نویسنده: آیة الله العظمی مکارم شیرازی

 
یا علیُّ، ثَلاثٌ ثَوابُهُنَّ فِی الدُّنیا وَ الآخِرَةِ: الحَجُّ یَنفی الَفقرَ وَ الصَّدَقَةُ تَدفَعُ البَلِیَّةَ وَصِلَةُ الرَّحِمِ تَزیدُ فِی العُمرِ.
یا عَلیُّ، الصَّدَقَةُ تَرُدُّ القَضاءَ الَّذی قَد اُبرِمَ اِبراماً.
ای علی، پاداش سه کار هم در دنیا داده می‌شود و هم در آخرت: حج فقر را برطرف می‌کند، صدقه بلا را دفع می‌گردانَد و صله‌ی رحم بر عمر می‌افزاید.
ای علی، صدقه دادن قضای الهی را بر می‌گردانَد حتّی اگر بسیار سخت و محکم باشد.
بحارالانوار، ج 77، ص 58

نور هدایت

در این حدیث شریف پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) سفارشاتی درباره‌ی صدقه به امام علی (علیه السلام) فرموده‌اند. در اینجا به یکی از روش‌های صدقه دادن به مستمندان و محرومان اشاره می‌کنیم.

صدقه‌ی پنهانی برای خدا

قرآن کریم درباره‌ی صدقه می‌فرماید: «(إِنْ تُبْدُوا الصَّدَقَاتِ فَنِعِمَّا هِیَ وَ إِنْ تُخْفُوهَا وَ تُؤْتُوهَا الْفُقَرَاءَ فَهُوَ خَیْرٌ لَکُمْ وَ یُکَفِّرُ عَنْکُمْ مِنْ سَیِّئَاتِکُمْ وَ اللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِیرٌ)؛ اگر صدقات (و انفاق‌های خود) را آشکار کنید خوب است و اگر آنها را پنهان ساخته و به نیازمندان بدهید برای شما بهتر است و از گناهانتان می‌کاهد و خداوند به آنچه کنید آگاه است». (1)
در تفسیر برهان در ذیل این آیه‌ی شریفه روایتی از امام باقر (علیه السلام) آورده که در تفسیر جمله‌ی اوّل آیه که صدقه‌ی آشکار را پسندیده خوانده است می‌فرمایند: «مراد زکات واجب است و در جمله‌ی دوم که صدقه‌ی پنهان را برای صدقه‌دهندگان شایسته و نیکوتر دانسته فرموده: مقصود صدقه‌ی مستحب است».
امام صادق (علیه السلام) فرمود: چیزی را که خداوند بر مکلّف واجب کرده است اگر آن را آشکار انجام دهد بهتر از پنهان است و چیزی را که مستحب کرده، پنهانش بهتر از آشکار است. سپس فرمود: اگر مردی زکات واجب خود را به دوش بگیرد و آشکارا بین صاحبان حق تقسیم کند کاری بسیار پسندیده کرده است.
و از همه‌ی صدقات بهتر صدقه‌ی جاریه است. به این داستان‌ها توجّه کنید.

