏العابدین بخش، صالح بن عمر احد بادحدح، نصر الحطامی، خالد بن عبدالله العبد اللطیف و عبدالرحمن عبدالله بن محمد الفرید در این همایش حضور داشتند.

گفتنی است مجمع عمومی بنیاد جهانی وقف که حجت الاسلام و المسلمین آقای محمدعلی نظام‏زاده و آقای محمدابراهیم معراجی از ایران نیز از اعضای آن می‏باشند در حاشیه‏ ی همایش فوق دو جلسه‏ی رسمی تحت عنوان «مجمع عمومی» و «هیأت مدیره» تشکیل دادند و مباحثی را در زمینه ‏ی راهکارهای توسعه ‏ی وقف مطرح و تصمیماتی اتخاذ کردند.

این دو جلسه در راستای اجلاس‏های دوره‏ای بنیاد بود که دوره‏های قبلی در عربستان سعودی (جده) برگزار شده بود. لازم به یادآوری است که بنیاد جهانی وقف وابسته به بانک توسعه‏ی اسلامی است که در چارچوب اقدامات این بانک به منظور افزایش فعالیتهای وقفی و افزایش مشارکت‏های بانک در برنامه‏ های توسعه‏ی جوامع اسلامی در جمادی الثانی 1422 هجری تأسیس شد. وظیفه‏ی این بنیاد مدیریت و بهره‏برداری از موقوفات قدیم و جدید است.

بدیهی است که انتفاع و بهره‏برداری از موقوفات برحسب شرایط مشخص شده توسط واقف و به شرط رعایت قوانین اسلامی صورت می‏گیرد. این بنیاد همچنین وظیفه دارد خود را در سطح کشورهای مسلمان معرفی کند تا نیکوکاران اموال موقوفه و کمکهای خود را به آن بنیاد تحویل دهند.

اینک گزیده‏ای از سخنرانی‏های جلسه‏ی عمومی همایش با اندکی ویرایش تقدیم خوانندگان گرامی مجله می‏گردد:متن سخنرانی حضرت آیة الله هاشمی رفسنجانی رئیس مجمع تشخیص مصلحت نظام درباره‏ی لزوم احیای سنت وقف فرصت حضور در بین مسؤولان موقوفات و انسان‏های خیر و میهمانان محترم از کشورهای اسلامی را که در رابطه با وقف و امور خیریه فعالند، توفیقی به حساب می‏آوریم. چنین همایشی در این موقعیت باید بسیار مورد توجه و عنایت مسؤولان و رسانه‏ها قرار می‏گرفت چون مسأله مهم است.

و جای کار و تلاش دارد. اقدامات انسان دوستانه و خیرات ریشه در فطرت انسان دارد. انسان تا وقتی که فطرتش سالم است نمی‏تواند خالی از عشق به خدمت و کار خیر و دستگیری نیازمندان و پر کردن خلأهای جامعه و دوست داشتن اهل خیر باشد. اما وقتی که انسان فطرتش آلوده شد برعکس می‏شود، تبدیل می‏شود به موجودی خودخواه و خودپسند و ممسک و حتی خیرات دیگران را هم به نفع خود مصادره می‏کند و ممکن است در امور خیریه اخلال کند.

نمی‏توانیم مبدأ روشنی برای تفکر و عمل خیر پیدا کنیم. کار خیر همیشه بوده و همیشه هم خواهد بود. ادیان آسمانی بدون استثنا در این باره برنامه داشته‏اند. حتی در جوامع غیر دینی نیز با انگیزه‏های انسانی برای امور خیریه اقدام کرده‏اند.

خداوند بیش از هر موضوعی به این مسأله بها داده است. آیات قرآن در مورد خیرات، انفاق، صدقات و خدمت به خلق را مطالعه کنید، می‏بینید چقدر واضح و پرمعنا و مشوق است تا جایی که خداوند عمل انسانهای خیر را به شکر، شکور و شاکر تعبیر می‏کند. یعنی خداوند شکر می‏کند از انسان‏هایی که نعمت‏های خدا را برای مردم هزینه می‏کنند.

تعبیر بسیار والایی است. از دیدگاه عارفان که نگاه بکنیم می‏بینیم خداوند سنگ تمام گذاشته و انسان‏های منفق و خیر را ارج نهاده است. آیاتی که در اول اجلاس قرائت شد کافی است تا موقعیت کار خیر را پیش خداوند ببینید. در ادیان مرسوم بوده که انسان‏ها حتی خود یا فرزند خود را وقف می‏کردند تا تمام عمر در خدمت خدا باشند.

حضرت مریم از همان‏هاست. مادر حضرت مریم قبل از تولد فرزندش، او را وقف معبد می‏کند تا در خدمت معبد باشد. وقف و امور خیریه از دیدگاه اجتماعی آثار فراوانی دارد که برادرمان جناب آقای نظام‏زاده به خوبی توضیح دادند که امور خیریه و بخصوص وقف می‏تواند جامعه را در ابعاد مختلف اصلاح کند. عدالت اجتماعی و تقویت روحیه‏ی انسان دوستی و ایجاد الفت در بین جامعه، هم‏دلی و دلسوزی و همراهی و توجه به نیازهای یکدیگر، جامعه را تلطیف می‏کند.

اگر سنت وقف و خیرات جاری باشد، مالکیت‏های بزرگ تراشیده می‏شود و به نفع فقرا تعدیل می‏شود و به بسیاری از امور ثبات می‏دهد. طبق احکام اسلامی هر انسانی در زمان حیاتش حق دارد همه اموالش را وقف کند یا ببخشد اما بعد از مرگ، انسان مالک اموال خودش نیست و این اموال مال ورثه است.

به او حق داده‏اند تا یک سوم مالش را برای بعد از مرگش وصیت بکند. نکته‏ی بسیار مهم در امور خیر مسأله نیت و قصد قربت و فی سبیل الله بودن است. عمل باید

خالی از ریا و تظاهر باشد. البته اعلام آن برای تشویق دیگران خوب است. عنصر ریا هر عملی را فاسد می‏کند. با این وجود قرآن به ما اجازه داده و از ما خواسته است به خاطر تشویق دیگران آن را اعلام کنیم.

(ان تبدوا الصدقات فنعما هی و ان تخفوها و تؤتوها الفقرآء فهو خیر لکم و یکفر عنکم من سیئاتکم والله بما تعملون خبیر) (سوره‏ی بقره، آیه‏ی 271) گرچه نکته‏ی مقابل یعنی اخفا به خاطر بعد «فی سبیل الله» بودنش مورد تأکید قرار می‏گیرد.

تفاوتی که وقف با صدقات موقتی دارد پایدار بودن و ماندگار بودن آن است. بعضی از فقها در تعریف وقف، وقف را مساوی با صدقه‏ی جاریه دانسته‏اند. و جاریه اینجا یعنی آنچه که مداوم در جریان است. این نکته را اگر مسؤولان وقف و متولی‏ها مراعات می‏کردند، امروز بخش عظیمی از امکانات دنیا برای رفع نیاز نیازمندان بود.

و تدبیر اساسی ادیان الهی برای اداره‏ی جامعه و تعدیل ثروت و ایجاد عدالت اجتماعی ارزش خودش را نشان می‏داد. همان طور که آقای نظام‏زاده گفتند این سنت در صدر اسلام بود که هر کس مکنتی داشت یک چیزی را موقوفه قرار می‏داد.

تعبیرهایی که می‏کردند این بود که بخشی از آنچه را که دارید برای آینده‏ی خودتان یعنی آخرت تعیین بکنید. همه‏ی آنچه که دارید برای ورثه نگذارید بعضی از آنها را برای خودتان جلو بفرستید. این تعبیر، هم یک روحیه را نشان می‏دهد و هم نشان سنت رایجی است که در بین مردم بوده است.

اگر این موقوفات جای خودش را حفظ کرده بود خدا می‏داند امروز چقدر وضع جامعه‏ی اسلامی خوب بود. همین ربع رشیدی که اشاره شد، مال هفت صد، هشت صد سال پیش است. انسان وقتی که وقف‏نامه را می‏خواند می‏بیند که چطور می‏شود با یک موقوفه آن همه کار در تاریخ بشر انجام شود ولی از آن طرف انسان‏های شیطان و فاسدی آن همه کارهای مهم را خراب می‏کنند.

شما اگر امروز به تبریز بروید اصلا اثری از موقوفه‏ی ربع رشیدی نمی‏بینید، جز همان وقف‏نامه‏ای که در کتابخانه است و زمین‏هایی که تبدیل شده به تپه‏هایی در شمال شرقی تبریز. با این که اینجا یک وقتی پیشرفته‏ترین شهرک علمی و پزشکی و خدمت رسانی بوده و سراسر دنیا با آن ارتباط داشتند و مایه‏ی افتخار ایران بوده است.

ببینید تمدنی که با وقف ایجاد شده، چگونه با بی‏توجهی و عدم وظیفه‏شناسی منهدم شده است. این مخصوص ربع رشیدی نیست، خیلی از موقوفات ایران و دیگر کشورهای اسلامی به این سرنوشت دچار شده‏اند غیر از معدودی که به نحوی ماندند.

شاید بزرگترین ضربه را خانواده پهلوی و شخص رضاخان به سنت وقف زد آنها با مسجد و حسینیه و مراکز دینی مخالف بودند و آن را مزاحم حکومت می‏دانستند. آقای نظام‏زاده نکات مهمی در برنامه‏هایشان برای احیای وقف و اداره‏ی اوقاف و رفع مشکلات گفتند که خدا کند اجرا بشود.

من در زمان کودکی که در روستا زندگی می‏کردم و بعد در دوران مسؤولیتم متوجه شدم اراضی و رقبات موقوفه از مظلوم‏ترین و راکدترین املاک کشور ماست. حالا شاید اصلاح شده یا یک بخشی از آن اصلاح بشود. در روستایی که ما زندگی می‏کردیم چند قسمت از آب و زمین روستا موقوفه بود ؛

همه‏ی مردم برای زمین خودشان باغ درست کرده بودند و آن را آباد کرده بودند و خیلی کار می‏کردند اما آن موقوفه همچنان فاقد آب بود و کسی برای آن کار نمی‏کرد. با وجود آنکه متولی هم داشت. هرچه از موقوفات می ‏شناختیم همین جوری بود.

اصلا وقف کردن مساوی بود با راکد گذاشتن. در چنین شرایطی کسی تشویق نمی‏شود تا وقف بکند. انسان‏ها سعی می‏کنند اگر می‏توانند همین حالا یک کار خیری بکنند و تمام بشود، چون نمی‏دانند بعد چه اتفاقی می‏افتد، یکی از مهم‏ترین وظایف شما مسؤولان اوقاف که اینجا هستید

این است که سعی کنید آنجایی را که وقف است، آباد باشد و مردم ببیند که آباد است و درآمد آن در محل خودش مصرف می‏شود. اگر غیر از این باشد آب سرد ریختن بر سر همه‏ی خیرهاست. وقی که می‏گوییم مدرسه بسازیم، چقدر انسان خیر در سراسر کشور می‏روند و مدرسه می‏سازند. تقریبا خیرین بیشتر از دولت مدرسه می‏سازند.

چون می‏بینند مدرسه‏ای که می‏سازند فردا بچه‏ها در آن درس می‏خوانند و کشور از این طریق رشد می‏کند و آباد می‏شود. آنها مدرسه را می‏سازند و به دولت می‏دهند، نمی‏دانم که آیا وقف می‏کنند یا نه ؟ ممکن است بعضی‏هایشان وقف بکنند. ولی اگر همه در قالب وقف باشد بهتر و ماندگارتر است.

یکی از مهمترین کارهای ما این است که ثابت کنیم ملک موقوفه کمتر از ملک شخصی بازدهی ندارد. و برای حفظ و رشد و تکامل املاک موقوفه انگیزه داشته باشیم حداقل به اندازه‏ی ملک خودمان. البته باید بیشتر انگیزه داشت. چون در املاک موقوفه مسؤولیتمان یک مسؤولیت تاریخی و تمدنی و انسانی و الهی است.

چون نتیجه‏ی بی‏توجهی به آن، این است که مردم را به وقف دلسرد بکند. اگر کسی به ملک خودش بی‏توجهی بکند اثرش این نیست که دیگران به ملک خودشان بی‏توجه بشوند ولی اگر به ملک وقف بی‏توجهی شود مردم به وقف بی‏توجه می‏شوند و این به سنت حسنه‏ی صدقه‏ی جاریه که خداوند اسمش را قرض الحسنه گذاشته، صدمه می‏زند.

تعبیر خداوند چقدر لطیف است. خدا که مالک همه چیز است. مالک همه ماست. مالک لحظات عمر ما و مالک نفس‏های ماست. به ما می‏گوید به من قرض بدهید آن هم با تعبیراتی که یک سائل می‏گوید. شما به خدا قرض بدهید خدا به شما جزا می‏دهد (من ذا الذی یقرض الله قرض حسنا فیضاعفه له اضعافا کثیرة والله یقبض و یبسط و الیه ترجعون) (سوره‏ی بقره، آیه‏ی 245)

دلیلش این است که خدا می‏خواهد از طریق ما انسان‏ها این همکاری و همدلی اتفاق بیفتد. وقف مهمترین وسیله‏ی این راه است و متأسفانه این اشکال الان وجود دارد. من فکر می‏کنم که باید یک موج جدیدی برای احیای سنت وقف ایجاد شود که منبع آن خود سازمان اوقاف و امور خیریه باشد. شما مدیران موقوفات در سراسر کشور باید طراح، مبتکر، ناظر و پیگیر آن باشید.

