آینده جهان در اندیشة اسلامی(روايت شيعي)

1- درآمد

آینده شناسی شیعه ، همانند دیگر دیدگاه های این مذهب، بر نظریة «امامت و ولایت» استوار است. منابع كلامى و فقهى شيعه امامت را «رياست عامه و عالى بر امور دين و دنيا» تعريف كرده اند.[1] امام بدين ترتيب، رهبر بالاصاله جامعه اسلامى، جانشين پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله) و سرپرست تمامى امور دينى و اجتماعى مسلمانان است.
چنان كه بسيارى از پژوهشگران انديشه هاى اسلامى تأكيد كرده اند، «امامت» تنها اصل اساسى است كه شيعيان (دوازده امامى) را از ديگر فرقه هاى اسلامى متمايز مى كند. به نظر محمدحسين آل كاشف الغطاء، امامت فرق جوهرى و اصلى است و ديگر تفاوت ها همانند اختلاف مذاهب مختلف اهل سنّت، امور فرعى، عرضى و اجتهادى هستند.[2]
ناصر بن عبداللّه الغفارى، پژوهشگر سنّى، نيز مى نويسد: امامت نزد شيعه همان اصلى است كه احاديث شيعه بر محور آن مى چرخد و عقايدشان به آن اصل بازمى گردد. اين اصل اثر آشكارى در فقه و اصول و تفسيرها و ديگر علوم شيعه دارد. به همين لحاظ، شيعيان، اعم از قديم و جديد، و در گذشته و حال، اهتمام خاصى به مسئله امامت دارند.[3] آل كاشف الغطاء توضيح مى دهد كه:
شيعه امامت را همانند نبوّت منصب الهى مى داند. پس همچنان كه خداوند سبحان كس [يا كسانى] را از ميان بندگان خود به نبوت و رسالت برمى گزيند و او را با معجزاتى كه همانند نص از جانب خداوند است تأييد مى نمايد، همچنين براى امامت نيز آنكه را كه مى خواهد برمى گزيند و به پيامبرش دستور مى دهد امامت او را با نص خاص تصريح نمايد و او را براى انجام وظايف رهبرى مردم پس از پيامبر به امامت منصوب نمايد. تفاوت امام با پيامبر تنها در اين است كه بر امام همانند پيامبر وحى نمى شود، بلكه احكام الهى بر او القا و الهام مى شود. پس پيامبر مبلّغ و پيام رساننده از جانب خداست و امام نيز از طرف پيامبر; و سلسله امامت تا دوازده امام ادامه دارد كه همواره امام قبلى بر امام بعدى تصريح و توصيه نموده اند و شرط و تأكيد كرده اند كه همه آنان همچون پيامبر معصوم هستند.[4]
گفتار فوق تمام انديشه شيعه را درباره امامت به مثابه اصلى از اصول دين نشان مى دهد. روشن است که آینده شناسی شیعه نیز بر مبنای همین اصل طرح و تعریف می شود.در سطور زیر، به اجمال، مختصات عمومی آینده شناسی شیعه را مورد کاوش و ارزیابی قرار می دهیم.

2-شیعه و آیندة جهان

آیندة جهان، مطابق اندیشة شیعه، بر محور امامت شکل خواهد گرفت. جامعة جهانی که در اندیشة شیعه پی آمد دولت جهانی مهدی آخر الزمان[عج] است، دارای مختصات ویژه ای است که برخی از مهم ترین آن ها را در اینجا و به اجمال اشاره می کنم.
