تهدیدها و آسیب‌های اینترنت و فضای مجازی برای خانواده

خانواده به‌عنوان بنیادی‌ترین نهاد اجتماع از کارکردها و نقش‌های خاصی برخوردار است که به‌طور مستقیم و یا غیرمستقیم به پویایی و بالندگی جامعه می‌انجامد. ازاین‌رو حفظ این کارکردها و نقش‌های خانواده از آسیب‌های تهدیدکننده، به‌دلیل مخاطرات عظیمی که برای جامعه در پی دارد، از امور ضروری و مهم قلمداد می‌شود. از مسائلی که امروزه بر ساختار و کارکرد خانواده تأثیر بسیار زیادی داشته و علی‌رغم کارکردهای مثبتی که برای این نهاد اجتماعی به‌همراه دارد، لکن بنیان آن را تهدید می‌نماید، اینترنت و فضای گسترده‌ی مجازی است. امروزه شاهد آن هستیم که این تکنولوژی نوین با زندگی روزمره‌ی تک‌تک افراد خانواده گره خورده و با تغییر در روابط و مناسبات اعضای خانواده، نقش‌ها و تکالیف آنان، سبک زندگی و مناسبات درون و بیرون خانواده را تغییر داده است. ازاین‌رو تحلیل و بررسی تأثیرات منفی و عواقب و پیامدهای این شبکه‌ی ارتباطی عظیم مورد توجه جامعه‌شناسان و اندیشمندان مختلف قرار گرفته است.
به همین دلیل، بررسی و تبیین تهدیدها و آسیب‌های فناوری اینترنت در جامعه‌ی انسانی و در سطح خانواده، از امور مهم و قابل توجهی است که باید در مدیریت فرهنگی و اجتماعی جامعه‌ی امروز به آن توجه جدی شود و با برنامه‌ریزی درست آن را کنترل کرد.

آسیب‌ها و تهدیدهای اینترنت برای خانواده

1. تزلزل در روابط و مناسبات اعضای خانواده

خانواده کانونی به‌هم‌پیوسته از اعضاست که هریک نقش‌های خاصی را به‌عهده دارند و در شبکه‌ای به‌هم‌پیوسته از این نقش‌ها، با یکدیگر مناسبات و روابط خاص دارند. به‌نحوی‌که با گسستن این پیوندها و ارتباطات، خانواده‌ی متزلزل ‌می‌شود و یا از هم فرومی‌پاشد. به همین دلیل، حفظ روابط و تقویت کانون خانواده از بنیادی‌ترین مسائل برای این نهاد اجتماعی محسوب می‌شود. در درون این روابط است که نقش‌های اجتماعی و خانوادگی به فرزندان آموخته می‌شود و فرایند جامعه‌پذیری به‌مرور در درون خانواده و با پذیرفتن این نقش‌های اولیه شکل می‌گیرد. اما امروزه استفاده‌ی بیش‌ازحد افراد خانواده از اینترنت، تضعیف ارتباطات و مناسبات افراد در درون خانواده را در پی داشته است. چنان‌که «برخی جامعه‌شناسان بیم آن دارند که گسترش فناوری اینترنت به انزوا و انفراد اجتماعی روزافزون منجر بشود. بنا بر استدلال آنان، یکی از آثار و عواقب دسترسی فزاینده به اینترنت در خانوارها این است که مردم اوقات مفید خود را کمتر با خانواده و دوستان می‌گذرانند.»[1]
در واقع آنچه موجب تفرد افراد می‌شود، شکل‌گیری نوعی از روابط متفاوت از فضای واقعی میان کاربران است که آنان را به روابط اینترنتی وابسته می‌کند. در نتیجه‌ی این امر، روابط فرد با دیگران در فضای واقعی کاهش می‌یابد، زیرا او در فضای مجازی با نوعی از فرهنگ اینترنتی جامعه‌پذیر شده است که برای سایرین در فضای واقعی ناشناخته است. به همین دلیل، افراد از ارتباط مؤثر با اعضای خانواده‌ی خود بازمی‌مانند.
همچنین این مسئله موجب شده است که امروزه ارتباط میان خانواده‌ها در شبکه‌ی گسترده‌ی خویشاوندی نیز تضعیف شود؛ چراکه در گذشته افراد خانواده‌ی گسترده برای حفظ روابط خویشاوندی، ارتباطات حضوری و دیدوبازدیدهای دسته‌جمعی را حفظ می‌کردند، اما امروزه و با استفاده از شبکه‌ها و نرم‌افزارهای مجازی، روابط خانوادگی با این وسایل و ابزارها انجام شده و از ملاقات و ارتباط حضوری پرهیز می‌شود. در نتیجه، مزایا و فواید مهمی که این نوع رابطه در حل مشکلات خانوادگی و یا انتقال فرهنگ‌ها و سنت‌ها به‌همراه داشت، به فراموشی سپرده می‌شود.

