نویسنده: فرج‌الله میرعرب

 

در برخی از احادیث، حروف مقطعه به حساب ابجد محاسبه شده‌اند و دلالت ریاضی و عددی این حروف، مورد نظر قرار گرفته است.
از امام باقر (علیه‌السلام) در حدیثی با سند معتبر نقل شده: حیّ بن اخطب و ابویاسربن اخطب و گروهی از یهود اهل نجران نزد رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) آمدند و به او گفتند: آیا در آنچه بر تو نازل شده، نمی‌گویی «ألم» وجود دارد؟ فرمود: بله. گفتند: آیا اینها را جبرئیل از نزد خدا آورده؟ فرمود: بله. گفتند: به راستی که در میان پیامبران پیش از تو کسی نیامده که خبر از مدت حاکمیت خود بدهد و نیز مدت زندگی امت خود را.
بر اساس این نقل حی بن اخطب با حساب ابجد، «ألم» را محاسبه و مدت مُلک رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) را 71 سال اعلام کرد و گفت: عجیب است که کسی به آیینی با این عمر کوتاه درآید و به آن ایمان بیاورد. او از حروف دیگر پرسید و حضرت «المص» را مطرح کرد که با محاسبه‌ی او 161 سال می‌شود و همین طور از حروف دیگر پرسید و رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) حروف دیگر را بیان و او محاسبه کرد. در ادامه او دچار حیرت شد و به اشتباه محاسباتی خود به علت محدودنگری پی برد در برابر حضرت به اشتباه خود اعتراف کرد. (1)
در پایان، امام باقر (علیه‌السلام) افزود: «إن هذه الآیات أنزلت "مِنْهُ آیَاتٌ مُّحْكَمَاتٌ هُنَّ أُمُّ الْكِتَابِ وَأُخَرُ مُتَشَابِهَاتٌ" (2) و هی تجری فی وجوه أخر علی غیر ما تأول به حی ابن أخطب و أخوه ابویاسر و أصحابه»: (3) درباره‌ی این آیات است که نازل شده: «برخی آیات قرآن محکم‌اند که آنها مادر (مرجع) کتاب‌اند و دسته‌ای دیگر متشابهات‌اند» و این حروف به معانی دیگری غیر از آنچه حی بن اخطب، برادرش ابویاسر و یارانشان تأویل کردند، جاری است.
امام باقر (علیه‌السلام) در این بخش قسمت پایانی به محدودیت نداشتن معانی این حروف به محاسبه‌ی ابجدی اشاره کرده که در توضیح احادیث گذشته بیان کردیم.
در خبری دیگر نیز محاسبات عددی و حسابی حروف مقطعه مطرح شده است. گروهی از یهودیان خدمت رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) آمدند که می‌خواستند با حضرت بحث و گفتگو کنند، پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) علی (علیه‌السلام) را مأمور گفتگو با آنان کرد. سخنگوی آن گروه گفت: اگر آنچه محمد می‌گوید حق است، چرا مدت حکومت او را چنان که ما می‌دانیم [چقدر کم است بر اساس محاسبه‌ی «الم»] 71 سال است: «الف» یک، «لام» سی، و «میم» چهل.
علی (علیه‌السلام) فرمود: با «المص» چه می‌کنید؟ این هم که بر او نازل شده. گفتند: این 161 می‌شود. گفت: با «الر» چه می‌کنید؟ این هم بر او نازل شده. گفتند: این بیشتر است و 231 می‌شود. علی (علیه‌السلام) فرمود: «المر»؟ گفتند: 271 و علی (علیه‌السلام) فرمود: یکی از اینها برای اوست یا همه؟ کلامشان درهم شد.
پس از این محاسبات، مناظره‌ای بین حضرت امیر (علیه‌السلام) و آن گروه درگرفت و گروه مقابل گفتند: اگر جمع این اعداد نیز مدت حاکمیت محمد باشد، فقط 704 سال است. حضرت امیر (علیه‌السلام) اشکال کردند که آیا کتابی از کتاب‌های خدا چنین گفته یا شما؟ اگر کتاب خدا گفته، بیاورید! آنان درماندند. علی (علیه‌السلام) به آنان که گفتند رأی خود ماست، فرمود: دلیل شما چیست؟
این مناظره طولانی شد و حضرت امیر (علیه‌السلام) ضمن طرح احتمالات دیگری درباره‌ی معنای حروف، بحث را با اثبات حقانیت رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) از طریق معجزه‌های خدشه ناپذیر آن حضرت به پایان بردند. (4)
مردی زندیق از بنی امیه خدمت امام باقر (علیه‌السلام) رسید و گفت: مقصود از کلام خدا «المص» چیست و خدا چه معنایی اراده کرده؟ چه حلال و حرامی در آن مطرح شده؟ و برای مردم در این کلام چه فایده‌ای وجود دارد؟
حضرت از این بیان خشمگین شدند و با یک محاسبه بر اساس حساب ابجدی، تاریخی را برای سقوط حکومت بنی امیه مشخص کردند که به گفته‌ی راوی در همان سال این اتفاق افتاد و پیش بینی حضرت درست درآمد. (5)
امام باقر (علیه‌السلام) «عسق» را مربوط به مدت زمان عمر امام عصر (علیه‌السلام) دانسته‌اند؛ «"عسق" عداد (عدد) سنی القائم (علیه‌السلام)»: (6) «عسق» مدت دولت و حکومت قائم (علیه‌السلام) است.
نکته‌ی این اخبار، این است که هر چند حساب ابجدی حروف، امری متداول و متعارف بوده و نیز، عرب با حروف مقطعه‌ای که در یک متن یا کتاب وجود داشته، چنین برخوردی می‌کرده است، درباره‌ی قرآن که کتابی آسمانی و سراسر معرفتی است - ا گر تأیید پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) نبود - کسی نمی‌توانست ادعا کند. این حروف بر این معنا نیز دلالت دارند. پس رمز بودن محفوظ است و محاسبه‌ی یهودیان دلیل بر عادی بودن معنا نیست.
افزون بر این، ذیل حدیث، یعنی تذکر امام که این معنا یکی از قابلیت‌های این حروف است، نشان این است که این حروف، رموزی برای معانی گسترده‌ای هستند و یهودیان یک حدس زده بودند.

پی‌نوشت‌ها:

1. علی بن ابراهیم قمی؛ تفسیر قمی؛ ج 1، ص 223. صدوق؛ معانی الاخبار؛ ص 23، ح 3.
2. آل عمران: 7.
3. علی بن ابراهیم قمی؛ تفسیر قمی؛ ج 1، ص 223. صدوق؛ معانی الاخبار؛ ص 23، ح 3.
4. تفسیر المنسوب الی الإمام العسکری (علیه‌السلام)؛ ص 65-66.
5. صدوق؛ معانی الاخبار؛ ص 28، ح 5.
6. محمدباقر مجلسی؛ بحارالانوار؛ ج 89، ص 376، ح 6.

منبع مقاله :
میرعرب، فرج الله؛ (1394)، علوم قرآن در احادیث اهل بیت (ع)، قم: دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، چاپ اول