• تحقق عدالت
عدالت از جمله شاخص های بنیادی در جامعة آرمانی شیعه است که به اعتقاد شیعه از نتایج دولت مهدوی است. در روایتی بسیارمشهور آمده است؛ «قائم به امر الله در آخر الزمان همان مهدی است که زمین را پر از عدل و قسط می کند هم چنانکه قبل از ظهور او مملو از جور و ظلم شده بود».[5] از پیامبر اسلام(ص) نقل است که «مهدی[عج] چنان عدالتی در زمین می گستراند که زندگان آرزو می کنند ای کاش مردگانشان زنده بودند و در چنین وضعی می زیستند».[6] اما روایت بسیار جالبی از تحقق عدالت نیز وجود دارد؛
« بدانید به خدا سوگند! همچنان که گرما وسرما به درون خانه های مردم نفوذ می کند، عدالت او[مهدی] به درون خانه هایشان راه می یابد؛ اما و الله! لیدخلنّ عدله جوف بیوتهم کما یدخل الحرّ و البرّ».[7]
• برابری و رفاه
بخشی از شاخص های عدالت در جامعه آرمانی شیعه پیدایی رفاه ، برابری و رفع فقر و تبعیض اقتصادی معرفی شده است.از پیامبر اعظم اسلام نقل شده است؛«در آخر الزمان خلیفه وحاکمی می آید ، بی آنکه صرفاً وعده دهد، به تقسیم ثروت بین مردم اقدام می کند».[8] «مهدی[عج]درتقسیم اموال بین مردم به گونه ای به مساوات عمل می کند که نیازمندی پیدا نمی شود که مستحق زکات باشد».[9] «صاحبان زکات در پی نیازمندان می گردند ولی کسی نمی پذیرد.آنگاه امام مقرر می کند که بیت المال هر ماه دو بار بین مردم به عنوان عطاء و بخشش توزیع گردد. بخششی از اموال که تا آن زکمان بی سابقه می باشد».[10]
مهدی[عج] خطاب به بد کاران و مفسدان نیز با کنایه و طعنه می گوید؛ «بیایید! بگیرید آن چه را که به خاطر آن خویشاوندی را قطع می کردید و به نا حق خون ریزی کرده و مرتکب حرام می شدید و گناه می کردید!!».[11] «او به طور مساوی تقسیم می کند و میان همه خلق خدای رحما، اعم از نیک و فاجر، به عدالت رفتار می کند».[12] در این روزگار اقطاعات(زمین هایی که حاکمان به هر طریق غیر مشروع به نام خود کرده اند)،زمین های مصادره شده توسط دولت ها به صاحبانشان باز گردانده می شود، ربا خواری زایل می شود و دزدی مفهوم خود را از دست می دهد.[13] زیرا زمینه های این پدیده ها از بین می رود. زمین از عرضة تمام امکانات نهفتة خو در زیر و روی کرة خاکی دریغ نمی کند و سر سبزی و رفاه خرمی را بشارت می دهد و ویرانی ها رخت بر می کشد.[14]
• نظم اجتماعی و عمران
نظم اجتماعی یکی دیگر از شاخص های جامعة آرمانی شیعه در دولت مهدوی است. روایات شیعه برخی از وجوه این نظم را ذکر کرده اند. از امام موسی کاظم(امام هفتم شیعه) نقل شده است که؛
«وقتی قائم آل محمد دولت خود را تشکیل دهد ندا دهد که ای جماعت سواره از وسط راه حرکت کنید و ای پیادگان از طرفین مسیر تردد نمائید.زیرا اگر سواره ای به کنارة مسیر منحرف شده و پیاده ای را آسیب رساند ملزم به پرداخت دیه خواهد بود و البته اگرپیاده ای وسط جاده آمده و دچار آسیب شود دیه ای برای او پرداخت نخواهد شد».[15]
آن حضرت به ظرافت به نظم وآبادانی همت می کند؛«بزرگراه ها را توسعه می دهد... . هر مسجدی را که بر سر راه بوده و مانع گسترش بزرگ راه ها باشد تخریب می کند.بالکن های مانع در مسیر ها را می شکند پنجره های گشوده بر مسیر ها را می بندد. بالکن ها و فاضلاب ها و ناودان های مشرف بر معابر مردم را مسدود می کند».[16]
• اصلاح در امّت
از پیامبر اسلام(ص) نقل است ؛ «ظهور امام دوازدهم زمانی است که تغییرات و تحریفاتی در اسلام رخ داده و از اسلام جز نامی و از قرآن جز رسمی بر جای نمی ماند. پس او اسلام را آشکار نموده و دین را تجدید می کند».[17]
• تکثر و مشروعیت ادیان ابراهیمی