2. تداخل مرزها و فضاهای درون خانواده با اجتماع

اینترنت و فضای مجازی ایجادشده در آن، از این ویژگی برخوردار است که وابستگی به مرزهای مکانی و زمانی ندارد و در هر زمان و مکانی، قابل حصول و دستیابی است. به همین دلیل، اینترنت تمایز حیطه‌ها و مرزهای مختلف را از بین برده و موجب تداخل آنان با یکدیگر شده است. چنان‌که افراد جامعه امروز بسیاری از کارهای مربوط به بیرون از فضای خانه را، همچون کارهای تجاری و اداری، در داخل و با استفاده از این فناوری انجام می‌دهند. این مسئله علاوه بر مزایای مثبتی که برای کاربران دارد، می‌تواند زمینه‌ای برای تضعیف روابط درون‌خانوادگی یا وارد شدن مشکلات و مسائل مربوط به فضای کار محسوب شود.
علاوه بر اینکه اعضای خانواده نیازمند برقراری روابط عاطفی در خانواده هستند و می‌توان گفت پاسخ‌گویی به این نیاز از جمله مهم‌ترین کارکردهای خانواده است. استفاده‌ی بیش‌ازحد از اینترنت و شبکه‌های مجازی باعث می‌شود اعضای خانواده کمتر به این نیاز مهم یکدیگر پاسخ‌گو باشند. چنان‌که امروزه اعضای خانواده به‌ویژه همسران، از این مسئله گلایه می‌کنند و ناراضی هستند.

3. تغییر در سبک زندگی و معیارهای ارزشی و فرهنگی اسلامی و ایرانی

خانواده در کشور ما ایران، با فرهنگ و ارزش‌ها و معیارهای اصیل اسلامی و ایرانی پیوندی ناگسستنی دارد. نمود این ارزش‌ها و آثار آن به‌گونه‌ای است که خانواده‌ی ایرانی در فضای مدرن و سکولار دنیای امروز هنوز دستخوش تغییرات نابهنجار نشده و از خصوصیاتی ویژه برخوردار است. اما گسترش فضاهای مجازی نامناسب و با محتوای ضداسلامی و با فرهنگی غربی در اینترنت و افزایش شبکه‌های ارتباطی جدید، موجب شده است که این معیارها و ارزش‌ها دچار آسیب و خطر شود و تعارضاتی را برای افراد خانواده ایجاد نماید. چنان‌که شاهد آن هستیم که امروزه با گسترش این ارتباطات در دنیای جدید، ارزش‌های دینی همچون تعصب و حفظ ناموس و غیرت‌ورزی کم‌اهمیت می‌شوند؛ امری که عواقب و پیامدهای نابهنجار مختلفی را در پی خواهد داشت و رفته‌رفته معیارها و ارزش‌های دینی و سبک زندگی اسلامی و ایرانی را به زندگی غربی و مدرن سکولار تغییر خواهد داد.
علاوه بر این، اینترنت امروزه به وسیله و ابزار مناسبی برای انجام امور تجاری و اقتصادی تبدیل شده است. ابزاری که سودآوری بالایی برای بنگاه‌های اقتصادی و تجاری به‌همراه داشته است. اما عدم نظارت و کنترل بر ساختار این بازار و ترویج مصرف‌گرایی و افزایش سرعت خرید کالا موجب ترویج فرهنگ مصرف‌گرایی به‌شکل غربی آن در کشورها شده است. عرضه‌ی مستقیم کالا در این فضا و تبلیغات بسیار زیاد، کاربران را به خرید و مصرف بیشتر تشویق می‌کند. خرید کالاهایی که ممکن است برآورده‌کننده‌ی نیازهای اصلی افراد نباشد و خریدوفروش کالا به امری تفریحی و سرگرم‌کننده تبدیل شود؛ یعنی آنچه دنیای سرمایه‌داری غرب در تولید کالا به‌دنبال نیل به آن است.

