طنز سیاسی

Political Satire

نوعی طنز که به طور خاص انتقاد از مظاهر فساد حکومتی، رجال ناشایسته سیاسی، مداخله بیگانگان در مصالح کشور و خیانت برخی مسئولان دولتی دستمایه اصلی‌اش می‌باشد.
منظومه‌های ابراهیم (علیه‌السلام)، موسی (علیه‌السلام) و علی (علیه‌السلام) سروده ابوتراب جلی از موفق‌ترین نمونه‌های طنز سیاسی است. ایشان خود نقل می‌کند زمانی که در زندان قصر به عنوان زندان سیاسی بازداشت بود، یک شب داشت داخل محوطه قدم می‌زد. پاسبانی دنبالش آمد و گفت: «کتاب ابراهیم را تو نوشتی؟» او گفت: «بله». پاسبان گفت: «برایم بخوان.» او گفت: «چیزی از آن را به یاد نمی‌آورم.» پاسبان گفت: پس گوش کن تا برایت بخوانم» و خواند!
ستون‌های ثابت چرند و پرند روزنامه صوراسرافیل و دو کلمه حرف حساب در روزنامه اطلاعات مهم ترین نمونه‌های طنز سیاسی در مطبوعات دوران معاصر کشور ما هستند. ستون دو کلمه حرف حساب با امضای گل‌آقا در 23 دی 1363 در سمت چپ مهم‌ترین صفحه روزنامه، یعنی صفحه سیاسی روزنامه اطلاعات به چاپ می‌رسید. این ستون به طنزسیاسی که تقریباً از سال 1359 تعطیل شده بود حیات دوباره بخشید. تا مدّت‌ها کسی نمی‌دانست گل‌آقا نام مستعار چه کسی است. حتا خانواده صابری هم در این مورد مطمئن نبودند که او همان گل‌آقاست. تا آن که در سال 1367 شیخ صادق خلخالی با نطقی در مجلس نام واقعی این اسم مستعار را برای همگان فاش ساخت.
اولین باری هم که گل‌آقا به طور رسمی نام اصلی خود را به خوانندگانش اعلام کرد، روز پنج‌شنبه 1371/12/27 بود.در این روز صابری حلول سال جدید را به خوانندگانش تبریک گفت و برای اولین‌بار نام اصلی خود را در کنار نام مستعار گل‌آقا نوشت.
پس از گذشت نزدیک به 6 سال از انتشار دو کلمه حرف حساب، صابری تقاضای امتیاز هفته‌نامه‌ای طنز گل آقا را کرد. اولین شماره هفته‌نامه در آبان‌ماه 1369 منتشر شد. استقبال مردم به حدی بود که در کمتر از نیم ساعت تمامی نسخه‌های اولین شماره هفته‌نامه در سراسر تهران به فروش رفت. هنوز چند ماهی از انتشار هفته‌نامه گل‌آقا نگذشته بود که بسیاری از صاحب‌نظران آن را نقطه عطفی در تاریخ مطبوعات ایران دانستند و دکتر محمد جعفر محجوب آن را جدی‌ترین روزنامه ایران خطاب کرد.
گل‌آقا با هفته‌نامه‌اش کاریکاتور سیاسی را هم احیا کرد. او بعد از انتشار هفته‌نامه فعالیت خود را گسترش داد و مجوز انتشار سه نشریه دیگر و انتشار کتاب را هم گرفت.
انتشار اولین شماره ماهنامه گل‌آقا در مردادماه سال 1370، سالنامه گل‌آقا در اسفند همان سال و هفته‌نامه بچه‌های گل‌آقا فروردین 1378 بود. او در نهایت مؤسسه گل‌آقا را خانه طنز ایران اعلام کرد و در این راستا به برگزاری مسابقاتی همچون مسابقه دوسالانه بین‌المللی کاریکاتور پرداخت.
کیومرث صابری فومنی در مصاحبه مرداد 1370 با روزنامه ابرار درباره دستمایه‌های سیاسی طنز خود می‌گوید:
«من می‌خواهم نابسامانی‌ها مرتفع شود و کشور، در تمام امور، به سامان برسد. نمی‌خواهم نوشته‌های من کینه‌توزانه و از سرنفرت باشد. من ریشه امور را نمی‌زنم. چون می‌خواهم این ریشه سالم و بدون آفت باشد نه این که نابود شود. باقی، همه شاخ و برگ است و بود و نبودش، چندان تأثیری در روند مسائل ندارد. این است که من، وزرا، وکلا و نمایندگان جناح‌های سیاسی را اصل نمی‌دانم. در خدمت به نظام هم کمتر از آنان سهم ندارم. آنان چه بخواهند و چه نخواهند، باید نیش و کنایه و انتقادات مرا تحمل کنند.»
نامه خوانندگان در این ستون نقشی دوسویه دارد. از سویی در قالب نامه خوانندگان که نویسنده آن در واقع خود کیومرث صابری است، موضوعی عنوان می‌شود و پاسخ آن از سوی گل‌آقا داده می‌شود و از سوی دیگر انعکاس نظرات خوانندگان نسبت به این ستون است. در این شیوه نامه نگاری کیومرث صابری با نام‌های مستعار از همان الگوی دهخدا در چرند و پرند پیروی کرد.
گل‌آقا به همراه مش رجب، غضنفر و شاغلام با وظایف جدا از یکدیگر، دفتری را اداره می‌کنند. گل‌آقا رئیس، مش‌رجب معاونش، غضنفر مسئول روابط عمومی و شاغلام آبدارچی بود. این اداره فرضی نماد بوروکراسی اداری در جامعه ایران بود. انتخاب اسم‌های عامیانه تلاشی برای نزدیکی هر چه بیشتر با مردم بود.
از موضوعات سیاسی که در این ستون مطرح شد می‌توان به این موارد اشاره کرد:
روابط دیپلماتیک ایران و اردن در نامه‌ی گل‌آقا به شاغلام (1369/10/25)، مسأله پایان جنگ در پیشنهاد گل‌آقا به مش‌رجب و مدیریت جدید دفتر (1369/11/3)، حقوق زنان در نامه ممصادق یا عیالش کمینه به گل‌آقا و تضییع حقوق اقتصادی زنان (1370/2/4)، سیاست‌های مالی و اقتصادی، تورم، اوراق بهادار، بازار سیاه، وجود گرانی فراگیر، گرانی کالاهای تحت کنترل دولت، آلودگی هوای تهران، حفظ میراث فرهنگی و آثار باستانی، مدارس غیرانتفاعی، مسکن، کیفیت بدنان، کمبود دخانیات، کیفیت گوشت و گرانی آن، کمبود صنایع ماشین‌سازی، ماهی و بازار سیاه، هزینه گزاف پست، برنامه‌های رادیو و تلویزیون، تعداد اندک روزنامه‌ها، مشکل مواد مخدر.
منبع مقاله :
مهدوی زادگان، داود؛ (1394)، فقه سیاسی در اسلام رهیافت فقهی در تأسیس دولت اسلامی، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، چاپ اول