هر چند در برخی روایات از گسترش گرایش عمومی به اسلام سخن گفته شده است ، اما این هر گز به معنای عدم تکثر و مشروعیت دیگرادیان نیست . بلکه در جامعة آرمانی شیعه مقدمة توسعة دانش و آگاهی از دیگر ادیان نیزفراهم می شود. امام صادق- امام ششم شیعه- خبر داده است ؛
«هر گاه قائم ما قیام کند، اموال را به تساوی تقسیم می کند و وبین نیک و فاجر از خلق الله به عدالت عمل می کند... . او بدین لحاظ مهدی نامیده شده است که به متن اصلی تورات و دیگر کتب آسمانی دست یافته و بین اهل تورات به تورات و اهل انجیل به انجیل و بین اهل زبور به زبور و بین اهل فرقان به فرقان حکم می کند. و آنگاه اموال ظاهر و باطن زمین را جمع کرده و خطاب به مردمان می گوید؛ بیائید و بستانید آنچه را که به خاطر آن روابط خویشاوندی بین خویشان خود را قطع کردید، و خون ها ریختید و مرتکب اعمال حرام شدید. چنان فراوانی و بخششی از اموال که تا بدان زمانه سابقه ندارد».[18]
روایات زیادی ظاهراً از وضعیت چند ملیتی و چند مذهبی بودن دولت مهدی سخن گفته اند. ؛«عیسی بن مریم در میان امت من، داور(حَکَم) دادگری خواهد بود...کینه و عداوت را از میان مردم برمی دارد».[19] «در میان شما عیسی بن مریم عادلانه حکم خواهد راند».[20] «مهدی به حکم داود (پیامبر) حکم خواهد کرد و نیازی به بینه ندارد».[21] «او چونان داود و سلیمان قضاوت می کند».[22]در روایتی از امام صادق (ع) امده است؛«چون قائم آل محمد قیام کند،از پشت کعبه 27 مرد [ امیر] به او می پیوندند که 25 تن آنان از قوم موسی علیه السلام (یهود) هستند و به حق قضاوت نموده و به عدالت عمل خواهند نمود».[23]
• اخلاق و آرامش
جامعة آرمانی شیعه ، جامعه ای اخلاقی است. اهل دنیا به نیکی می گرایند و پاکی قلب های مردم آشکار می گردد.[24]دل ها به عبادت و عدل و ادای امانت متمایل می شود.[25] بخل و جبن(ترس) از قلب ها کنده شده و شجاعت جانشین آن ها می گردد.[26] خشونت و حرص (شحناء) از دل ها می رود و زنان با زینت هایشان به تنهایی بین شهر ها و بلاد می گردند.[27] مومنان در هر آئین و مذهبی عزیز می شوند.[28] به خدا قسم ملت ها و ادیان اختلافات خود را رفع می کنند؛«فوالله یا مفضل! لیرفع عن الملل و الادیان الاختلاف».[29]اقتصاد با اخلاق پیوند خورده ، و سود خواهی مومن از مومن در معاملات چونان ربا مذموم خواهد نمود.[30] کافری نیست که ایمان نیاورد و بدکاری نیست که به صلاح نگراید.[31] و البته زمین از هر فریب و فریبکار (غاش)پالوده می شود..[32]
• عقل و خلاقیت
" إذا قام قائمنا وضع الله يده على رؤس العباد فجمع بها عقولهم وكملت به احلامهم " .( آنگاه كه قائم ما قيام كرد ، خداوند دست رحمت وقدرتش را بر سر بندگان م گذارد ، بدین سان خرد وانديشه هاي انسانى بتكامل مي رسد. تخیل و خلاقیت انسان اوج می گیرد [33] و زمینه برای رشد تکنولوژی و .تحولات فنی فراهم می گردد.
• پیشرفت صنایع
امام صادق ( عليه السلام ) در حديثى به اين نوع از تكامل تصريح كرده است وميفرمايد : " إن قائمنا إذا قام مد الله لشيعتنا في اسماعهم وابصارهم حتى لا يكون بينهم وبين القائم بريد ، يكلمهم فيسمعون وينظرون إليه وهو في مكانه " ( آنگاه كه قائم ما قيام كند ، خداوند بر قدرت شنوائى وبينائى شيعيان گسترش مى بخشد ، فاصله ميان آنها وقائم را از ميان برميدارد ، امام با آنان سخن ميگويد وآنان سخنان امام را مى شنوند واو را در جايگاه خود مى بينند ) باز در حديث ديگر فرمود : " ان المؤمن في زمان القائم وهو بالمشرق ليرى اخاه الذى في المغرب ، و كذا الذى في المغرب يرى اخاه الذى بالمشرق " ( مؤمن در زمان قائم كه در مشرق زندگى ميكند برادر خود را كه در مغرب است می بيند وهمچنين كسى كه در مغرب زندگى می كند برادر خود را كه در شرق است مشاهده می كند ) .