چون شما متولی هستید و همه امکانات رسانه‏ای کشور باید در خدمت شما قرار بگیرد. ما باید سنت وقف را احیا کنیم و نگه داریم و مردم را تشویق کنیم. تشویق با زبان نمی‏شود. همه‏ی اینهایی را که من می‏گویم هزار برابرش را قرآن گفته که مردم هر روز دارند می‏خوانند. عمل مهم است.

دو صد گفته چون نیم کردار نیست. آن کسی که وقف کرده هر چند الان خودش نیست اما روحش ناظر است و مردم باید ببینند که موقوفه رو به رشد است.

یکی از ویژگی‏های ایران این است که موقوفات ایرانی‏ها تقریبا همه نیازهای جامعه را می‏پوشاند. در هر زمانی افرادی احساس کردند یک چیزی جایش خالی است و یک نیازی در جامعه هست یک چیزی برای آن وقف کردند.

ما باید آن را حفظ کنیم. ممکن است یک زمانی آن مسأله موضوعیت نداشته باشد اینجا هم فقهای ما راه را باز کردند. تبدیل به احسن را مجاز شمردند و ما می‏توایم تبدیل به احسن بکنیم. ما هزاران امام‏زاده و نزدیک به یک صد هزار مسجد و هزاران حسینیه و هزاران موقوفات گوناگون داریم که در خدمت مردم است.

همه‏ی اینها هم متعلقات و املاکی دارند که سازندگان آنها برای تداوم کار به جا گذاشته‏اند. موقوفات یک ثروت عظیم در جهت اداره‏ی خوب جامعه و جلوگیری از محرومیت جامعه است.

یکی از کارهایی که باید بکنیم اطلاع رسانی است. مردم هم در هر مقطعی کمک می‏کنند. داستان بم بی‏سابقه است. مردم آمادگی دارند و روح مواسات در مردم ما زنده است و بهترین نمونه‏ی آن شرکت در کمک‏رسانی به حادثه‏ی بم، است.

برای اینکه اطلاع‏رسانی شود. درباره‏ی موقوفات هم باید در درجه‏ی اول در روستا یا شهر یا کل منطقه اطلاع رسانی شود. درآمدها و هزینه‏ها مشخص شود. باید رسانه‏ی ملی و رسانه‏های دیگر همکاری کنند. البته باید از عهده جواب هم برآیید. آیا به اندازه‏ی ثروت وقف درآمد دارید ؟

اگر همین اندازه املاک در اختیار بخش خصوصی بود، درآمد آن همین مقدار بود ؟ باید سعی کنید درآمد وقف کمتر از سایر املاک نباشد. اگر اشکال هست آن اشکال را برطرف کنید. اگر انگیزه در متولی نیست فکری بکنید تا انگیزه ایجاد شود. اگر متولی کوتاهی می‏کند، به عنوان خیانت در وقف از مبانی اسلامی استفاده کنید و متولی را اصلاح کنید.

از این ثروت عظیمی که هنوز باقی است برای کشور و اسلام باید بهره بگیریم. خداوند دو گروه را در مقابل هم قرار می‏دهد. می‏فرماید که بعضی از مردم هستند که اموالشان را در راه خدا مصرف می‏کنند و بعضی‏ها هستند که اموالشان را برای جلوگیری از راه خدا به کار می‏برند.

بد عمل کردن نوعی «صد عن سبیل الله» است. یکی مستقیم می‏آید پول خرج می‏کند و راه خدا را می‏بندد. یکی هم بد عمل می‏کند و راه خدا را می‏بندد. امریکا الان هفته‏ای یک میلیارد دلار خرج می‏کند برای اینکه ملت مظلوم عراق و منطقه را اسیر بکند.

امریکا برای فساد و افساد خرج می‏کند. این نوع مستقیم «صد عن سبیل الله» است. غیرمستقیم هم این است که آنهایی که از اسلام دفاع بکنند کوتاهی می‏کنند. آنهایی که باید انفاق، مجاهده یا دفاع بکنند، نمی‏کنند. اینها یک ردیف پایین‏تر از آنهایند، اما یک مسیر را طی می‏کنند.

امیدواریم این همایش با برنامه‏های خوبی که برای آن تنظیم کرده‏اید و با تقویت کارشناسی و پیدا کردن راهکارهای بهتر در جهت احیای موقوفات و امور خیریه و امام‏زاده‏ها و بقاع متبرکه و مساجد و آنچه که به شما مربوط می‏شود، حرکت موفقی باشد.

ما با حرکت مضاعف و روزافزون و پرشتاب می‏توانیم بخشی از تخریب‏های دوران‏های گذشته را جبران کنیم. به امید برکت بیشتر برای این اجلاس مهم.
والسلام علیکم و رحمة الله

متن سخنرانی جناب آقای احمد مسجد جامعی

متن سخنرانی جناب آقای احمد مسجد جامعی وزیر محترم فرهنگ و ارشاد اسلامی درباره‏ی نقش موقوفات در خدمت‏رسانی فرهنگی و اقتصادیبنده خدمت جمع عزیز دانشمندان، علما، میهمانان گرانقدر و برگزارکنندگان این مراسم و احیاکنندگان این سنت حسنه‏ی اسلامی عرض سلام و خیر مقدم و تشکر دارم.

این اجلاس خوشبختانه در تداوم فعالیت‏های خود توانسته است به افق‏های نوینی دسترسی پیدا بکند و ما امروز شاهد تلاش وسیع دوستانمان در سازمان به ویژه تلاش ریاست محترم سازمان و نماینده‏ی مقام معظم رهبری برای جهانی شدن هفته‏ی وقف هستیم که پیشنهاد ارزشمندی است و ظرفیت و زمینه‏ی آن هم با توجه به تجربه‏ی هشت دوره‏ی گذشته وجود دارد.

وقف ریشه در فطرت و خواست عمومی همه‏ی انسان‏ها دارد. وقف امری است که در همه‏ی جهان و همه‏ی طول تاریخ به چشم می‏خورد. اما در حوزه‏ی تفکر اسلامی و تمدن اسلامی ویژگی‏هایی دارد که این ویژگی‏ها را می‏توانیم مبنای تمدن و فرهنگ اسلامی، هم در حوزه‏ی اقتصادی و هم در حوزه‏ی تفکر جمعی قلمداد کنیم. تاریخ‏نگاران از وقف‏های ابراهیم خلیل‏الله یاد کرده‏اند.

در سنت ادیان ابراهیمی این رویه را در شکل‏های مختلف آن شاهد هستیم. در سنت ایرانیان قدیم شاهد موقوفاتی بوده‏ایم. این موقوفات تنها برای معابد و مراکز دینی نبوده بلکه در حوزه‏ی خدمات اجتماعی جایگاه ویژه‏ای داشته است. در همین دوران شاهد آثاری هستیم که برخی از آنان تاکنون باقی مانده است.

در فیروزآباد فارس پلی ساخته شده است و بر روی این پل کتیبه‏ای نصب شده است که این کتیبه بیانگر نوع نگاه واقف و اختصاص این مال به خدمت عمومی است. در کتیبه آمده است که این پل به فرمان شخصی که در قرن پنجم میلادی می‏زیسته است برای آرامش روان و به هزینه‏ی خود ساخته و وقف کرده است.

هر کسی از این پل بگذرد بر او و پسرانش به خاطر ساختن این پل دعای خیر بکند. در طبقه‏بندی روزگار باستان، موقوفات در دو گروه گنجانیده شده است، یا برای آرامش روان و یا برای معابد و مقاصد دینی بوده است. این موقوفات در وهله اول به دست افراد حقیقی و شناخته شده انجام می‏شد. کاربرد ویژه‏ی موقوفه مشخص بود.

کار خیرخواهان ه‏ای که مورد نظر واقف بود بیان می‏شد و این موقوفات نه قابل واگذاری بود و نه قابل تصرف بلکه اصل مال باقی می‏ماند و از منافع آن گروه‏های مختلف و افراد مختلف بهره می‏بردند. در حقیقت هدف واقف جاری کردن عمل خیری بود در عرصه‏ای به وسعت ابدیت و دادن پاسخی به درد جاودانگی انسان که در همه‏ی جهان تسری دارد. 

 این سنت بعدها مورد تأیید شارع مقدس اسلام قرار گرفت، و احادیث نبوی به ویژه تشویق و ترغیب در این امر را بین مسلمانان توسعه داد. سیره‏ی حضرت نبی و ائمه‏ی بزرگوار ما و بزرگانی که از ایشان تبعیت می‏کردند همه به نوعی مؤید این قضیه بوده است.

شاید اولین موقوفاتی که در جهان اسلام اتفاق افتاد توسط خود حضرت بود. که بوستانهای هفتگانه را وقف کردند، مسجد قبا و مسجد النبی را و بعدها این روال ادامه پیدا کرد.

انجام امور وقف در حوزه‏ی فرهنگ و تمدن اسلامی به سرعت گسترش یافت. استفاده از موقوفات در این نظام تنها برای اماکن و مراسم دینی محدود نماند. در نگاه ما خدمت به مردم به عنوان یک اصل پذیرفته شده است.

از معصوم (ع) روایت شده است که در خانه‏ی خدا کسی است که دائم به عبادت خدا مشغول است و کس دیگری هم هست که به خدمت زوار خانه‏ی خدا مشغول است. فرموده‏اند اجر کسی که خدمت به مردم می‏کند بیشتر است.

روایات متعددی در زمینه‏ی خدمتگزاری به مردم وارد شده و از این روست که وقف به عنوان عملی که ریشه در فطرت دارد مورد تأیید شارع مقدس بوده است. وقف ابعاد بسیار گسترده‏ای در نظام اسلامی پیدا کرد به ویژه در نظام ما که دین و دنیا مکمل یکدیگر هستند و از یکدیگر جدا نیستند.

هر خدمتی که به اعتلای جامعه‏ی اسلامی و رفاه عمومی منجر بشود، می‏تواند در گنجینه‏ی اعمال و ثواب اخروی افراد قرار بگیرد و از این حیث است که ما شاهد شکل‏گیری نهادهای بسیاری در حوزه‏ی وقف هستیم و صورت وقف در فرهنگ ما شکل دیگری پیدا می‏کند.

در حوزه‏ی خدمت رسانی، نخستین موقوفات، نسبت به این موضوع وجود دارد. از همان ابتدا کسانی بودند که چاه‏هایی را برای زائران خانه‏ی خدا وقف کردند. کسانی بودند که تسهیلاتی فراهم می‏کردند برای آبرسانی به زائران. در موقوفات مربوط به حضرت علی علیه‏السلام این موارد آمده است.

در سایر اماکن و مشاهد دینی از جمله آبرسانی نجف، موقوفات گسترده‏ای هست. در قرن چهارم این موقوفات احیا و مرمت شده و هفده بار تا زمان معین التجار بوشهری که از شبکه‏ی جدید آبرسانی استفاده کرد این موقوفات ترمیم شده است.

ایجاد آب‏انبارها، قنوات، تعمیر و مرمت کانال‏های آبرسانی، اینها همه بخشی از موقوفاتی بوده که در این زمینه وجود داشته است. در حوزه‏ی موقوفات به قدری با گستردگی مواجه هستیم که برخی از موضوعات که به ذهن هم چندان مأنوس نیست در حوزه‏ی موقوفات قرار گرفته است.
 

وقف و محیط زیست

آنچه امروز به عنوان حفظ محیط زیست در جهان مطرح می‏شود و پیروان و طرفداران بسیاری به ویژه در حوزه‏های فکری و فرهنگی دارد و نوعی پاسخ‏گویی به نگاه دوره‏ی جدید در تسلط بر طبیعت است، ما در سنت موقوفه‏ی قدیم شاهد جلوه‏های زیبایی از آن بوده‏ایم.

کشور ما محل عبور پرندگان مهاجر است که در فصل سرما از مناطق سردسیری به طرف جنوب ایران پرواز می‏کنند، در موقوفات ما در قرن‏ها پیش برای غذای این پرندگان پیش‏بینی لازم شده است.

برای پرندگانی که زمستان‏ها را در تالاب‏های ایران می‏گذراندند از درآمدهای زمین‏های موقوفه‏ی کشاورزی سهمی تعیین می‏شده تا در ماه‏هایی که دانه به سختی در اختیار آنها قرار می‏گرفت، دانه‏ها را بریزند و از تلف شدن پرندگان جلوگیری کنند.

موقوفه برای جلوگیری از حرکت شن‏های روان که امروز مسأله‏ی اساسی بعضی از شهرهای جهان و ماست از قدیم مورد توجه واقفان بوده است. ما موقوفاتی داشته‏ایم که نیکوکاران شهرها سرمایه‏ای را به کار انداخته‏اند و درآمد آن عاید کسانی می‏شود که کارشان توقف شن‏های روان و حتی برگرداندن شن‏های روان بیابان از شهرها بوده است.
 

وقف و توسعه‏ی دانش

در حوزه‏ی آموزش در تمدن اسلامی موقوفات مربوطه به قدری گسترش یافته بود که بی‏آنکه حکومت‏ها و دولت‏ها نقشی را در ارتقای فرهنگ و آموزش داشته باشند شاهد رونق دستگاه‏های آموزشی بوده‏اند. به مدد همین موقوفات بوده است که بسیاری از دانشمدان از خانواده‏های فقیر و مستمند برخواسته و به کرسی تدریس بزرگترین مراکز علمی و پژوهشی زمان خود تکیه زدند.