4. تغییر هویت فرهنگی و اجتماعی و فردی خانواده‌ی ایرانی

امروزه جهان سلطه‌گر غرب برای افزایش نفوذ و سلطه‌ی خود بر جهان، به‌دنبال بسط فرهنگ خود با استفاده از ابزارهای کارآمدی چون اینترنت است. چنان‌که امروزه شاهد آن هستیم که فرهنگ غربی با توان رسانه‌ای که دارد، با امکاناتی که در اختیار دارد، بیشترین میزان تبلیغ و ترویج را در فضای مجازی به خود اختصاص داده و به‌دنبال تبدیل شدن به فرهنگی جهانی است. ازاین‌رو اینترنت در فرایند جهانی شدن فرهنگ نقش قابل توجهی دارد. به همین دلیل، شاهد آن هستیم که فناوری اطلاعات و ارتباطات، اجتماعات و هویت‌های قومی و محلی را به‌طور مستقیم به هویت‌های جهانی پیوند می‌زند و موجب تزلزل پایه‌های انسجام و هویت عام در سطح ملی می‌شود و از این طریق، فرهنگ‌ها و هویت‌های ملی به نفع جهانی شدن، واپس زده می‌شود. از طریق اینترنت، الگوی رفتار غربی برای اعضای سایر جوامع و به‌طور خاص برای خانواده، از جمله خانواده‌ی ایرانی، بازنمایی می‌شود و به‌تدریج به‌صورت الگوی غالب در جوامع مختلف و برای خانواده‌ها پذیرفته می‌شود. به‌این‌ترتیب سبک زندگی غربی به‌سرعت رواج پیدا می‌کند. چنان‌که امروزه روابط خانوادگی غربی از طریق اینترنت در حال تبدیل شدن به الگوی غالب در جوامع دیگر از جمله جامعه‌ی ایران است.
علاوه بر این، به تغییر هویت فردی افراد در فضای اینترنت نیز باید توجه نمود. هویت واجد سه عنصر است: عنصر شخصی، فرهنگی و اجتماعی. که هریک در تکوین شخصیت فرد نقش مهمی را ایفا می‌کنند. اما در این میان، هویت شخصی ویژگی بی‌نظیری را شکل داده و هویت اجتماعی در پیوند با گروه‌ها و اجتماعات مختلف قرار می‌گیرد. اینترنت صحنه‌ی فرهنگی و اجتماعی است که فرد خود را در موقعیت‌های متنوع نقش‌ها و سبک‌های زندگی قرار می‌دهد. در این فضای عمومی، مهارت و قابلیت فرهنگی تازه‌ای لازم است تا با تنظیمات نمادین بتوان در این میدان فعالیت کرد. پایگاه شخصی نمونه‌ای مدرن است که چگونه کاربر اینترنت خود را برای مخاطبان جهانی معرفی نموده و برای بیان افکار، احساسات، علایق و آرا، از ابزارهای گوناگون استفاده می‌نماید. میلر اهمیت و پیوندهای پایگاه شخصی را ذکر می‌کند و می‌گوید: «به من بگو لینک‌هایت چیستند تا بگویم که چه شخصی هستی.»[2]
با امکانات و گزینه‌های فراونی که رسانه‌های عمومی از جمله اینترنت در اختیار جوانان و اعضای خانواده می‌گذارند، آنان دائماً با محرک‌های جدید و انواع مختلف رفتار آشنا می‌شوند. چنین فضایی هویت نامشخص و دائماً متحولی را می‌آفریند، خصوصاً برای نسلی که در مقایسه با نسل قبل با محرک‌های فراوانی مواجه است. همچنین از طریق رسانه‌های جمعی، افراد خط فرض‌شده‌ی میان فضای عمومی و خصوصی را مجدداً ایجاد می‌کنند و این امکانی است که جوانان فعالانه از آن استفاده می‌کنند. جوان، به‌خصوص در دوران بلوغ، که مرحله‌ی شکل‌گیری هویت اوست و همواره به‌دنبال کشف ارزش‌ها و درونی کردن آن‌هاست، با اینترنت و حجم گسترده، حیرت‌انگیز و گوناگون اطلاعات مواجه می‌شود و ناچار است که در این دنیای مجازی، هویت خویش را از این طریق پیدا کند. لذا ممکن است اینترنت در هویت‌یابی جوانان اثر منفی داشته باشد.
علاوه بر این، بعضی مواقع برخی از ویژگی‌های شخصیتی همچون سن، تحصیلات، محل سکونت و یا جنسیت در اینترنت از میان می‌رود. به‌عنوان نمونه، بسیاری از افرادی که در اتاق‌های چت مشغول گفت‌وگو با یکدیگرند، با مشخصاتی غیرواقعی ظاهر می‌شوند و از زبان شخصیتی دروغین که از خود ساخته‌اند و آن را به مخاطب یا مخاطبان خود معرفی کرده‌اند، صحبت می‌کنند و همین شخصیت‌های ناشناس و فاقد هویت، تأثیرات شگرفی بر یکدیگر می‌گذارند که تأثیرات و عواقب منفی آن بر فرد و خانواده ناگوار است.