صدقه برای درگذشتگان

یکی از سربازان اسلام به نام «سعد» با دیگر همرزمان به همراه پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) از مدینه خارج شد و به جبهه‌ی جنگ رفت. در آن وقت مادرش بیمار بود و در غیاب او از دنیا رفت. سعد به مادرش سخت علاقه داشت و در مراجعت که از مرگش آگاه شد بسیار متأثّر گردید. حضور پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) آمد و عرض کرد می‌خواستم پیش از سفر برای مادرم صدقه‌ای بدهم موفّق نشدم، اینک که از دنیا رفته اگر به نیّت وی صدقه‌ای بدهم برای او نفعی خواهد داشت؟ حضرت فرمود: آری. گفت: چه صدقه‌ای بدهم که بهتر باشد؟ فرمود: در این مسافرت دیدی که سربازان بین راه در مضیقه‌ی آب بودند اگر قدرت داری در این مسیر چاهی حفر کن تا کاروان‌هایی که رفت و آمد می‌کنند از آن چاه آب بردارند و برای مادرت صدقه‌ی جاریه باشد. او به دستور پیامبر چاهی را به نیّت مادرش حفر کرد و نامش را «بئر امّ سعد» نهاد و در دسترس عموم قرار داد.
رسول اعظم (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود: «اِذا ماتَ الاِنسانُ اِنقَطَعَ عَمَلُهُ اِلّا مِن ثَلاثٍ: عِلمٍ یُنتَفَعُ بِهِ اَو صَدَقَةٍ تَجری لَهُ اَو وَلَدٍ صَالحٍ یَدعُو لَهُ؛ وقتی انسان می‌میرد عملش قطع می‌شود و چیزی بر کارهای خویش نمی‌افزاید مگر از سه راه: اوّل آنکه از وی علمی به جای مانده باشد که از آن نفعی برده شود. دوم اینکه صدقه‌ای که به نیّت او به جریان افتد. سوم اینکه از وی فرزند صالحی بماند که برایش دعا کند». (2)

صدقات جاریه (فرزند صالح)

فرزنند صالح همانند صدقات جاری برای والدین در عالم برزخ موجب پاداش است. گاهی فرزند صالح برای پدر و مادرش استغفار می‌کند و خداوند در برزخ آنان را مشمول عفو و رحمت خود قرار می‌دهد.
گاه فرزند کار خوبی می‌کند بی آنکه به یاد پدر و مادرش باشد، ولی چون آن کار خوب محصول تربیت صحیح والدین بوده، خداوند در برزخ آنان را از کار خیر فرزندشان برخوردار می‌سازد و به عذابشان خاتمه می‌دهد.
عَنِ النَّبِیِّ (صلی الله علیه و آله و سلم) قال: مَرَّ عیسی بنُ مَریَمَ (علیه السلام) بِقَبرٍ یُعَذَّبُ صَاحِبُهُ ثُمَّ مَرَّ بِهِ مِن قَابِلٍ فَإذا هُوَ لَیسَ یُعَذَّبُ فَقالَ: یا رَبِّ مَرَرتُ بِهذا القَبرِ عَامَ اَوَّلٍ فَکانَ صاحِبُهُ یُعَذَّبُ ثُمَّ مَرَرتُ بِهِ العامَ فَإذا هُوَ لَیسَ یُعَذَّبُ فَأوحَی اللهُ عَزَّوَجَلَّ اِلَیهِ: یا رَوحَ اللهِ إنَّهُ اَدرَکَ لَهُ وَلَدٌ صَالِحٌ فَأصلَحَ طَریقاً وَ آوی یَتیماً فَغَفَرتُ لَهُ بِما فَعَلَ اِبنُهُ؛ رسول اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمودند: حضرت مسیح (علیه السلام) بر قبری گذر کرد که صاحب آن در عذاب بود. سال بعد از کنار همان قبر گذشت و صاحب قبر را معذّب نیافت، از پیشگاه الهی درخواست کرد که او را از علّت تغییر وضع آگاه سازد. خداوند به حضرت مسیح وحی فرستاد که صاحب قبر فرزند صالحی از خود بر جای گذارده بود، او در این فاصله بالغ شد و به دو کار خیر دست زد: یکی آنکه راهی را برای عبور مردم اصلاح کرد و دیگر اینکه یتیمی را مسکن و مأوی داد و من گناه این پدر را به احترام عمل فرزند نیکوکارش بخشیدم». (3)

پی‌نوشت‌ها:

1. سوره‌ی بقره، آیه‌ی 271.
2. بحارالانوار، ج 1، ص 76.
3. بحارالانوار، ج 3، ص 153.

منبع مقاله :
مکارم شیرازی، ناصر، (1390) انوار هدایت (مجموعه مباحث اخلاقی)؛ قم: انتشارات امام علی بن ابی طالب (ع)، چاپ اول.