به مدد همین موقوفات بود که این اطمینان خاطر برای دانشمندی به وجود می‏آمد که از مغرب جهان اسلامی حرکت کند و بی هیچ دغدغه‏ای از گذران و معیشت زندگی، شهرها را بپیماید و به شرق جهان اسلام بیاید و به زیارت خانه‏ی خدا و رسول خدا بشتابد و در آرامش کامل به تدریس و تحصیل و گفتگو با بزرگان و اصحاب فکر و فرهنگ بپردازد و اثر خودش را عرضه کند.

این که شما می‏بینید سفرنامه‏های ارزشمندی نوشته شده و گزارشگر گزارش می‏دهد که در هر شهر چقدر مانده و چگونه سلوک کرده است این همه به مدد امکاناتی بوده که برای اهل علم و دانشمندان و دانشوران فراهم می‏شده است و مبنای بسیاری از آنها همین موقوفات بوده است.

در سنت قدیم، نظام آموزشی در اختیار دولت‏ها نبوده و این نهادهای موقوفه بودند که به عنوان یک نهاد واسط به پاسخ‏گویی به نیازهای عمومی مردم می‏پرداختند.

در همین موقوفات شاهد شکل‏گیری کتابخانه‏های بزرگی هستیم که هنوز هم آثار و بقایای آن را در برخی از شهرهای کشور ملاحظه می‏کنیم. برای این کتابخانه‏ها تنها کتاب وقف نمی‏شد بلکه موقوفاتی در نظر گرفته می‏شد که به گنجینه و ذخیره‏ی این کتابخانه‏ها اضافه شود تا از آنها حفظ و حراست شود و شرایط نگهداری مطلوب آنها فراهم شود.

در گذشته که ما با صنعت چاپ و صنایع فرهنگی ارتباط نداشتیم وراقانی را در نظر می‏گرفتند که آثار را از کتاب‏ها و کتابخانه‏های دیگر بنویسند و در اختیار کتابخانه قرار بدهند و این کتاب‏ها صرفا در حوزه‏ی کتاب‏های دینی نبود. ما موقوفاتی داریم که از زمان بیزانس آثاری را ترجمه می‏کرده‏اند و صاحب وقف مقید بوده است که تنوع علم و دانش را در مجموعه‏ی خودش داشته باشد.

از زبان چینی و زبان سریانی ترجمه می‏کردند. اینها همه موقوفه داشته است. در حقیقت موقوفات به گسترش علم و دانش در حوزه‏ی فرهنگ و تمدن اسلامی کمک شایانی کرده‏اند و بی‏شک یکی از عمده‏ترین شاخه‏های وقف و موقوفه در جهان اسلام حول محور کتاب و علم‏ورزی و دانش‏آموزی و خردورزی شکل گرفته است.

هرجا که عالم بزرگی بوده است هر جا که تأسیسات آموزشی بزرگی شکل گرفته است بی‏شک در کنار آن شما چهره یک فرد خیر را می‏بینید که موقوفه‏ی بزرگی را برای این مجموعه در نظر گرفته است.
 

وقف در حوزه‏ی خدمات عمومی

ما در حوزه‏ی خدمات عمومی از موقوفات به عنوان یکی از نهادهای خدمت رسانی نمونه‏های برجسته‏ای داریم. مثلا موقوفه برای محل گم‏شدگان و اسیران و پیرمردان و در راه‏ماندگان و جالب اینکه موقوفات عام هیچ اختصاصی به مسلم و غیرمسلم نداشت.

در کشور خودمان چنین موقوفاتی را هم اکنون نیز داریم. موقوفات اجتماعی، وقف نان و طعام و مهمانی و ضیافت را هم در بر می‏گرفت که اعلام می‏کرد: هرکس در خانه درآید نانش دهید و نامش نپرسید. مرحوم آیت الله کوهستانی که از معاصرین بودند هر کس به ایشان مراجعه می‏کرد سفره‏ی غذایشان برای همه گسترده بود.

ما در موقوفات مربوط به امام رضا، علیه‏السلام، حتی برای طبقات برتر اجتماعی هم موقوفه‏های ویژه‏ی خودشان را داریم. گردشگاه‏ها، پل‏ها و آب‏انبارها همه‏ی اینها موقوفات خاص خود را دارند. بنابراین حوزه‏ی وقف در تمدن و فرهنگ اسلامی به عنوان یک عامل قدرتمند در کنار حکومت و دولت عمل می‏کرد. از قرن دهم میلادی گزارش‏هایی از موقوفات ایران وجود دارد.

تقریبا تمام کسانی که در آن دوره گزارشی از وضعیت ایران داده‏اند بر این نکته اذعان داشته‏اند که اداره‏ی حکومت بدون کمک موقوفات میسر نیست. گزارشگران و سفرنامه نویسان خارجی که درآن عصر به ایران آمده بودند گزارش از کثرت و کاربرد موقوفات در حوزه‏های مختلف داشته‏اند.

موقوفاتی که گرمابه‏ها و قنوات و راه‏های عبور و مرور، پل‏ها و مدارس علمی و هنری و مدارس دینی و مساجد و معابد و همه‏ی اینها را پوشش می‏داد و حتی آورده‏اند که عده‏ای در چشم و هم چشمی با یکدیگر موقوفاتی را به این گنجینه و سرمایه‏ی اجتماعی می‏افزودند.

در یکی از همان سفرنامه‏ها از صد موقوفه‏ی عمده فقط در یکی از شهرهای ایران یاد می‏کنند و این را جدای از موقوفات فراوان که به صورت موردی و جزئی به عمل آمده است می‏دانند. اگر از این زاویه به مسأله موقوفات نگاه کنیم آنگاه وقف و موقوفه در حوزه‏ی تمدن و فرهنگ اسلامی جایگاه دیگری می‏یابد و از این حیث تمدن و فرهنگ ما متمایز می‏شود.

چند سال پیش همزمان با نمایشگاه بین‏المللی کتاب تهران اثری توسط یک ناشر خارجی با همکاری یکی از ناشران ایرانی عرضه شد. این اثر متعلق به نویسنده‏ای است که فرهنگ دو زبانه‏ی فارسی. انگلیسی و فارسی.

عربی را هم زمان در بیش از صد سال پیش و شاید 120 سال پیش نوشته است. من در این اثر به مدخل وقف مراجعه کردم تا ببینم برداشت یک نویسنده‏ی خارجی از وقف در کشور ما چیست و معادل آن چیست. تعریفی که ایشان از وقف داده بود این بود:

اختصاص میراث یا مالی به طور پیوسته و دائم برای خدمات عمومی بخصوص در مسائل اجتماعی و بهداشتی. اما این اثر برای وقف هیچ معادلی را در زبان‏های اروپایی نشان نداده بود.

و این نشان می‏دهد که وقف در این معنا خاص حوزه‏ی تمدن و فرهنگ اسلامی است و من تصور می‏کنم با توجه به ابعاد گسترده‏ی وقف، جای آن دارد که ما تاریخ تمدن و فرهنگ خود را با توجه و عنایت به این پایگاه مهم اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی دوباره بیان و تبیین کنیم و راز و رمز موفقیت‏های این تمدن و تاریخ پر افتخار را جستجو کنیم.

صورت‏های مختلف وقف در نسبت با شرایط و زمان و مکان هم متحول شده است ؛ مثلا ما در نخستین دوره‏های اسلامی برای رباطها موقوفاتی داشتیم. مخصوصا در شمال آفریقا که مرز بین اسلام و غیراسلام بوده.

در مناطقی از شمال ایران نیز رباطهایی بوده‏اند که نیروهایی در آنجا برای پاسداری از مرزهای دین و شرف مسلمانان اجتماع می‏کردند. ما در شمال افریقا هنوز شهری را به این نام داریم که میعادگاه دلاوران ایرانی و خراسانی در دفاع از دین بوده و سال‏ها در آنجا قدرت را در اختیار داشته‏اند.

و از حدود و ثغور اسلام دفاع می‏کرده‏اند. این رباطها موقوفات فراوانی داشته‏اند. بعد که شرایط عوض شده است اینها تبدیل به پایگاه‏های علما و عرفا شده است. بعدها حتی برای آزادی کسانی که در اسارت مسلمانان بوده‏اند خود مسلمانان موقوفاتی را قرار داده‏اند هرچند که آن اسرا مسلمان هم نبوده‏اند.
 

وقف و نهادینه ‏سازی فرهنگ دینی

تنوع موقوفات متناسب با رشد حوزه‏ی تمدن اسلامی متفاوت بوده زمانی که نیازهای جدیدی مطرح می‏شده متناسب با آن نیازها وقف جدیدی مطرح می‏شده است. ما در موقوفات داریم که برای روشنی اماکن متبرکه نذوراتی داشته‏اند بعدها داریم که همین نذورات برای اماکن متبرکه در شکل جدیدی مطرح شده است.

بنابراین مسأله‏ی وقف در حوزه‏ی تمدن و فرهنگ ما اولا باعث نهادینه‏سازی فرهنگ دینی شده است و بسیاری از آیین‏های دینی شکل نهادینه پیدا کرده است. در ایام عزاداری حضرت سیدالشهدا، علیه‏السلام، شاهد موقوفات بسیاری هستیم که مبنای نهادینه شدن این فعالیت را فراهم کرده‏اند و از قبل آنها نهادهای مردمی بسیاری شکل گرفته است.

و ثانیا باعث جلوگیری از انباشت ثروت شده‏اند و ثروت فردی را به نفع یک حرکت عمومی و ادای دین به جامعه به کار گرفته‏اند. وقف تلاشی در جهت تأمین عدالت اجتماعی بوده است. شکل‏هایی را که من عرض کردم همه به نوعی بیان عدالت اجتماعی و تلاش برای رسیدن به جامعه‏ی ایده‏آل اسلامی از طریق وقف و موقوفه است.

بعلاوه این موقوفات انعطاف‏پذیری داشته‏اند و متناسب با شرایط زمان و مکان متحول بوده‏اند. هیچ کس در مناطق شمالی کشور قنات و آب‏انبار وقف نکرده است. هیچ کس در شرایطی که نیاز به رباط برای دفاع از مرز مسلمین نبوده در این زمینه هزینه‏ای نکرده است و بالاخره موقوفات موجب آرامش روحی و روانی جامعه‏ی اسلامی شده‏اند.

با تکیه بر این پشتوانه‏ی معتبر و عظیم فرهنگی و تاریخی می‏توانیم به سنت‏های پسندیده اقتدا کنیم و آنها را احیا کنیم. اعتماد اجتماعی نسبت به وقف و موقوفه نیازمند نظام حقوقی متناسب با شرایط امروزی است و در این نظام حقوقی نقش و نیت واقف و عمل به وقف شاید بیش از هر چیز دیگری تأثیر داشته باشد.

کمک نهادهای مردمی و مشخص کردن حدود و ثغور دخالت دولت از مواردی است که می‏تواند اطمینان عمومی را ایجاد کند. بالاخره ایجاد حرمت و حیثیت برای واقفان و موقوفات و عمل به آن از ملاحظات عمده در این راه است. ما چند سال پیش در این زمینه مصوبه‏ای را در شورای انقلاب فرهنگی به تصویب رساندیم.

در آن به صراحت آمده است از نام اشخاص خیری که تأسیسات مهم عام المنفعه احداث کرده‏اند می‏توان برای نام‏گذاری اماکن استفاده کرد ؛ همانند دانشمندان علوم دینی، فیلسوفان بزرگ، دانشمندان علوم پزشکی، ریاضی‏دانان، شاعران، نقاشان، موسیقی‏دانان، معماران، خطاطان، نویسندگان و مورخان.

بنابراین پیشنهاد من علاوه بر شکل دهی ساختار حقوقی مسأله‏ی وقف در شرایط امروز و پاسخگویی به نیازهای امروز جامعه‏ی ایران این است که ما در این مجموعه اسامی واقفان بزرگ را بگنجانیم و به این ترتیب از تلاش آنها تقدیر بکنیم.

این امر کمکی به روحیه و بسط نشاط در حوزه‏ی موقوفات خواهد بود. علاوه بر آنکه نیت واقف را که استمرار نام نیک است برآورده خواهد ساخت و زمینه‏ی مشارکت بیشتر را فراهم خواهد ساخت و بر اعتماد اجتماعی در این حوزه خواهد افزود.

برای همه‏ی شما عزیزان آرزوی توفیق دارم و امیدوارم تلاشی که دوستان ما در این زمینه آغاز کرده‏اند بتواند هر چه زودتر در ابعاد گسترده‏ی بین‏المللی جای خود را پیدا کند و ما بتوانیم هفته‏ی وقف را در جهان اسلام برگزار کنیم.

امیدواریم نشست بعدی وزرای اوقاف کشورهای اسلامی این موضوع مهم را در دستور کار خود قرار بدهد و ما حرکات جمعی وسیعتری را در این زمینه ساماندهی کنیم.و السلام علیکم و رحمة الله


متن سخنرانی آقای دکتر احمد محمدعلی رئیس بانک توسعه‏ ی اسلامی

متن سخنرانی آقای دکتر احمد محمدعلی رئیس بانک توسعه‏ ی اسلامی درباره‏ی اهداف بانک توسعه‏ی اسلامی در ساماندهی خدمات وقفی مایه‏ی خوشحالی و افتخار است که امروز به نمایندگی از مؤسسه‏ی بانک توسعه‏ی اسلامی با شما صحبت می‏کنم.

