انديشه مهدويت و آسيب ها(1)

1. برداشت‏هايي انحرافي از مقوله انتظار فرج؛
2. افراط و تفريط در ارائه چهرة مهر و قهر از امام عصر(عج)؛
3. طرح مباحث غيرضروري؛
4. شتابزدگي و تعجيل؛
5. توقيت و تعيين وقت ظهور؛
6. تطبيق نادرست نشانه‏هاي ظهور؛
7. افراط و تفريط در تبيين مفهوم غيبت؛
8. ملاقات گرايي؛
9. آرزوگرايان بي عمل؛
10. عاشق نمايان دنياخواه؛
11. مدعيان دروغين مهدويت و نيابت خاصه و عامه؛
12. عدم پيروي از ولايت فقيه و نواب عام؛
13. فعاليت‏هاي غرب و مستشرقان.

پيش در آمد

هر امر مهمي به نسبت اهميتش، در معرض خطرها و آسيب‏هايي است.مقوله مهم مهدويت هم با اثرات بسيار حياتبخش و بهجت زاي خود كه كمترين آن‏ها، اميد به آينده و سر فرو نياوردن در مقابل حوادث، ستم‏ها و سختي‏هاست، از اين قاعده مستنثي نيست.
آنچه بدنبال طرح آنيم؛ آسيب‏هايي است كه پيش از ظهور و در دوران غيبت رخ مي‏نمايد. سخن از آسيب‏هاي ديگر مانند آنچه در مقابل جريان قيام مهدوي رخ مي‏نمايد، را به وقتي ديگر وا مي‏گذاريم.
هدف اين نوشتار، بررسي برخي آسيب‏ها با تبيين آثار و خاستگاه هر يك است تا راه مبارزه و درمان آنها روشن گردد.
1. برداشت‏هاي انحرافي از مقوله انتظار فرج
1ـ1ـ برخي انتظار فرج را در دعا براي فرج، امر به معروف و نهي از منكرهاي جزئي منحصر دانسته و بيش‏تر از آن، وظيفه‏اي براي خويش قائل نيستند.
1ـ2ـ گروهي ديگر، حتي امر به معروف و نهي از منكرهاي جزئي را نيز بر نمي‏تابند. چون معتقدند در دوران غيبت، كاري از آن‏ها بر نمي‏آيد و تكليفي به عهده ندارند، و امام زمان(ع) خود، هنگام ظهور كارها را اصلاح مي‏كند.
1ـ3ـ پندار گروه سوم چنين است كه جامعه بايستي به حال خود رها شود و كاري به فساد آن نبايد داشت تا زمنيه ظهور ـ كه دنيايي پر از ظلم و فساد است ـ فراهم آيد.
1ـ4ـ گروه چهارم، انتظار را چنين تفسير مي‏كنند: نه تنها نبايد جلوي مفاسد و گناهان را گرفت، بلكه بايستي به آن‏ها دامن زد تا زمينه ظهور حضرت حجّت هر چه بيش‏تر فراهم گردد.
1ـ5‏ـ ديدگاه پنجم، هر حكومتي را به هر شكل ، باطل و برخلاف اسلام مي‏داند و
مي‏گويد: ((‏هر اقدامي براي تشكيل حكومت در زمان غيبت، خلاف شرع و مخالف نصوص و روايات معتبر است)) به اين استدلال كه در روايات آمده است: ((‏هر عَلَم و پرچمي قبل از ظهور قائم(ع) باطل است.))[1]

پيامدها:

پيش از طرح منشأ و علل چنين ديدگاه‏هايي، لازم است برخي از پيامدهاي اين نظريات گفته شود تا مشخص گردد كه چرا اين برداشت‏ها، برداشت انحرافي (انتظار تلخ يا منفي) ناميده مي‏شود:
1- قانع بودن به وضع موجود و عدم كوشش براي تحقق وضعي برتر
2- عقب ماندگي توده
3- تسلّط بيگانگان و زبوني در مقابل آن‏ها (نبودن استقلال و آزادي)
4- نااميدي و پذيرش شكست در حوزه فرد و اجتماع
5- ناتواني دولت و نابساماني كشور
6- فراگير شدن ستم و انفعال و بي تحرّكي در مقابل ظلم
7- قبول ذلّت و بدبختي در حوزه فرد و اجتماع
8- تنبلي و بي‏مسؤوليتي
9- مشكل‏تر ساختن حركت و قيام امام زمان(ع) چرا كه هر چه فساد و تباهي بيش‏تر شود، كار امام(ع) در مبارزه سخت‏تر و طولاني مي‏گردد
10- تعطيلي محتواي بسياري از آيات و روايات مانند: امر به معروف و نهي از منكر، سياست داخلي و خارجي، چگونگي برخورد با كفار و مشركان، ديه، حدود، دفاع از محرومان عالم و... .