تکیه بر انرژی نور و باد ( انرژی های پاک به اصطلاح امروز ) از ویژگی های صنعت در جامعة آرمانی شیعه است.«در این هنگام زمین با نور روشن شده و مردم بی نیاز از نورخورشید گشته و تاریکی رخت بر می بندد».[34] «مهدی (عج) بر ابرها سوار می شود و چنان ترقی در اسباب صورت می گیرد که از ابزار ها و اسبابی نظیر حرکت اجرام آسمانی استفاده می کند».[35]
در حدیث قدسی آمده است ،«بادها را مسخر خواهم کرد. ابر های تندر آگین سخت را ،برای اورام خواهم نمود.او را از طریق اسبابی [که برای سفر به آسمان ها اس] برای سفر به آسمان ها موفق خواهم داشت».[36]

3- شیوة تحقق آرمان

آرمان ها به دو صورت هستند؛ تحقق پذیر و تحقق ناپذیر. از جمله آرمان های تحقق ناپذیر(ناکجا آبادی) می توان به برخی آرمان های فلسفی نظیر آرمانشهر افلاطون و- به قولی- فارابی اشاره کرد. این آرمانشهر ها هستندکه نباشند. یعنی فقط وجود فلسفی دارند تا الگویی عقلی برای شهر محسوس و تاریخی در این جهان تلقی و واقع شوند.
بر عکس ، آرمانشهر های تحقق پذیر آرمان هایی هستند که وجود خارجی پیدا خواهند کرد. این آرمانشهر ها نیز (که حتمیت تاریخی دارند) به دو صورت هستند؛الف) یا به صورت تاریخی و توسط بشر تاریخی محقق می شوند ؛نظیرمارکسیزم و ... . ب) ویا بر اساس اعتقادات دینی بر اساس مداخلة مجدد خداوند در تاریخ تحقق می یابند. تحققی که نه مقدمات آن به طور قطع دست بشر است و نه تاریخ و کیفیت دقیق آن قابل پیش بینی است.نظیر مهدویت در اسلام و منجی گرایی مسیحی و دیگر ادیان.درست به همین دلیل است که در شیوة ظهور و زمان ظهور حضرت مهدی و تحقق جامعة آرمانی شیعه نه تنها نمی توان به طور قطع سخن گفت، بلکه هر نوع اظهار نظر قطعی در این باره منع شده است.با این حال، این نوع آرمان ها نیز طرح می شوند تا الگویی هر چند ناقص برای دولت ها و جوامع قبل از ظهور فراهم نمایند. در زیر به سه فرضیه در باب دولت مهدوی اشاره می کنیم:
• فرضیة انتقام ( پایان تاریخ)
فرضیة انتقام بیشتر ناظر به آن دسته از روایاتی است که حرکت مهدوی را قیام به عنوان منتقم آل محمد(ص) و اهل بیت (ع) معرفی کرده است.. وظیفه ای که پس انتقام و حذف دولت های جائر به پایان می رسد.«قائم ما وقتی قیام کند خون حسین را طلب خواهد کرد».[37] در این فرضیه که بیشتر ناظر به انتقام از مخالفین اهل بیت در درون امت اسلام است،دوران ظهور بی آنکه دورة سازندگی باشد ، دورانی پر از ملالت و وحشت کشتار دیده شده است.که اکثر مردم دوست دارند چنین روزی را درک نکرده و نبینند.او انتقام و کشتار خود را از قریش آغاز می کند که قبلة پیامبر (ص) است.[38]جنگی خشونت بار که از درون امت و قبیلة پیامبر شروع شده و البته به لحاظ شدت ، از نظر زمانی کوتاه خواهد بود.کمتر از هشت ماه.[39]
• فرضیة دولت اقتدارگرا(قدرت فیزیکی)
در این فرضیه ، برخلاف فرض اول، نه تنهابر دولت تأکید می شود، بلکه تصویری از یک دولت کاملاً اقتدارگرایانه از دولت مهدوی ارائه می دهد. در این دسته از روایات بر واژگانی چون «صاحب شمشیر»[40] و«منصور بالرعب»[41] و سلطه گر و فاتح وسخت گیر[42] تأکید شده است.البته بسیاری از این روایات به دلایلی چون ضعف سند، تعارض با ادلة صحیح مخالف آن ها و نیز ضعف محتوای آن ها مورد انتقاد و تضعیف شده است.روایات عمدة آخر الزمانی بیشتر بر وجه شفقت، دوستی وهدایتی مکنون در نظریة امامت شیعه استوار است. در زیر به این فرضیه اشاره می کنیم.