این فرصت گرانبها را مغتنم شمرده و مراتب شکر و سپاسگزاری فراوان خود را به جمهوری اسلامی ایران اعم از رهبری و رئیس جمهوری و حکومت و ملت ایران برای مهمان‏نوازی و استقبال گرم و هماهنگی عالی تقدیم می‏کنم و به خصوص از جناب آقای شیخ محمدعلی نظام‏زاده رئیس سازمان اوقاف و امور خیریه در جمهوری اسلامی ایران، تشکر می‏کنم .

به خاطر پذیرایی از چهارمین اجتماع مجلس نظار بنیاد جهانی وقف همزمان با هفته‏ی وقف، که هر ساله در ایران برگزار می‏شود، تا فرصتی برای مشارکت اعضای مجلس در این مناسبت میمون و استفاده از فعالیت‏ها و تجربه‏های ارزنده ایران در این حوزه‏ی حیاتی فراهم گردد.
 

وقف به عنوان یک مؤسسه بوده و هست و در گذر زمان منبعی از منابع اساسی توسعه‏ی اقتصادی و تکامل اجتماعی در امت اسلامی است. اوقاف نقش بزرگی در توسعه‏ی علم و مؤسسه‏ های مربوط به آن اعم از دانشگاه‏ها و مدارس و کمک به معلمان و دانش‏آموزان داشته است .

همان‏طور که در امور بهداشتی جامعه اعم از ساختن مراکز درمانی و تولید داروهای پزشکی و پرستاری از بیماران و بهبود وضع معاش و کار پزشکان سهیم بوده است. همچنین اوقاف نقش مؤثری در مواظبت و نگهداری از ایتام و زنان بیوه و نیازمندان و تهیدستان داشته است.

هر کس تاریخ اوقاف اسلامی ما را مطالعه کند از تنوع هدف‏های اوقاف که شامل برآوردن تمامی نیازهای اجتماع حتی مواظبت و نگهداری از محیط زیست و حیوانات نیز می‏شود تعجب خواهد کرد.

حضار گرامی !
ما به عنوان اعضای مجلس نظار بنیاد جهانی وقف کمال تقدیر را نسبت به اهمیت و احساس مسؤولیت بزرگی که جمهوری اسلامی ایران نسبت به زنده کردن سنت وقف و نقش فعال و مسؤولانه‏اش در توسعه‏ی اجتماعی دارد مبذول می‏داریم. و امیدواریم سایر کشورهای اسلامی نیز از تجربه‏ی جمهوری اسلامی استفاده کنند.

حضار محترم و گرامی !
تصمیم بانک توسعه‏ی اسلامی به تأسیس بنیاد جهانی وقف در پاسخ به درخواست‏های افراد مختلف بود که خواستار اهمیت دادن به مسأله‏ی ایجاد بنیادی جهانی و مشترک برای تمامی مؤسسات وقف دولتی و مردمی و افراد خیر از اقشار خاص جامعه بودند.

و هدف آن تحقق بخشیدن به تعاون اجتماعی در پیشرفت اوقاف خیریه و محافظت از آن در طول زمان و وسعت بخشیدن به استفاده از آن طبق شرایط مسؤولان و ناظران بر وقف است، و این بنیاد از تمامی کسانی که تمایل به شرکت در این عمل بزرگ خیر دارند استقبال می‏کند.

در این بنیاد به نمایندگی از تمامی صاحبان سهام، مجلسی تشکیل می‏شود به نام «مجلس واقفین» که به منزله مجمع عمومی است و این مجمع، مجلس دیگری را به نام «مجلس نظار» که به منزله‏ی هیأت مدیره است انتخاب می‏کند.

به یاری خداوند «مجلس نظار» به طور جدی برای توفیر یک شراکت فعال بین موقوفات خاص و عام برای سهیم شدن در تلاش برای توسعه جوامع اسلامی‏مان عمل می‏کند. شایان ذکر است که حجم سرمایه‏گذاری در سازمان جهانی وقف اکنون با شرکت پانزده سرمایه‏گذار، از چهل میلیون دلار نیز تجاوز کرده است.

حضار گرامی !
بانک توسعه‏ی اسلامی که مؤسسه‏ی شماست با ایمان به اهمیت وقف و سعی در فعال کردن نقش وقف در توسعه، در سال 1979 میلادی مؤسسه‏ی «وقف بانک توسعه‏ی اسلامی» را تأسیس کرد که درآمدش را صرف اهداف توسعه در دو بخش بهداشت و آموزش به نفع جوامع اسلامی در کشورهای غیر عضو می‏نماید،

و نیز برای برنامه‏های «مؤسسه‏ی بحث و آموزش اسلامی» و نیز برای برنامه‏های تعاون فنی بین کشورهای اسلامی، و تقدیم کمک‏های فنی به آن و عملیات کمک رسانی در زمان بروز حوادث طبیعی در کشورهای عضو صرف کرده است.

مبلغ خالص صندوق وقف تا آخر سال 1423 ه. ق در مجموع بیش از 901 میلیون دینار اسلامی (حدود 2ر1 بیلیون دلار) است و مبلغ مصرفی از درآمد آن در موارد مختلف نزدیک به 450 میلیون دلار در 972 مورد است، که 360 مورد از آن در کشورهای عضو به مبلغ حدود 351 میلیون دلار، و 612 مورد از آن در کشورهای غیر عضو و به مبلغ حدود 100 میلیون دلار به مصرف رسیده است.

همچنین بانک صندوقی را نیز به منظور سرمایه‏گذاری و بهره‏وری املاک اوقاف، با مشارکت دیگران به منظور عمل به توصیه‏ی ششمین کنفرانس وزرای اوقاف و شؤون اسلامی کشورهای عضو در سازمان کنفرانس اسلامی، که در جاکارتا در ماه جمادی الاخر سال 1418 ه. ق مطابق با اکتبر 1997 م برگزار شده است تأسیس نمود.

هدف صندوق زنده کردن سنت وقف و پیشرفت و توسعه‏ی املاک اوقاف در همه‏ی جهان و حمایت از اهدافی است که بانک توسعه‏ی اسلامی به خاطر پشتیبانی از توسعه‏ی اقتصادی و اجتماعی در کشورهای عضو، و جوامع اسلامی در کشورهای غیر عضو، در راه تحقق بخشیدن به آنها عمل می‏کند. این صندوق ان‏شاءالله کار خود را در جمهوری اسلامی ایران در اجتماع وزرای مالی کشورهای اسلامی آغاز خواهد کرد.

حضار گرامی !
زنده گردانیدن سنت وقف و اهمیت بخشیدن به نقش آن در حمایت از برنامه‏های توسعه‏ی اقتصادی و اجتماعی، امری است که کشورهای عضو به شدت به آن نیاز دارند، و تحقق این امر نیازمند تعیین خط مشی و استراتژی اداره اوقاف و محافظت از آن است


تا در راه توسعه‏ ی میزان سرمایه و افزایش درآمد و هزینه نمودن صحیح درآمد اوقاف و پیشرفت آن گامهای بلندی برداشته شود و این نیازمند تلاش زیاد برای دستیابی به دانش وقفی معاصر به منظور حل مشکلات جدید و نوآوری در یافتن راه‏های وقف هم‏گام با نیازهای زمان و عصر است.

در پایان از خداوند بزرگ می‏خواهم که نعمت‏های فراوان ظاهری و باطنی خود را بر شما برادران عزیز افزون گرداند و قدم‏هایتان را استوار و به اعمال و نیاتتان جامه‏ی پیروزی بپوشاند

و از حضور توانای او می‏خواهم که همیشه و در جوی که تفاهم مشترک و تعاون برای رفاه و امنیت و پیشرفت تمامی مردم جهان حاکم باشد آرزوهای امت اسلامی را برآورده گرداند. و از خدا می‏خواهم که همه در راه رضای خود موفق کرده و ما را نیز در انجام اعمال خیر برای این امت بزرگ سهیم گرداند.
والسلام علیکم و رحمة الله و برکاته

متن سخنرانی حجت الاسلام و المسلمین محمدعلی نظام ‏زاده

متن سخنرانی حجت الاسلام و المسلمین محمدعلی نظام ‏زاده نماینده‏ی ولی فقیه و سرپرست سازمان اوقاف و امور خیریه درباره‏ی جایگاه و نقش نهادهای خیریه در خدمت رسانی حضور میهمانان عالی‏قدر و حضار گرامی عرض سلام و ادب و احترام دارم.

و به همه‏ ی عزیزان حاضر در مجلس به خصوص حضرت آیت الله جناب آقای هاشمی رفسنجانی ریاست محترم مجمع تشخیص مصلحت نظام جناب آقای دکتر احمد محمدعلی رئیس بانک توسعه‏ی اسلام و اعضای بنیاد جهانی وقف و میهمانان عزیز از کشورهای عربستان سعودی، بحرین و ترکیه خوش آمد و خیر مقدم عرض می‏کنم.
 

موضوع همایش امسال جایگاه و نقش نهادهای خیریه در خدمت رسانی است. سنت حسنه‏ی وقف و انجام کارهای خیر، تاریخی به درازای تاریخ عمر بشر دارد و می‏توان گفت که وقف و کار خیر همزاد با انسان است.

زیرا انجام کار خیر روح همبستگی و تعاون و کمک به دیگران و دستگیری از ضعفا جزو سرشت و فطرت پاک انسانی است و فطرت انسان‏هاست که خاستگاه کارهای خیریه است و لذا ملاحظه می‏کنیم که وقف اختصاص به دین مبین اسلام ندارد بلکه در تمامی ادیان آسمانی و مکتب‏های الهی، پدیده‏ی وقف و این مقوله‏ی برتر را به وضوح شاهد هستیم.

کارهای بزرگی که برای خدمت به جامعه از ناحیه‏ی وقف انجام می‏شود و مخارج مشارکت‏های اجتماعی که از ناحیه‏ی افراد خیر و عطوف در سبد هزینه‏ی انسان‏ها منظور می‏شود فراوان است و از این رهگذر گره‏های کور بسیاری را از زندگی جامعه باز می‏کنند.

وقتی به سابقه‏ی درخشان وقف باز می‏گردیم می‏بینیم مؤسسات خیریه‏ی بزرگ، مدارس علوم دینی، کتابخانه‏های بزرگ، دارالحکمه‏ها، دارالتحقیق‏ها، دارالایتام‏ها، مساجد و مراکز بسیاری دیگر از ناحیه افراد خیر وقف شده و در اختیار جامعه قرار گرفته است.

بسیاری از خانواده‏های فقیر و خانواده‏های روستایی که استعداد و فکر و اندیشه داشتند لکن توانایی برای شروع به تحصیل و ادامه‏ی تحصیل را نداشتند، اینها در مدارس وقفی حاضر شدند و از امکانات خیریه‏ی تحصیل استفاده کردند .

و توانستند از عالمان، بزرگان و شخصیت‏های بزرگی که بعضا تاریخ را تغییر دادند و در سرنوشت انسان‏ها تأثیر عظیم گذاشتند محسوب گردند و فارغ التحصیل این مدارس باشند.

وقف نه تنها در عرصه‏ی دانش و دانایی که در عرصه‏ی مبارزه با فقر و تأمین نیازهای جامعه و توسعه‏ی عدالت اقتصادی نیز نقش بسیار مهمی را ایفا کرده است. زیرا تعدیل ثروت اگر به زور قانون و با اجبار صورت بگیرد تبعات منفی خواهد داشت.

ولی که اگر با خواست افراد و به صورت داوطلبانه این تعدیل ثروت صورت بگیرد به طور قطع علاوه بر اینکه داری تبعات منفی نخواهد بود بلکه در رشد اخلاقی انسان‏ها و در تزکیه‏ی نفوس انسان‏ها نیز نقش اساسی دارد.

کسانی که مال خودشان را داوطلبانه در راه خدا انفاق می‏کنند آنان علقه‏های خود را به دنیا کم می‏کنند و اتصال خود را به خدای بزرگ بیشتر می‏کنند و این در سازندگی روح آنان بسیار تأثیرگذار است.

همچنین در مبارزه با فسادهای مالی و فسادهای اقتصادی، وقف نقش بسیار مهمی را در طول تاریخ داشته است.

در کشور ایران که پیوسته دارای مردمانی عطوف و مهربان بوده است وقتی اسلام آمد با تکیه‏ی بر مسأله‏ی وقف و پرداختن به مسائل اجتماعی این روحیه را در ایرانیان دو چندان رشد داد.

زیرا اسلام اهتمام بیشتری نسبت به وقف داشت به طوری که پیغمبر گرامی اسلام (ص) شخصا پایه‏گذار وقف اسلامی است. در زمان رسول الله صحابه رسول الله تقریبا به صورت یک مسابقه در امر وقف وارد شدند و هریک از صحابه موقوفاتی را از خودشان به یادگار گذاشته‏اند.

تا جایی که جابر می‏گوید: من نیافتم صحابی توانمندی را مگر اینکه وقفی را در راه خدا انجام داد. همان‏گونه که ائمه‏ی معصومین علیهم‏السلام من جمله حضرت علی و امام حسن مجتبی علیهماالسلام هم دارای موقوفاتی بودند.