5. ترویج نابهنجاری‌ها و بی‌بندوباری‌های اخلاقی و برقراری روابط غیرمتعارف

اینترنت فضایی است که خاستگاه اصلی آن جامعه‌ی مدرن غربی و معیارها و مبانی سکولار و ضددینی آن است. به همین دلیل، به هرآنچه پاسخ‌گوی تمایلات و نیازهای انسان مدرن غربی است و در جامعه‌ی غرب پذیرفته شده است، می‌توان در فضای اینترنت دسترسی داشت؛ چیزی که امروزه دنیای غرب را دچار مشکلات اخلاقی و فرهنگی کرده و اینترنت نیز این مسئله را تشدید نموده است. ازاین‌رو یکی از مهم‌ترین آسیب‌های تهدیدکننده‌ی اینترنت و فضای مجازی برای جامعه و خانواده‌ی ایرانی، نفوذ نابهنجاری‌ها و ضدارزش‌های اخلاقی غرب از طریق استفاده از این فناوری به خانواده و تزلزل بنیان آن است. چراکه خانواده حریمی است که اخلاق و معیارهای ارزشی، محکم‌ترین عامل برای حفظ روابط آن محسوب می‌شود. استفاده‌ی کاربران اینترنت از هرزه‌نگاری‌ها و سایت‌های غیراخلاقی پیامدهای نابهنجاری برای خانواده، از جمله مشکلات زناشویی و اختلافات زوجین و مشکلات جنسی برای فرزندان، در پی دارد.
علاوه بر این، امروزه شاهد شیوع شبکه‌های ارتباطی مجازی هستیم که با استقبال زیاد مردم به‌ویژه جوانان مواجه بوده است. این شبکه‌ها علاوه بر مزایا و فوایدی که در برقراری ارتباط سریع و آسان دارند، زمینه‌ی ارتباط و آشنایی افراد را با غیرهمجنسان و یا غیرهمسالان خود به‌راحتی فراهم نموده‌اند. این موضوع از مسائل تهدیدکننده برای افراد خانواده محسوب می‌شود؛ چراکه با ایجاد ارتباطات کنترل‌نشده و نامتعارف، خطرات بسیاری از جمله جدایی افراد از خانواده و دوستی‌های خطرناک را به‌دنبال دارد. به همین دلیل، این پدیده موجب سخت شدن کنترل والدین بر تعاملات و ارتباطات جوانان به‌ویژه با جنس مخالف و اجتماعی‌ شدن جنسی آن‌ها شده است.
مسئله‌ی خطرناک در این رابطه این است که بعضی از افراد و به‌ویژه جوانان برای برآورده ساختن نیازهای جنسی خود، از اینترنت و شبکه‌های غیراخلاقی و دوست‌یابی استفاده می‌کنند. نتایج مطالعات یک تحقیق نشان می‌دهد که بسیاری از کاربران چت‌روم‌ها علاقه‌مند به چت‌های شهوانی‌اند و به‌علت نارضایتی از روابط زناشویی، تمایل به دوستی با جنس مخالف و عقده‌های جنسی و روحی، از این فناوری استفاده می‌کنند[3] که این مسئله معضلات روانی و ناهنجاری جنسی مختلفی را برای این افراد و خانواده و به‌تبع جامعه به‌همراه دارد که لازم است در این زمینه تدابیری جدی اتخاذ شود.