• فرضیة دولت اخلاقی مبتنی بر امامت(هدایت)
مبانی امامت شیعه (نظریة لطف) و نیز بسیاری روایات معتبر نشانه های مهمی هستند که نشان می دهند فرضیة دولت اخلاقی/ مردمی برای توصیف جامعة آخر الزمانی یا دولت مهدوی توصیف قابل قبول و معقول تری است. دولت اخلاقی مبتنی بر امامت که جامعه و افراد را به کمال اخلاقی، عقلی و خلاقیت سوق داده و باورهای مردم را اصلاح می کند و موانع اقتصادی، اجتماعی و سیاسی چنین وضعیتی را بر طرف می کند؛ «مهدی ما با پرهیز گاری گام بر می دارد و بر اساس هدایت عمل می کند و در حکومتش رشوه دیده نمی شود».[43] عدلش فراگیر می شود و «خداوند بوسیلة او دروغ را نابود می کند و روزگار سخت و رنج آور(الزمان الکلب) را می برد وبند ذلت انواع بردگی را از گردنتان خارج می کند»[44] و آزادی اخلاقی شما را تضمین می نماید. امام علی (ع) در رویت مفصلی به پیمان نامة اخلاقی حضرت مهدی (عج) با مردم اشاره می کند؛
«... با مهدی بیعت می کنند که : هرگز دزدی نکنند ، زنا نکنند ، دشنام ندهند، خون کسی را نریزند، آبروی کسی را لطمه نزنند، به خانة کسی هجوم نبرند، کسی را به ناحق نزنند، طلاو گندم و جو(پول رایج و آذوقة عمومی) را انبار نکنند، مال یتیم را نخورند، درمورد چیزی که یقین ندارند گواهی ندهند، مشروب نخورند، حریر و خز نپوشند، در برابر سیم و زر حریص نباشند، راه را برکسی نبندند، راهها را نا امن نکنند، گرد همجنس بازی نگردند، خوراکی ها را انبار نکنند، قناعت کنند، طرفدار پاکی باشند،از پلیدی دورشوند، به نیکی دعوت کنند، از زشتی باز دارند، ...»
آن حضرت خود نیز تعهد می کند که؛ «از راه آنان برود،جامه ای مثل آنان بپوشد، مرکبی مانند مرکب آنان سوار شود، راضی و قانع باشد، زمین را به عدالت رساند و خدا را آن چنانکه شایسته است پرستش نماید... ».[45]

4-آینده گرایی و جامعة امروز ایران

تحلیل مسائل سیاسی امروز شیعه و ایران، به طور قابل توجهی ، بر مفهوم سیاسی غیبت و نه ظهور استوار است.زیرا مطابق اندیشة سیاسی شیعه، غیبت چیزی است که تحقق دارد و اما تاریخ و زمان ظهور و پیدایی جامعة آرمانی شیعه معلوم و قابل تخمین جدی نیست.به عبارتی ، هرچند از دیدگاه هستی شناختی امر ظهور و تحقق جامعة آخر الزمانی بنا بر اعتقاد شیعه قطعی است، اما زمان و کیفیت آن آشکارا نا معلوم وغیر قابل پیش بینی معتبر برای انسان شیعه است.
بنا براین اندیشة شیعه در عمل با مفهوم غیبت و پیامدهای فقهی- اجتماعی آن سر و کار دارد. از دیدگاه اندیشة سیاسی، شیعه بر دو دیدگاه عمده تا کنون تأکید کرده است؛