و هم خودشان متولی موقوفات بودند و موقوفاتشان را در راه کمک به فقرا و بیچارگان و ابناء السبیل قرار داده بودند. گرچه اولاد خودشان را هم در درآمد موقاف شریک می‏کردند بنابر توصیه‏ی اسلام که نباید ورثه را محروم کرد.

ما به وضوح مشاهده می‏کنیم که بزرگان دین با تمام قدرت در این صحنه وارد شده‏اند و در ایران موقوفات بسیار بزرگ و تأثیرگذاری را شاهد هستیم. به عنوان مثال موقوفه‏ی رشیدالدین فضل‏الله مشهور به ربع رشیدی در تبریز جزو افتخارات مسلمانان و متدینین به ادیان آسمانی است.

به طوری که در آن زمان، یعنی در قرن‏های هفتم و هشتم، ربع رشیدی به صورت یک شهرک دانشگاهی در خدمت رفع نیازهای علمی جامعه قرار داشت. موقوفات بسیار زیاد، درآمدهای فراوان و نظم و نسق بسیار عالی در این موقوفه را در وقف‏نامه شاهد هستیم.

الان وقف‏نامه‏ی ربع رشیدی در کتابخانه‏ی ملی تبریز نگهداری می‏شود و یکی از منابع بسیار مهم برای انجام پژوهش‏های تاریخی و ایران‏شناسی و پژوهش‏های اداری و حتی جامعه‏شناسی است.

با کمال تأسف در مقاطعی از تاریخ مظالمی بر موقوفات رفت که موجب شد رکودی پیدا شود. مخصوصا دوران پهلوی و جریان اصلاحات ارضی و فروش موقوفات لطمه‏ی بزرگی به اعتماد عمومی زد و این در حالی است که ما در کارهای خیر نیازمند اعتماد مردم هستیم.

اگر چنانچه سرمایه‏ی اعتماد مردم را نداشته باشیم هیچ کاری در عرصه‏ی فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی در ارتباط با مسائل خیر انجام نمی‏شود، و لذا این لطمه‏ی بزرگ نیازمند به جبران است.

خوشبختانه پس از پیروزی انقلاب اسلامی گام‏های بلندی برای جبران آن برداشته شد و تا اندازه‏ی زیادی اعتماد عمومی جلب گردید. نشانه‏ی آن توجه مردم به کارهای خیر در زمان ما و انجام وقف‏های جدید است،

لکن این مقدار از ترویج فرهنگ وقف که در حال انجام است به اضافه تلاش‏های ترویجی طول سال کافی نیست و باید اقدامات وسیع‏تری انجام شود.

ما در برنامه‏ی چهارم توسعه‏ی جمهوری اسلامی ایران پیشنهاد کردیم که طرح جامع ترویج فرهنگ وقف به مورد اجرا گذاشته بشود و خوشبختانه به تصویب رسید و با اجرای طرح جامع ترویج فرهنگ وقف کمک به تقویت حس همبستگی و حس نوع‏دوستی و تعاون در بین جامعه خواهد شد و از این رهگذر اقدامات زیادتری صورت خواهد گرفت

اما مهمتر از ترویج و تبلیغ لفظی و کتبی، عمل درست متصدیان و متولیان امور موقوفات است. اگر ما درست عمل کنیم و مدیران ما و نیز مدیران مؤسسات خیریه و متولیان موقوفات آن گونه که در متن وقف‏نامه‏ها قید شده خود را مقید به چهارچوب وقف‏نامه‏ها بدانند -

که بحمدالله اکثر قریب به اتفاق این چنین عمل می‏کنند - موجب جلب اعتماد عمومی می‏شود و این سرمایه‏ی بزرگ منشأ آثار و خدمات زیادتری خواهد شد. اقداماتی در این چند سال در ارتباط با موقوفات و نحوه‏ی اداره‏ی آنها انجام شده که اینجانب برای صرفه‏جویی در وقت، مواردی را به صورت کلی اشاره می‏کنم:

-افزایش فعالیت‏های ترویجی وقف و ارائه‏ی پیشنهاد به سازمان کنفرانس اسلامی برای تبدیل «هفته‏ی وقف» که مخصوص ایران است به «هفته‏ی جهانی وقف» که بحمدالله جناب آقای دکتر احمد محمدعلی اقدامات اولیه را انجام داده‏اند و ما امیدوار هستیم که ان‏شاءالله به تصویب برسد و هفته‏ی وقف به صورت جهانی در همه‏ی کشورهای اسلامی برگزار بشود.

-اتخاذ سیاست‏های جدید و در نتیجه افزایش درآمد موقوفات متصرفی و غیرمتصرفی و شتاب در کارهای عمرانی موقوفات. قبلا با کمال تأسف وضع طوری بود که اگر یک ساختمان مخروبه بود انسان حدس می‏زد که موقوفه باشد اما بحمدالله الان برعکس شده است. ساخت و سازها در حال انجام است.

-ادامه‏ی طرح شناسایی موقوفات و ایجاد وقف‏های جدید، افزایش مدت اجاره‏ی عرصه‏ی موقوفات از 3 سال به 10 سال و افزایش پلکانی اجاره‏بها متناسب با نرخ تورم که این امر هم حجم کار اوقاف‏ها را پایین می‏آورد و هم تعداد مراجعه‏ی مستأجران را به ادارات اوقاف کاهش می‏دهد.

-تقبل اجرای طرح آمارگیری از اماکن دینی و مذهبی با هماهنگی سازمان آمار ایران.

-تهیه‏ی طرح جامع انفورماتیک سازمان با هدف ایجاد تحول بنیادین در موقوفات با تکیه بر اطلاعات دقیق و کامل.

-طرح اسکن نمودن وقف‏نامه‏ها و حفظ اصولی و فنی آنها و بازخوانی و بازنویسی وقف‏نامه‏ها و تشویق دانشجویان برای بهره‏مندی از اسناد وقفی در ارتباط با تهیه‏ی پایان‏نامه‏های دانشجویی.

-تجهیز کامل ادارات اوقاف به سیستم رایانه.

-نظارت بر تأسیس و فعالیت سازمان‏های غیردولتی و تشکل‏های مردمی براساس توافق با وزارت محترم کشور در اجرای مصوبه‏ی مورخ 9 / 11 / 81 هیئت محترم وزیران.

-ادامه‏ی سیاست عدم واگذاری اراضی به صورت خام و سرمایه‏گذاری روی اراضی وقفی و سپس واگذاری آنها به صورت اجاره.

-تفویض اختیار به ادارات اوقاف در راستای اجرای سیاست تمرکززدایی دولت و تسهیل در کار مردم.

-به ثبت رساندن پنجاه هزار موقوفه و اخذ اسناد مالکیت آنها و ارائه‏ی تقاضای ثبت 28 هزار سند مالکیت دیگر گرفتن.

-دریافت هزاران حکم از دادگاه‏های سراسر کشور در ارتباط با موقوفات در اجرای سیاست بازستانی موقوفات غصب شده.

-تعهد سازمان اوقاف و امور خیریه برای احداث 2,580 واحد مسکونی با مساحت کم برای واگذاری به زوج‏های جوان به منظور کمک به اقشار ضعیف و همچنین تسهیل در امر ازدواج و در نتیجه مبارزه با فسادهای دامنگیر اخلاقی.

-عضویت در بنیاد جهانی وقف که امروز شاهد حضور اعضای این بنیاد در این همایش هستیم و این اقدام نقش اساسی در ترویج وقف دارد و همین طور ایجاد و تقویت روابط با کشورهای اسلامی برای استفاده از امکانات وقف به صورت بین‏المللی و گسترده مخصوصا در زمینه‏ی حوادث غیرمترقبه.

-اعزام کارشناسان سازمان اوقاف و امور خیریه به کشورهای عربستان سعودی، یمن، ترکیه، تونس، کویت، قطر و الجزایر.

-تهیه و ارسال پیش‏نویس لایحه‏ی معافیت مساجد و اماکن و مدارس علوم دینی از پرداخت بهای آب، برق و گاز.

-تلاش برای معافیت موقوفات و مؤسسات خیریه از پرداخت هزینه‏های دادرسی که متأسفانه این معافیت برداشته شده در حالی که قبلا حتی قبل از پیروزی انقلاب اسلامی، موقوفات از پرداخت هزینه‏های دادرسی معاف بودند اقداماتی در جریان هست ان‏شاءالله ما امیدوار هستیم که به این موضوع توجه بشود.

و این معافیت دوره برقرار بشود و همچنین پیشنهاد اینکه افرادی که باید مالیات پرداخت بکنند آنچه را که به مؤسسات شناخته شده‏ی خیریه، مساجد، اماکن مذهبی و امثال اینها پرداخت می‏کنند .

از بدهی مالیاتی آنها کسر بشود نه از هزینه‏ی قابل قبول مالیاتی که این معافیت الان وجود دارد و آن مقداری که مؤدیان مالیاتی هزینه می‏کنند به عنوان هزینه از درآمد آنها کسر شود - که در بسیاری از کشورهای اسلامی و حتی غیراسلامی این کار انجام می‏شود و این پرداخت‏ها به عنوان مالیات پذیرفته می‏شود.

-تقبل بازسازی مساجد و اماکن مذهبی تخریب شده در حادثه‏ی دلخراش زلزله‏ی بم که قریب هفتاد مکان اعم از مسجد و بقعه‏ی متبرکه به صورت صد در صد ویران شده و سازمان تقبل کرده که اینها را بازسازی کند.

آواربرداری از این اماکن را آغاز کرده و ما امیدوار هستیم که ان‏شاءالله با سرعت، عملیات اجرایی ساخت و ساز اماکن شروع شود و ادامه پیدا کند.

در پایان بار دیگر از حضور همه‏ی عزیزان تشکر و سپاسگزاری می‏کنم بخصوص از حضور آیت الله جناب آقای توسلی و حضرت حجت الاسلام و المسلمین جناب آقای محمدی گلپایگانی ریاست محترم دفتر مقام معظم رهبری مد ظله العالی و از همه‏ ی عزیزان که از شهرهای مختلف ایران در این جلسه حضور پیدا کرده‏ اند اعم از مدیران اوقاف، رؤسای ادارات،.

متولیان موقوفات، واقفانی که در طول امسال بخش‏هایی از اموال خودشان را وقف کرده‏اند و همین طور اعضای هیئت مدیره و هیئت امنای مؤسسات خیریه ؛ برای همه‏ی عزیزان آرزوی سلامتی، توفیق و سربلندی می‏کنم.
والسلام علیکم و رحمة الله و برکاته.

متن سخنرانی آقای موسوی‏لاری وزیر محترم

متن سخنرانی آقای موسوی‏لاری وزیر محترم کشور درباره‏ی تاسیس حقوقی وقف و نقش آن در به کارگیری منفعت فرد در جهت منافع جمع محفل بسیار ارزشمندی است.

 در جمع عزیزانی که افتخارشان این است که در جهت خدمت رسانی به عموم و در جهت احیای یکی از ارزشمندترین سنت‏های حسنه اسلامی قدم برمی‏دارند. نفس حضور در این جمع برای بنده و امثال بنده مغتنم است.
 

مسأله‏ی وقف به عنوان یکی از ارزشمندترین تأسیس‏های حقوقی در فرهنگ اسلامی ما اگر آنگونه که شایسته است شکافته شود و نقش وقف در فرهنگ اسلامی و اثراتی که جامعه‏ی اسلامی از وقف دریافت کرده است.

برای کسانی که نیاز دارند آشنایی بیشتری داشته باشند برشمرده شود، اهمیت این مسأله برای همگان روشن خواهد شد. خیلی از فعالیت‏ها و کارهایی که بر زمین مانده است از همین رهگذر حل می‏شود.

شاید گذشت زمان و فاصله گرفتن از زمان‏هایی که موقوفات نقش محوری داشته‏اند برای خیلی‏ها شمایی از وقف در حد یک کار خیر معمولی ارائه کرده باشد و نقش ارزنده‏ی وقف در توسعه‏ی فرهنگی و در توزیع ثروت در جامعه و تأثیر در بالندگی جامعه‏ی اسلامی آن گونه که باید برای خود ما هم روشن نباشد.

هیچ یک از تأسیس‏های حقوقی و مسائلی که در فقه و حقوق مدنی ما هست به اندازه‏ی وقف در جامعه‏ی اسلامی ما مؤثر نبوده است.

وقف هم در تقویت بنیان‏های فرهنگی و هم در جلوگیری از تداول و تکاثر ثروت و توزیع عادلانه ثروت و هم در جهت توجه به منافع عموم به جای توجه به منافع فرد تأثیر داشته است. از تشکل‏های مدنی و مؤسساتی که عنوان نهادهای مدنی به خود گرفته‏ اند زیاد سخن گفته می‏شود.

و شاید در ذهن خیلی‏ها به خصوص نوجوان‏ها و جوان‏هایی که با این کلمه و با این واژه تازه آشنا شده‏اند. چنین تصور شود که تأسیس نهاد مدنی و توجه به عموم به جای به فرد یک حرکت جدیدی است که ما در دنیای امروز با آن آشنا شده‏ایم.