6. استفاده‌ی بی‌رویه و وابستگی اعتیادگونه به اینترنت

استفاده از اینترنت به‌دلیل پیشرفت وسایل ارتباطی با آن، همچون تلفن‌های هوشمند، هر روز رو به افزایش است. تا حدی که می‌توان گفت استفاده‌ی بی‌رویه از اینترنت و استفاده‌ی اعتیادگونه از آن از معضلات زندگی‌های امروزی شده است. آنچه کاربر را بیشتر به اینترنت وابسته می‌کند و خطر اعتیاد به اینترنت را افزایش می‌دهد، تشدید واقعیت است. تشدید واقعیت اشاره به اثری دارد که تحت‌تأثیر خصایص ذاتی فضای مجازی متوجه پدیده‌ها، افراد و تعاملات این فضا می‌شود. در این فضا، حواس انسان به‌شدت درگیر می‌شود؛ به‌طوری‌که انسان خود به بخشی از این فضا تبدیل می‌گردد.
اشکال مختلف این استفاده‌ی بی‌رویه را می‌توان به پنج نوع کلی تقسیم نمود: 1. اعتیاد به موضوعات جنسی که بیشترین تعداد را شامل می‌شود، 2. اعتیاد به روابط اینترنتی؛ منظور پیدا کردن دوست و پر کردن خلأ در زندگی است، 3. اعتیاد به روابط اقتصادی؛ منظور تمایل به قمار یا تجارت است، 4. اعتیاد به جمع‌آوری اطلاعات؛ میل به جمع‌آوری اطلاعات سری و محرمانه و در واقع فضولی و 5. اعتیاد به خود کامپیوتر؛ میل به بازی‌های کامپیوتری و مشغول بودن با کامپیوتر و بعد تحریک به‌سمت اینترنت.

جمع‌بندی

چنان‌که بیان شد، اینترنت فضایی است که امکانات، قابلیت‌ها و فرصت‌ها و تهدیدهای متعددی را برای انسان امروز فراهم نموده است. این فناوری انسان را به فضای گسترده‌ی ارتباطات جهانی پیوند زده است و کانون‌های مختلف اجتماعی از جمله خانواده را تحت‌تأثیر شگرفی قرار داده و مناسبات و نقش‌های آن را دگرگون کرده است. نفوذ و گسترش این فناوری به‌گونه‌ای است که از آن گریزی نیست و نمی‌توان آن را از صحنه خارج کرد. ازاین‌رو آنچه در رویارویی با این فضا مهم است، ترس از مخاطرات و آسیب‌های آن نیست، بلکه مدیریت درست و بهینه‌ی آن و اطلاع‌رسانی و تربیت اعضای خانواده به‌خصوص نسل جوان در استفاده از این ابزار است. امری که لازم است در برنامه‌ریزی‌های فرهنگی، اجتماعی و آموزشی کشور در سطوح مختلف به آن توجه شود. در این زمینه و برای استفاده‌ی درست از این فناوری، پیشنهادهایی ارائه می‌شود تا از فرصت‌های آن بهره‌برداری درست شود، از تهدیدات و آسیب‌های آن جلوگیری گردد و مدیریت شود:
1. افزایش سواد رسانه‌ای اعضای خانواده از طریق افزایش مهارت‌های کاربری صحیح و مناسب از اینترنت به تمام اعضای خانواده از جمله والدین تا علاوه بر تأمین نیازهای خود، بر استفاده‌ی فرزندان از این فضا نظارت داشته و مخاطرات آن را کاهش دهند.
2. ترویج و ارتقای فرهنگ استفاده‌ی مناسب از اینترنت با ارائه‌ی برنامه‌های آموزشی و فرهنگی در رسانه و فضای آموزشی کشور.
3. طراحی و تولید نرم‌افزارها، برنامه‌های کاربردی، شبکه‌های ارتباطی مجازی مطابق با معیارهای فرهنگی و دینی با قابلیت مدیریت و کنترل و ارزشیابی.
4. اطلاع‌رسانی برای خانواده درخصوص معضلات استفاده از اینترنت و فضای مجازی و کنترل و نظارت بر آن.
5. نظارت صحیح و درست بر استفاده از اینترنت و وسایل ارتباط‌جمعی توسط والدین برای فرزندان.

پی‌نوشت‌ها:

[1]. گیدنز، آنتونی، 1386، جامعه‌شناسی: حسن چاوشیان، تهران، نشر نی، ص683.
[2]. صادقی، حسن، 1384، اینترنت و تأثیرات اجتماعی آن، مجله‌ی اصلاح تربیت، ش2، ص8.
[3]. هنرپروران، نازنین، رفاهی، ژاله، 1385، «زنان و پیامدهای روان‌شناختی چت و دوست‌یابی اینترنتی»، مجموعه مقالات همایش زنان اینترنت در هزاره‌ی سوم، دفتر امور زنان سپاه.

منبع مقاله : برهان