در حالی که اگر نهاد مدنی را محدود کردن منافع فرد و توجه به منافع جمع به عنوان جهت‏گیری اصلی آن بدانیم، وقف به عنوان یکی از تأسیس‏های حقوقی که از صدر اسلام تا به امروز بوده است همین نقش را ایفا کرده است.

منفعت فرد در جهت منافع جمع به کار گرفته شده است و در حقیقت یک فرد آنچه خود در اختیار دارد، در اختیار جمع قرار می‏دهد و نقشی که وقف در گذشته‏ی تاریخ ما داشته است همین بوده است که توجه به منافع جمع را به عنوان یک اصل مطرح کند.

در چنین همایش‏هایی دو گونه می‏توان با مقوله‏ی وقف برخورد کرد: یکی اینکه تاریخی از وقف را بیان کنیم سرگذشت جوامع اسلامی را و نقشی که وقف در تمشیت امور و بالندگی و توسعه‏ی جامعه در فرهنگ و بهداشت و درمان و امثال اینها داشته است.

و یک راه دیگر هم هست و آن این است که در اینجا ما با نگاه به گذشته، امروز و فردا را مورد توجه قرار بدهیم. توقف کردن در مرحله‏ی اول ما را دچار مشکل می‏کند. یکی از جنبه‏های مثبت توجه به تاریخ، توجه به توانایی‏ها و توانمندی‏های جوامع اسلامی است ولی یکی از خطرات هم این است .

که ما از گذشته‏های پر افتخار سخن بگوییم و قانع شویم. گاهی وقف‏نامه‏ها را که انسان می‏خواند، توجه واقفان خیراندیش را به نیازهایی که در اطراف او هست، می‏بیند. توجه به نیازها رکن اصلی جهت‏گیری واقفان بوده است.

در وقف‏نامه‏ها هم برای انسان‏ها و حتی برای حیوانات حق و حقوقی قرار داده‏اند. ما فکر می‏کنیم که دفاع از حیوانات دستاورد تمدن امروزی بشری است ما در همین وقف‏نامه‏ها توجه به حیوانات را هم می‏بینیم و معلوم می‏شود که واقفان به آن توجه داشتند.

بسنده کردن به بازگویی تاریخ ممکن است ما را به انحراف بکشاند. امروز چه باید کرد ؟ مؤسساتی که در ارتباط با موقوفات فعالیت می‏کنند و احیای موقوفات گذشته را به عنوان یک اصل در دستور کار خود دارند باید به آن توجه کنند.

با توجه به شرایط امروز باید ببینیم که اولا موقوفات گذشته را چگونه احیا کنیم ؟ ثانیا حرکت در جهت افزایش عناوین موقوفه را چگونه سامان بدهیم ؟ در مقطع فعلی ذهنیت سازمان اوقاف به حق متوجه این است که موقوفات را که در معرض خطر هستند نجات دهند و این حرف درستی است.

اما نمی‏دانم آمار درستی ندارم که مثلا در این دهه‏های اخیر تعداد موقوفاتی که به عرصه‏ی خدمت رسانی وارد شده‏اند چقدر است. البته زندگی امروزی ما با زندگی پیشینیان ما تفاوت دارد.

در گذشته و در عصر باغداری و کشاورزی طبیعی است که عمده‏ی موقوفات بر می‏گردد به زمین و مزارع کشاورزی. و تقریبا آن چیزی که دستمایه‏ی اولیه‏ی سازمان اوقاف است اراضی موقوفه‏ای است که از گذشته به میراث رسیده است.

واقفان خیراندیش این اراضی را به دلیل اینکه دوران کشاورزی بوده است، وقف کرده‏اند. امروز شرایط زندگی عوض شده است و طبعا مسأله‏ی وقف کردن زمین کشاورزی بخش اصلی فعالیت‏های درآمدزایی جامعه نیست.

امروز بهره‏گیری از سایر منابع باید در دستور کار سازمان اوقاف قرار بگیرد. آیا توانسته‏ایم به این سمت برویم ؟ باید دید که امر وقف چه‏گونه می‏شود مستمر باشد.

چه‏گونه می‏توانیم چراغ وقف را زنده و روشن نگه داریم و مسأله‏ی دیگر این است که آنچه به عنوان موقوفه وجود دارد چه‏گونه به کار گرفته شود که باز تولید داشته باشد. یعنی منابع موقوفه یکباره مصرف نشود.

از خود درآمدهای موقوفه چه‏گونه می‏توان استفاده کرد که در کنار ملک موقوفه، املاک موقوفه‏ی دیگری به وجود بیاید که در جهت وقف و برای همان هدفی که واقف داشته است هزینه شود.

خلاصه‏ی عرض من این است ما اگر به گذشته برگردیم نقش عنوان وقف در توزیع ثروت تحکیم مبانی دینی، توسعه‏ی فرهنگی و رشد و بالندگی جامعه‏ی ما نقش اول بوده است.

هیچ چیز به اندازه‏ی وقف در این جهاتی که عرض کردم مؤثر نبوده است. بازسازی موقوفات و توجه به باز تولید موقوفات مهمترین مسأله است. فلسفه‏ی اصلی تشکل‏های غیردولتی (NGO) به عنوان نهادهای جامعه مدنی این است که جمعی خیراندیش گرد هم می‏آیند تا از وقت خود و ظرفیت‏هایی که در اختیار دارند، استفاده کنند تا منفعتی به عموم برسانند.

منافع شخصی خود را کنار می‏گذارند تا منافع جمع حفظ شود. این تشکل‏های عمومی غیردولتی طبعا هر کدام در ارتباط با بخشی از موضوع وقف فعالیت می‏کنند.

بخشی از اینها در زمینه‏ی مدرسه‏سازی کار می‏کنند. بعضی از آنها در زمینه‏ی بهداشت و درمان کار می‏کنند. بخشی از آنها مربوط می‏شود به افراد نیازمندی که نیاز به کمک و امداد دارند. تشکل‏های غیردولتی برای انجام وظیفه در آن حوزه‏های خیریه شکل می‏گیرند.

تشکل خیریه‏ی غیردولتی نمادی از فعالیت‏های خیراندیشانه‏ای است که همان بار و محتوای وقف را در درون خودش دارد. ما یک بار زمینی را وقف می‏کنیم تا منفعت آن به دیگران برسد. یک بار جمعی عمر خودشان را وقف خدمت می‏کنند. از هستی خودشان مایه می‏گذارند.

این تشکل‏ها با این جهت‏گیری باید شکل بگیرند. یک تحصیل کرده‏ای که مالی ندارد، اما دانش و تجربه دارد. از ظرفیت‏های علمی خود در جهت منافع عموم می‏تواند استفاده کند این فرد در کنار سایر افراد مشابه خود قرار می‏گیرد تا از دانش خود در جهت منافع عموم استفاده کند.

این هم نمادی از وقف است منتها عمرش را وقف کرده است تا خدمت کند. اگر این گونه هست که تشکل‏ها با چنین نگاهی شکل می‏گیرند من فکر می‏کنم که در ارتباط با موقوفات دو تا مسؤولیت به عهده دارند:

یکی اینکه تشکل‏هایی با محوریت خود سازمان اوقاف در جهت حفظ وقف و تقویت بنیان‏های مرتبط با وقف کار و تلاش کنند که چه‏گونه از آنچه داریم صیانت کنیم. این یک بخش قضیه است و من فکر می‏کنم در این زمینه سازمان اوقاف به همه‏ی نیروهای کارآمد جامعه نیاز دارد.

هر کسی به نحوی می‏تواند در این تشکل‏ها حضور پیدا کند و در جهت مقاصد موقوفات در کنار سازمان اوقاف و امور خیریه قرار بگیرد. بنابراین این بخش ایجاد تشکل‏هایی است با جهت‏گیری خیر برای انجام مقاصدی که موقوفات برای آن شکل گرفته‏اند.

دوم اینکه تشکل‏هایی شکل بگیرد برای شناسایی ظرفیت‏هایی که در جامعه وجود دارد، این ظرفیت‏ها می‏تواند در خدمت جمع قرار بگیرد و خود این تشکل‏ها می‏توانند راه بهره‏گیری از توانمندی‏های افراد را شناسایی کنند و تشکل‏هایی را به وجود بیاورند.

و به سازمان اوقاف معرفی کنند که اگر شما می‏خواهید در حوزه‏ی فرهنگ، در حوزه‏ی رفاه اجتماعی و... کار کنید این تعداد نیرو و امکانات هست. آخرین عرض من این است که ما متناسب با نیازهای امروز از همین تأسیس حقوقی وقف باید بتوانیم استفاده کنیم.

متناسب با آن چیزی که امروز مورد نیاز ماست و متناسب با ظرفیت‏هایی که امروز داریم. ظرفیت اصلی ما توانمندی‏های بشری است و نیروهای انسانی و خلاق و مبتکر که در جامعه وجود دارند.

بیش از زمین و املاک می‏توان از ظرفیت‏های فکری جامعه در خدمت وقف استفاده کرد. من خدمت جناب آقای مسجد جامعی و خدمت جناب آقای نظام‏زاده عرض می‏کنم اگر تشکل‏هایی که سرمایه‏ی آنها تجربه و دانش است شکل بگیرد

و در جهت مصالحی که اوقاف برای آن شکل گرفته و موقوفات برای آن به وجود آمده است در خدمت سازمان اوقاف قرار بگیرند، یک بار دیگر این تأسیس حقوقی که کارهای عظیمی در تاریخ و جامعه اسلامی ما انجام داده است جایگاه خودش را پیدا می‏کند.

بنابراین در حوزه‏ی تشکل‏های مردمی به عنوان وزارت کشور خدمت همه عزیزان عرض می‏کنم که جهت راه‏اندازی تشکل‏های مردمی، تقویت تشکل‏های مردمی و بهره‏مندی از تشکل‏هایی که سرمایه‏ی آنها فکر و اندیشه‏ی آنهاست، استانداری‏ها و فرمانداری‏ها و مجموعه‏ی وزارت کشور در خدمت برنامه‏های شما هستند

ما می‏توانیم در این زمینه همکاری‏های بیشتری داشته باشیم. عظمت کار مجموعه‏ی تشکل‏های خیریه‏ای که همه ساله میلیاردها ریال خودشان سرمایه آفرینی می‏کنند و در جهت مقاصد خیریه از آن استفاده می‏کنند به حدی زیاد است

که با این مبالغ اندکی که تحت عنوان کمک به مؤسسات عمومی خیریه و عام المنفعه در بودجه‏ی دولت می‏آید اصلا قابل قیاس نیست. بار دیگر اعلام آمادگی می‏کنم برای همکاری و هم اینکه این مسأله را یادآوری می‏کنم که مقوله‏ی وقف را باید از رفتن به سراغ موقوفاتی که هست وسیع‏تر بدانیم

و به مقوله‏ی تشکل‏های مردمی خیراندیشانه‏ای که سرمایه‏اش فکر و اندیشه‏ی کارساز این عزیزان هست بیشتر توجه کنیم و تقویت تشکل‏های مردمی خیراندیشانه در حقیقت استمرار حرکت خیری است

که تحت عنوان وقف تا به امروز معجزه آفریده و فرهنگ اصیل و پویای اسلامی ما مهمترین پشتوانه‏اش مقوله‏ی وقف بوده است. ان‏شاءالله که خداوند به همه‏ی شما عزیزان توفیق بیشتر عنایت کند.
والسلام علیکم و رحمت الله و برکاته

متن سخنرانی آقای محمدعلی خسروی

متن سخنرانی آقای محمدعلی خسروی معاون فرهنگی سازمان اوقاف و امور خیریه درباره‏ی سیری در تحولات اوقاف پس از پیروزی انقلاب اسلامی سازمان اوقاف و امور خیریه‏ی جمهوری اسلامی ایران تلاش‏های قابل توجه و ارزشمندی را در عرصه‏ های اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی بخصوص در ده سال گذشته انجام داده که فهرست و خلاصه‏ای از اهم آنها را در این همایش ارجمند تقدیم می‏کنم،

ولی قبل از بیان آن لازم می‏دانم ابتدا به وظایف اصلی سازمان اوقاف طبق قوانین مصوب اشاره کنم. زیرا بسیاری از انتظارات و توقعات و اشکالاتی که مطرح می‏شود از روی ناآشنایی و بی‏اطلاعی از وظایف این سازمان است.

عده‏ای می‏پندارند تمام امور موقوفات در ایران توسط سازمان اوقاف تصمیم‏گیری می‏شود در صورتی که وظایف سازمان در قانون کاملا محدود و مشخص است.

طبق ماده‏ی یک قانون مصوب سال 1363 هجری شمسی وظیفه ‏ی سازمان اوقاف، اداره‏ی امور موقوفاتی است که فاقد متولی بوده یا مجهول التولیه باشند و یا با تشخیص محاکم قضایی متولی آنها فاقد صلاحیت باشد.
 

توضیح اینکه موقوفات در کشور ما به دو دسته‏ی متصرفی و غیرمتصرفی تقسیم می‏شوند. موقوفات غیرمتصرفی به آن دسته از موقوفات اطلاق می‏شود که دارای متولی صالح از سوی واقف باشد ؛

سازمان اوقاف در این گونه موقوفات هیچ گونه دخالتی ندارد جز اینکه بر حسن اجرای وقف‏نامه نظارت می‏کند و در مورد درآمدها و مصارف آنها متولیان خود تصمیم می‏گیرند و آزادانه عمل می‏کنند. بخش دوم موقوفات متصرفی هستند.

این موقوفات موقوفاتی هستند که یا اصلا متولی ندارند یا متولی آنها طبق حکم دستگاه قضائی فاقد صلاحیت تشخیص داده شده است. این گونه موقوفات را سازمان اوقاف مدیریت می‏کند و در واقع به عنوان جانشین متولی عمل می‏کند.

تعداد موقوفات در ایران مجموعا، اعم از متصرفی و غیرمتصرفی، بالغ بر یک صد هزار موقوفه است که شامل 730 هزار رقبه می‏باشد. این موقوفات با مصارف متنوع فرهنگی، بهداشتی، اجتماعی، رفاهی، علمی و آموزشی بخش عمده‏ای از نیازهای جامعه را در قالب بیمارستان، درمانگاه، مدرسه، کتابخانه، دارالایتام، کمک به فقرا، اطعام مساکین و غیره تأمین می‏کنند.

سازمان اوقاف و امور خیریه پس از پیروزی انقلاب اسلامی بررسی جامعی در مورد موقوفات انجام داد. اشکالات و آفات را شناسایی کرد و راهکارهای لازم را در جهت رفع نواقص و توسعه‏ی وقف و بهره‏وری بهینه

از این منابع مهم اقتصادی پیش‏بینی نمود و به کار بست. با یک نگاه کلی می‏توان مجموعه‏ی این فعالیت‏ها را، به تعبیر زیبای برادر عزیز و دانشمند حجت الاسلام و المسلمین آقای نظام‏زاده در سه بخش دسته‏بندی کرد:

1.بازیابی و کشف موقوفات گمشده ؛
2.بازستانی موقوفات غصب شده ؛
3.بازسازی و احیای موقوفات مخروبه.
 

بازیابی

در مورد بخش اول یعنی بازیابی و بازشناسی باید گفت که در طول ده‏ها سال گذشته بسیاری از موقوفات بنا به دلایل گوناگون از بین رفته‏ اند و نشانی از آنها نمانده است.

سازمان اوقاف بنا به وظیفه‏ی شرعی و قانونی، گروهی از متخصصان و حقوقدانان خود را برای یافتن موقوفات بسیج کرد، و آنها با مراجعه به ادارات ثبت اسناد و املاک و بررسی پرونده‏ها و مطالعه‏ی وقف‏نامه‏ها اطلاعات ذی قیمتی به دست آوردند.

و املاک فراوانی را که سابقه‏ی وقفیت آنها محرز بود شناسایی و به وقفیت برگرداندند. به یک آمار در این رابطه اشاره می‏کنم تا معلوم شود از این طریق چه خدمت بزرگی به موقوفات کشور شده است:

از سال 1372 تا سال 1382 هجری شمسی، به مدت ده سال، طرحی به نام «طرح شناسایی موقوفات» با هزینه‏ای بالغ بر 160,000,000 تومان در استان‏های مختلف اجرا شد که نتیجه‏ی آن کشف بیش از 9,700 رقبه‏ی وقفی در سراسر کشور بود. مساحت تقریبی این رقبات حدود 150,000,000 مترمربع است.

و ارزش تقریبی آنها بالغ بر 30 میلیارد تومان برآورد شده است. به تعبیر دیگر با صرف 160 میلیون تومان برای تحقیق و شناسایی ثروتی معادل 30 میلیارد تومان عاید موقوفات عام المنفعه شده است. عواید تقریبی این موقوفات تنها ظرف یک سال گذشته 142 میلیون تومان بوده است.
 

بازستانی

بخش دیگر فعالیت سازمان در زمینه‏ی بازستانی موقوفات غصب شده است. قبل از پیروزی انقلاب اسلامی و در زمان رژیم گذشته از دو ناحیه به موقوفات ضربه وارد شده است.

یکی از راه‏های تصویب قوانین خلاف شرع مانند «قانون اصلاحات ارضی» که طی آن بسیاری از زمین‏های وقفی مزروعی توسط دولت شاه از وقفیت خارج و سند مالکیت به نام زارعین صادر شد.

دوم از ناحیه‏ی برخی متصدیان امور وقف که با موقوفه‏خواری و حیف و میل موقوفات موجب سلب اعتماد مردم و خیرین از این سنت نبوی شدند و به تدریج انگیزه‏ی خیرخواهی در جامعه ضعیف شد.

اما در مورد اول یعنی تصویب قوانین خلاف شرع، اقداماتی پس از پیروزی انقلاب اسلامی در جهت لغو آن قوانین صورت گرفت و طبق فتوای امام خمینی (ره) که فرمودند: «موقوفات باید به حال وقفیت باقی و عمل به وقف شود.»

زمینه‏ی بازگرداندن موقوفات غصب شده به وقفیت فراهم شد و شورای انقلاب اسلامی در تاریخ 4 / 2 / 1358 یعنی سه ماه بعد از پیروزی انقلاب اسلامی - لایحه‏ی قانون مهمی را تحت عنوان «لایحه‏ی قانونی تجدید اجاره‏ی املاک موقوفه» تصویب کرد. در ماده یک این قانون به صراحت آمده است:

«به منظور جلوگیری از هرگونه تضییع حق در موقوفات کشور و تنظیم اسناد و قرارداد اجاره و تعیین اجاره‏بهای عادلانه‏ی املاک استیجاری و متصرفی موقوفه از این تاریخ کلیه اسناد و قراردادها، اعم از عادی و رسمی منعقده بین اوقاف و مستأجرین در موقوفات عامه،

نظیر املاک مزروعی و باغات و اراضی و مستغلات و مستحدثات شهری و روستایی، فسخ و به این قبیل مستأجرین و سایر اشخاص اعم از حقیقی و حقوقی که به هر نحوی از انحاء در حال حاضر املاک موقوفه را متصرف می‏باشند اخطار می‏شود .

که در ظرف سه ماه از تاریخ تصویب این لایحه جهت روشن نمودن وضع املاک استیجاری و متصرفی خود و تأدیه اجاره‏بهای گذشته و تنظیم اسناد اجاره‏ی جدید به نرخ عادله‏ی روز به اداره‏ی اوقاف محل ملک مراجعه نمایند.»

این اقدام شورای انقلاب اسلامی ایران روحی تازه در کالبد بی‏جان موقوفات کشور که در حال اضمحلال کامل بودند دمید و مشتاقان به کار خیر را دوباره امیدوار کرد.

با تصویب این قانون کلیه‏ی ارتباطات قانونی بین متولیان موقوفات و مستأجرین لغو شد و مجددا با در نظر گرفتن صرفه و صلاح وقف تجدید اجاره گردید.

در همین راستا مجلس شورای اسلامی هم در سال 1363 شمسی قانونی را در یک ماده و 5 تبصره به تصویب رساند. در این قانون آمده است:

«از تاریخ تصویب این قانون کلیه‏ی موقوفاتی که بدون مجوز شرعی به فروش رسیده یا به صورتی به ملکیت درآمده باشد به وقفیت خود بر می‏گردد و اسناد مالکیت صادر شده باطل و از درجه‏ی اعتبار ساقط است.»

به منظور اجرای دقیق و عادلانه قانون مذکور و تعیین تکلیف متصرفین موقوفاتی که به فروش رفته، کمیسیونی مرکب از پنج نفر از علما و مجتهدان در سازمان اوقاف تشکیل گردید، تا طبق ماده‏ی 2 آیین نامه‏ی قانون مذکور کلیه‏ی پرونده‏هایی را که از سراسر کشور در این رابطه به سازمان اوقاف می‏رسند.

بررسی و تعیین تکلیف نماید. لازم به ذکر است با اجرای قانون «ابطال اسناد فروش رقبات موقوفه» از سال 1363 تاکنون هزاران هکتار از اراضی و املاک موقوفات در روستاها و شهرهای مختلف کشور به ارزش میلیاردها ریال به وقفیت برگشته و عواید آنها در جهت اجرای نیات خیر واقفان هزینه می‏شود.
 

بازسازی

بخش دیگر از فعالیت‏های سازمان اوقاف بازسازی موقوفات مخروبه است. سازمان اوقاف علاوه بر بازشناسی و کشف موقوفات گمشده و علاوه بر بازستانی موقوفات غصب شده اقدام مهم دیگری که بخصوص در سال‏های اخیر به انجام آن موفق شده است انجام داد و آن بازسازی و احیای موقوفات و بهینه‏سازی آنهاست. احیا و بازسازی موقوفات شامل دو جنبه است:

الف. بازسازی عمرانی ؛ ب. بازسازی فرهنگی و معنوی.

بازسازی عمرانی
 

طی سال‏های گذشته تحولات بزرگی در بخش عمران موقوفات پدیده آمده است به طوری که تا چند سال قبل نوعا مخروبه بودن یک ساختمان در شهرها علامت موقوفه بودن آن بود و چهره‏ی زشتی از وقف در ذهن‏ها ترسیم شده بود.

ولی امروز به برکت ساخت و سازهای فراوان اکثر موقوفات چهره‏ی نو به خود گرفته و ساختمان‏های مجهز و مدرن فراوان در نقاط مختلف کشور اعم از مساجد، بقاع متبرکه، پاساژها،

مجموعه‏های تجاری و اداری و فرهنگی، مدارس و آموزشگاه‏ها و بیمارستان‏ها و دارالایتام‏ها و کتابخانه‏ها احداث و مورد بهره‏برداری قرار گرفته است.

به عنوان نمونه ظرف ده سال بیش از 28 هزار باب مسجد در ایران با صرف مبلغی بالغ بر 14 میلیارد تومان از سوی این سازمان بازسازی و تجهیز شده است. و چندین باب مسجد در راه‏های کشور برای راحتی مسافران تحت عنوان مساجد بین راهی احداث گردیده است.

بقاع متبرکه و امام‏زادگان در کشور ما به عنوان مقابر فرزندان پیامبر اکرم (ص) مورد احترام و علاقه‏ی شدیدند. این مراکز کانون‏های معنوی توجه به خداوند هستند و مردم با مراجعه به این مکان‏ها از زندگی مادی فاصله گرفته و ساعاتی را با خدای خود به راز و نیاز می‏پردازند،.

و در جوی آکنده از معنویت به تزکیه‏ی نفس و تربیت روح ومتخلق شدن به اخلاق اولیای الهی می پردازند. ضمنا با هدایا و نذور خود به بازسازی و توسعه‏ی این مراکز کمک می‏کنند. در سال 1360 ه درآمد کل بقاع متبرکه 120 میلیون تومان بود.

ولی در سال 1381 این درآمد به 17 میلیارد تومان رسیده است که صرف عمران و آبادانی و توسعه‏ی آنها شده است. یکی از دلایل این رشد چشمگیر این است که مردم بالعیان مشاهده می‏کنند هدایا و کمک‏های آنان صرف کارهای اصولی و عمران بقاع می‏شود.

و همین امر موجب جلب اعتماد و تشویق مردم به کمک‏رسانی و مشارکت می‏گردد. از محل این درآمدها خدمات فراوان عمرانی از قبیل: احداث زائرسراها، سرویس‏های بهداشتی، نمازخانه‏ی ویژه‏ی برادران و خواهران، کاشی‏کاری‏ها، گچبری‏های زیبا، کتابخانه، قرائت‏خانه و درمانگاه در بقاع متبرکه ایجاد شده و مورد استفاده زائران قرار می‏گیرد.

از دیگر اقدامات اصولی سازمان اوقاف و امور خیریه در جهت عمران موقوفات، تأسیس صندوق عمران موقوفات کشور است. برای آنکه سیر ساخت و ساز و آبادانی موقوفات از یک روش و سیستم منطقی و صحیحی برخوردار شود در سال 1364 سازمان اوقاف این صندوق را تأسیس کرد.

این صندوق تا به حال برکات فراوانی داشته و بسیاری از موقوفات را احیا کرده است. ما موقوفاتی داشتیم که به صورت مخروبه درآمده بودند و خود موقوفه درآمدی برای احیای خودش نداشت .

اما این صندوق با سرمایه‏گذاری توانست این موقوفات را احیا کند و به حدی برساند که روی پای خودشان بایستند و درآمدشان صرف نیات واقفان خیراندیش بشود و امروز هم که شاهدیم با دعوت صندوق عمران موقوفات، بنیاد جهانی وقف و اعضای محترم هیئت جهانی وقف به ایران دعوت شدند .

و امروز در این همایش حضور دارند که امیدواریم نشست‏های تخصصی آنان و تصمیماتی که اتخاذ خواهند کرد مایه‏ی خیر و برکت در جهت رشد و احیای هرچه بیشتر موقوفات جهان اسلام باشد.
 

بازسازی فرهنگی و معنوی

یکی از اقدامات مؤثر سازمان اوقاف و امور خیریه در سال‏های اخیر استفاده از همه‏ی ابزارهای تبلیغی جهت آشنا کردن مردم با سنت نبوی وقف است.

متأسفانه بسیاری از افراد جامعه از وقف و آثار اجتماعی آن و احکام شرعی آن اطلاع کافی ندارند. از این رو لازم بود که یک حرکت فرهنگی در جامعه به وجود آید که به دو نمونه اشاره می‏کنم.

نمونه‏ی اول انتشار مجله است. سازمان اوقاف با تهیه و انتشار مجله‏ای تخصصی به نام «وقف، میراث جاویدان» نظرات و آرای گوناگون را در ابعاد مختلف اقتصادی، اجتماعی، حقوقی و فرهنگی وقف در سطح مراکز علمی کشور منتشر کرد .

و تاکنون 45 شماره با محتوای غنی و کیفیت مطلوب و جذاب انتشار یافته و به عنوان مهمترین منبع تحقیق برای دانشجویان و محققان شمرده می‏شود.

نمونه‏ی دوم، «هفته‏ی وقف» است. سازمان اوقاف به منظور آگاهی بخشی در سطح عموم یک هفته را در سال به عنوان هفته‏ی وقف نام‏گذاری نمود و طرحی را به شورای عالی انقلاب فرهنگی ارائه کرد مبنی بر اعلام یک روز به نام «روز وقف» که خوشبختانه مورد تصویب آن شورای محترم قرار گرفت.

و از پنج سال پیش، روز 27 ماه صفر را که در آستانه‏ی روز (28 صفر) سالروز رحلت جانسوز پیامبر گرامی اسلام که بنیانگذار همه‏ی خیرها و خوبی‏ها و وقف‏هاست رسما به عنوان روز وقف در ایران اعلام نمود.

همه ساله همزمان با روز وقف و هفته‏ی آخر ماه صفر مراسم و برنامه‏های مختلف در سطح کشور اجرا می‏شود از قبیل کلنگ‏زنی یا افتتاح مراکز خیریه، اطعام فقرا، کمک ویژه به نیازمندان، اطلاع‏رسانی ادارات اوقاف شهرستان‏ها در مورد عملکرد یک ساله‏ی خود، درج مصاحبه‏ها و مقالات وقفی در روزنامه‏های کثیرالانتشار، ارائه‏ی فیلم‏هایی از طریق شبکه‏های تلویزیونی در جهت تشویق مردم به وقف، اهدای جوایز به واقفان نمونه طی مراسمی با حضور مقامات بلندپایه‏ی کشور، برگزاری همایش‏های بزرگ و کوچک در مراکز استان‏ها و اختصاص بخشی از خطبه‏های نماز جمعه به موضوع وقف و آثار و برکات آن و غیره.

مجموعه‏ ی این برنامه‏ها در طول یک هفته فضای کشور را در جهت تشویق و ترغیب خیران برای انجام آثار خیر و تقدیر از انسان‏های نیکوکار فراهم کرده و ذهن همه را به این امر انسانی و اسلامی جلب می‏کند. ما آرزومندیم سایر کشورها از این تجربه‏ی موفق استفاده کرده و یک روز را در جهان اسلام به نام «روز وقف» اعلام کنند و یک بسیج همگانی در این جهت صورت گیرد.
 

نکته‏ ی مهم

در خاتمه لازم می‏دانم نکته‏ی مهمی را به کسانی که تصمیم دارند خود موقوفه‏ای را به یادگار بگذارند متذکر شوم. امروز مشکلات فراوانی در جامعه‏ی خودمان و جوامع اسلامی داریم.

یکی از وظایف این همایش‏ها این است که مردم را توجه بدهند به نیازهای جدید و راهکارهایی برای حل این مشکلات.

ایجاد موقوفاتی برای کمک به مسائل زیست محیطی، موقوفاتی در جهت حمایت از کودکان و خانواده‏های بی‏سرپرست، موقوفاتی به منظور کمک به بیماران سرطانی و صعب‏العلاج، ایجاد موقوفاتی برای رشد استعدادهای درخشان و کمک به دانش‏آموزان بی‏بضاعت، احداث مجتمع‏های آموزشی و خوابگاه‏های دانشجویی و احداث مراکزی برای تفریحات سالم جوانان از مسائلی است که باید به آنها توجه بشود و من از خیران و کسانی که عشق و علاقه به ایثار اموالشان دارند

دعوت می‏کنم که از کارشناسان این امر مخصوصا از مدیران سازمان اوقاف و امور خیریه در استان‏ها و از آگاهان جامعه مشورت بگیرند و بعد وقف کنند. زیرا اگر کسی اموالش را در یک جهتی وقف کرد، از تحت اختیار او خارج می‏شود

و دیگر نمی‏تواند مصرف آن را تغییر بدهد نه خود و نه دیگران. پس برای اینکه وقف در جهت امور خیریه ضروری و رفع نیازهای واقعی جامعه قرار بگیرد و نیازسنجی درستی شده باشد حتما قبل از وقف با افراد آگاه و کارشناسان مطلع تماس بگیرند تا دقیقا در آن جهاتی که مورد نیاز جامعه است وقف شود.

والسلام علیکم و رحمة الله

متن سخنرانی آقای عبدالمحسن محمد العثمان مشاور عالی بنیاد جهانی وقف درباره‏ی تاسیس بنیاد جهانی وقف گامی نو در جهت احیای موقوفات جهان اسلام الحمد لله والصلاة والسلام علی رسول الله و علی آله الطیبین الطاهرین و علی صحبه و من سار علی هدیه الی یوم الدین 
 

حضار بزرگوار، پس از این گردهمایی خوبی که در صبح این روز مبارک برگزار کردیم و صحبت‏های خوب و مفید و عمیقی که ارائه شد خود را از طرح سخنی جدید عاجز می‏بینم. برای همین اجازه دهید که بر برخی نکات اساسی که در خلال صحبت‏های امروز آقایان بزرگوار لحاظ شد اشاره و تأکید کنم.

جناب وزیر فرهنگ و ارشاد در مورد وقف و نقش بزرگی که در تاریخ امت اسلامی ایفا کرد صحبت کردند و به همین دلیل عجیب نیست که برخی از نویسندگان وقف را به عنوان سازنده فرهنگ و هویت اسلام توصیف کرده‏اند.

ولی سؤالی که امروز در ذهن ما مطرح می‏شود این است که چرا نقش وقف پس از نقش بزرگ و فعالی که بخش کوچکی از آن را در صحبت‏های ارائه شده در این جلسه مبارک شنیدیم در زندگی امروز ما کم‏رنگ شده است ؟

در این زمینه دلایلی و عللی وجود دارد که مستلزم تأمل، تحلیل، و سپس پیدا کردن راه حل مناسب هستند تا بتوانیم بدین وسیله نقش گمشده‏ی وقف را به زندگی روزمره بازگردانیم.

از اهم امور و تأثیرگذارترین آنها نقش حکومتها در برابر وقف است، که متأسفانه در این مورد کم‏رنگ شده و در اواخر حتی نقش منفی نیز پیدا کرده است.

نقش ناظرین اوقاف را نیز نباید فراموش کنیم زیرا نقش ناظرین و کم‏رنگ شدن آن یکی از اسباب اساسی در مشکلات وقف و محدودیت نقش آن بوده است.

عالمان و برجستگان نیز نقش غیرمستقیم در محدودیت نقش وقف داشته‏اند و قشر متفکر و بافرهنگ و برنامه‏ریزان توسعه اقتصادی و اجتماعی کشورهای اسلامی، با تفاوت در ذات و طبیعت خود، نقش مستقیم یا غیرمستقیم در به وجود آوردن موقعیتی منفی برای وقف در زندگی ما و ساختن تصویری غیرمحبوب از وقف در ذهن افراد این امت داشته‏اند.

پس ما اگر همه این اقشار و نقشهای آنها را در برابر وقف بشناسیم و آنها را به طور مناسب و درست تشخیص دهیم می‏توانیم از هر قشری از این اقشار نقش جدیدشان را در راه بالا بردن اعتماد افراد جامعه نسبت به وقف درخواست کنیم.

ما اکنون در یک حالت آگاهی نسبت به وقف به سر می‏بریم و به خصوص در دهه پایانی قرن گذشته و آغاز قرن جدید شاهد آگاهی نسبت به وقف هستیم و بسیاری از کشورها و سازمانهای خیریه، توجهشان نسبت به وقف جلب شده است.

بهترین مثال، تجربه سازمان اوقاف و امور خیریه در جمهوری اسلامی ایران است. ولی اگر بخواهیم در مورد نقش واقعی وقف و همچنین درباره نقش وقف در شأن امت صحبت کنیم هنوز در ابتدای راه هستیم. برای همین باید دلیل محدودیت نقش وقف را بشناسیم و برای آن راه حل و علاج مناسبی تدارک ببینیم.

اجازه دهید کمی در مورد بنیاد جهانی وقف که می‏بایست در راه افزایش کیفی پیشرفت وقف و فعال کردن نقش خیری آن در برنامه‏های توسعه کمک کند صحبت کنم. می‏دانید که بانک توسعه اسلامی یک سازمان مالی بین‏المللی است .

و اکنون پنجاه و پنج کشور از کشورهای پیوسته به سازمان کنفرانس اسلامی را تحت پوشش قرار داده است و جمهوری اسلامی ایران یکی از اعضای بزرگ و مهم این بانک است. افراد خیر از بانک توسعه اسلامی درخواست کردند که یک سازمان بین‏المللی بزرگ برای وقف تأسیس کند.

زیرا از لحاظ نبودن چنین سازمانی در سطح کشورهای اسلامی‏مان احساس کمبود می‏کردند. بنیاد جهانی وقف عبارت است از سازمانی که برای وقف عمل می‏کند و راه سهیم شدن در آن برای حکومت‏ها یعنی سازمان‏های وقفی دولتی و جمعیت‏های مردمی و واقفان وقف خاص، باز است.

این سه گروه تحت پوشش سازمان وقف جمع شده‏اند و به همین دلیل این اولین سازمانی است که موقوفات عام و خاص و مردمی را در کنار هم در یک سازمان جمع کرده است. و هدف اساسی آن جمع درآمد اوقاف برای خدمت به جوامع‏مان در کشورهای عضو و جوامع اسلامی در کشورهای غیرعضو است.

موضوع جمع درآمدها و هماهنگی بین آنها قضیه‏ای مهم است. ما اگر بخواهیم که اثری فعال و قوی در هر مرحله از مراحل توسعه‏ای مورد نیاز مردممان به وجود آوریم باید سرمایه‏های پراکنده را در یکجا جمع کنیم.
برای مثال، همه در مورد آموزش و نقش وقف در آن صحبت کردند، پس اگر درآمدهای وقفی مناسبی را برای خدمت به آموزش به کار نگیریم نمی‏توانیم چیز مهم و قابل ذکر را در این زمینه ارائه کنیم و همین طور در زمینه بهداشت یا جلوگیری از فقر و زمینه‏های دیگری که امت ما در حال حاضر به آن نیاز دارند ارائه کنیم.

بنابراین بنیاد جهانی وقف در نظر دارد که اولین مجموعه از اوقاف تراز اول و مهم را در این مرحله ارائه دهد که شامل وقف برای آموزش، و بهداشت، و پیش‏گیری از فقر، وقف برای بانوان، و وقف برای قرآن کریم است.

این مجموعه اول از اوقاف مهم به یاری خدا به وسیله‏ی بنیاد جهانی و در سطح جهان اسلام تشکیل می‏شود برای اینکه درآمدهای بزرگ وقف را جمع کنیم، و سرانجام بتوانیم خط مشی‏های جدید و گسترده‏ای را برای خدمت به جامعه ارائه دهیم.

ملاحظه می‏کنید که هم اکنون این وقفهای مهم، ناظر به قضایای اسای مورد نیاز امروز جوامعمان می‏باشد. و ضرورت پرداختن به موضوع آموزش و بهداشت و جلوگیری از فقر نیاز به توضیح ندارد.

بنابراین مایلم که بر روی دو مورد یعنی وقف خاص مردمی و وقف عام مردمی، مکث کنم. اکنون جوامع یا کشورهای اسلامی‏مان شروع به توجه به قشر مردمی کرده‏اند و سعی می‏کنند که فرصت را برای ایفای نقش آن به وجود آورند تا بتوانند نقش خود را در توسعه ارائه دهند.

مجتمع‏های وقفی ما تشکیل شده‏اند از: وقفهای حکومتی، وقفهای عام و وقفهای خاص. لکن وقفهای مردمی که خدمت‏های بزرگی را در جوامعمان به ما می‏کند نیاز به مواظبت و اهمیت و تقویت بنیه تأسیسی آن و دادن اطلاعات و آموزش دارند.

این گونه وقفها نیاز به ما دارند که با تأسیس سازمانی وقفی آنها را از لحاظ علمی و فنی و اداری و مشاوره‏ای پشتیبانی کنیم که بتواند نقش بزرگ خود را در جامعه ایفا کند.

این انگیزه و فکر وقف کار مردمی یا وقف داوطلبانه امور خیریه یا که دوست داریم نام وقف بخشش و عطا روی آن بگذاریم، از سیاست‏های کاری اساسی بنیاد جهانی وقف است که در اجرای پروژه‏ها و طرح‏ها و برنامه‏های خود به دیگران اعتماد می‏کند.

پس بنیاد جهانی وقف یک افزایش نوعی و کیفی است برای همه‏ی مؤسساتی که در صحنه وجود دارند، چه سازمان‏های وقفی یا هیأت‏های مردمی یا سازمان‏هایی را که قشر خاص مردم تشکیل می‏دهند.

و ما امیدواریم که بنیاد جهانی وقف جایگاه مناسبی داشته باشد برای جمع امکانات وقف به منظور مشارکت مؤثر و فعال در برنامه‏های توسعه. در پایان از حسن استماع شما سپاسگزارم. و امیدوارم مطالبی که تقدیم کردم مفید واقع شده باشد.

والسلام علیکم و رحمة الله و برکاته

منبع:
میراث جاویدان (شماره 46)