خاستگاه

منشأ برداشت‏هاي انحرافي عبارت است از:
1- كوته فكري و عدم بصيرت كافي نسبت به دين
2- انحرافات اخلاقي (برخي از قائلان ديدگاه دوم)
3- انحرافات سياسي(برخي از قائلان ديدگاه چهارم و پنجم)
4- توهم اين‏كه امام زمان(ع) كارها را به وسيله اكراه و اجبار يا فقط از طريق معجزه انجام مي‏دهد؛ پس نياز به مقدمات و زمينه‏سازي نيست.
5- توهم اين‏كه غير از امام زمان(ع) هيچ كس نمي‏تواند همه فسادها و تباهي‏ها را به صورت كامل بر چيند و تمامي خيرها و صلاح‏ها را در همه ابعاد و زمنيه‏ها حاكم سازد؛ پس كاري از ديگران بر نمي‏آيد.
6- هدف، وسيله را توجيه مي‏كند: ((‏الغايات تبرّر المبادي؛ هدف‏ها، وسيله‏هاي نامشروع را مشروعيت مي‏بخشد.)) پس بهترين كمك به تسريع در ظهور و بهترين شكل انتظار، ترويج و اشاعة فساد است.
7- عدم فهم صحيح روايت‏هايي كه ظلم و جور آخرالزمان را مطرح مي‏كنند و اين اشتباه كه پس بايستي، يا كاري به فساد و تباهي نداشت و در قبال آن، موضعِ بي طرفي اتخاذ كرد (ديدگاه چهارم) يا حتي ديگران را به گناه فرا خواند (ديدگاه پنجم).
8- جداي از مسايل سياسي و اهل سياست كه به دنبال ركود جوامع اسلامي‏اند، عدم فهم روايات ((‏بطلان هر عَلَمي قبل از ظهور)) نيز، زمينه ساز ديدگاه پنجم است.

مبارزه و درمان

قبل از پاسخ تفصيلي به ديدگاه‏ها و علل اشتباهات، چند نكته را كه در حل زيربنايي مطالب مذكور مفيد است، يادآوري مي‏كنيم:
1- علم و بصيرت در دين، در مقابل كج انديشي‏ها و برداشت‏هاي غلط
2- تقوا در مقابل هوي و هوس
3- علم و بصيرت در حوزه سياست و اجتماع براي تشخيص دوستان و دشمنان و روشن شدن عملكرد سياست بازان
4- تبيين و روشنگري انديشمندان و علما در حوزه مسائل ديني و سياسي و اجتماعي
5- پيروي از علماي راستين كه مصداق نايبان عام امام زمانند
6- به حاشيه راندن تفكرات متحجرانه و جمودگرا.

پاسخ تفصيلي:

1. حركت امام زمان(ع) مانند امور ديگر، روال طبيعي دارد و قرار نيست همه امور، معجزه آسا صورت پذيرد. امام صادق(ع) فرمود:
((‏لو قد خرج قائمنا(ع) لم يكن الا العلق و العرق و النوم علي السروج[2]؛ قائم ما كه قيام كند، جز عرق ريختن و خواب (از فرط خستگي و مبارزه پي در پي ) بر روي زين‏ها نيست)).
2. قيام امام زمان(ع) زمينه سازي و آمادگي مي‏طلبد. چنان‏كه در روايات، عده‏اي
به عنوان زمينه‏سازان حكومت مهدي(ع) نام‏برده شده‏اند: ((‏فيُوطِئُون لِلمهديّ يَعني سُلطانه)).[3] در روايات ديگر، در توصيف منتظران واقعي آمده است:
انّ اهل زمان غيبته و القائلين بامامته والمنتظرين لظهوره افضل من اهل كل زمان... اولئك المخلصون حقّاً و شيعتنا صدقاً و الدُّعاة الي دين الله سرّاً و جهراً[4]. ...آنان خستگي ناپذير، در آشكار و نهان ديگران را به دين خدا فرا مي‏خوانند.
3. اگر اصلاح به صورت كامل مقدور نيست، اصلاح در حد توان، ساقط نشده است.
4. اين ديدگاه ((‏هدف، وسيله را توجيه مي كند)) از نظر دين كاملا اشتباه است؛ زيرا همان طور كه حكومت حضرت مهدي(ع) ريشه كن كننده ظلم و جور و برپا كننده عدل است و از قلدري و قساوتْ تهي مي‏باشد، راه پيدايش اين مقصود نيز بايستي چنين باشد: از ظلم و جور دور، از قساوت و قلدري بركنار و از دروغگويي و رياكاري خالي باشد. قداستْ مجوّز گناه نمي‏شود؛ چرا كه گناه جز گناه نمي‏زايد و با ظلم نمي‏شود عدل به پا كرد و با عقيدة انتقام نمي‏توان دادگري كرد.[5]
5. بديهي است كه لازم نيست همه مردم ظالم يا فاسد گردند تا ((‏ظلم فراگير)) به وجود آيد. آري، نگاهي كوتاه و گذرا به جهان نشان مي‏دهد كه ظلمْ عالم را فرا گرفته است، عده‏اي ظالمند و بسياري مظلوم. از طرفي هيچ منافاتي ندارد كه در كنار اين ظلم وجور، دوستان و منتظران آن حضرت با زمينه سازي مثبت و آينده‏ساز، در انديشه مقدمه چيني براي انقلاب جهاني ايشان باشند. پس ظلم و فساد به صورت نسبي در جهان شيوع دارد. امام صادق(ع) مي‏فرمايد:
((‏...لاوالله لايأتيكم حتّي يشقي من شقي و يسعد من سعد[6]؛
اين امر (فرج) تحقق نمي‏پذيرد تا اين‏كه هر يك از شقي و سعيد به نهايت كار خود برسند)).
پس سخن در اين است كه گروه سعادتمند و شقاوتمند هر كدام بايد به نهايت كار خود برسند. نه اين‏كه ((‏سعيد))ي در كار نباشد و فقط اشقيا به منتها درجه شقاوت برسند.
از سوي ديگر، بديهي است كه آيات و روايات ما را به مبارزه با ظلم و ستم فرا خوانده‏اند. پيامبر گرامي اسلام فرموده‏اند:
يكون في آخر الزمان قوم يعملون المعاصي و يقولون انّ الله قد قدرها عليهم، الرادّ عليهم كشاهر سيفه في سبيل الله؛[7] در آخرالزمان، گروهي معصيت مي‏كنند و مي‏گويند: ((‏خدا براي آنان چنين مقدّر كرده است.)) (كنايه از جبر) كسي كه اين‏ها را رد كند مانند كسي است كه در راه خدا شمشير كشيده است.
6 . در مورد ((‏بطلان هر عَلَمي قبل از ظهور)) گفتني است كه اين روايات مانند احاديث ديگر لازم است بر قرآن، سنّت و عقل عرضه گردند تا مواردي مانند: ((‏حكومت))، ((‏تخصيص))، ((‏تخصّص)) و ((‏ورود)) و راه‏هاي ديگرِ جمع، اِعمال شود. حتي در روايات آمده است كه اگر روايتي مخالف صريح قرآن بود، بايستي كنار نهاده شود.
به هر حال آنچه آيات و روايات و عقل ما را به آن رهنمون مي‏شوند، بطلان همه قيام‏ها، فعاليت‏ها و جريان‏هاي قبل از ظهور نيست، بلكه منظور از بطلان قيام و عَلَم در روايات، بطلان قيامي است كه به نام حضرت مهدي(ع) صورت گيرد ـ چنان كه قيام زيد و امثال آن در روايات معتبر، تأييد شده‏اند[8] ـ به عنوان نمونه به ذكر رواياتي بسنده مي‏كنيم:
امام كاظم(ع) فرمود:
رجل من اهل قم يدعو الناس الي الْحقِّ يجتمع معه قوم كزبر الحديد لاتزلّهم الرياح العواصف ولايملّون من الحرب ولا يجبنون وعلي الله يتوكلون والعاقبة للمتقين[9]؛ مردي از اهل قم، مردم را به حق دعوت مي‏كند. طرفداران و ياران او، مردمي استوارند و آهنين كه از جنگ خسته نمي‏شوند و از دشمن نمي هراسند و تنها به خدا توكل مي كنند و عاقبت نيز از آن كساني است كه اهل تقوا هستند.
در روايت ديگر، امام باقر(ع) كشتگان مبارزان قبل از ظهور را به عنوان شهيد ياد مي‏كند: ((‏...قَتْلاهْم شُهَداء))[10].

ديدگاه صواب

در مقابل ديدگاه‏هاي مطرح شده، نگرش ديگري هم وجود دارد كه انتظار را به معناي فراهم آوردن زمينه‏هاي ظهور، ظلم‏ستيزي به مقدار توان و آمادگي براي ظهور حضرت
مي‏داند. در اين ديدگاه، فرد بايستي عالم را براي آمدن حضرت مهيا كند و نه تنها امر به معروف و نهي از منكر نمايد، بلكه بايد به دنبال تشكيل حكومت صالح و حفظ و حراست از كيان اسلامي نيز باشد.
حضرت امام(ره) در اين باره مي‏فرمايد: البته پركردن دنيا از عدالت، اين را ما
نمي‏توانيم بكنيم. اگر مي‏توانستيم مي‏كرديم. اما چون نمي‏توانيم بايد ايشان بيايند. الان عالم پر از ظلم است، اگر ما بتوانيم جلوي ظلم را بگيريم، تكليفمان است. ضرورت اسلام و قرآن [است] و... بايد چنين كنيم. اما چون نمي‏توانيم بايد او بيايد. اما بايد فراهم كنيم كار را . فراهم كردن اسباب اين است كه كار را نزديك كنيم. كاري كنيم كه عالم مهيا شود براي آمدن حضرت.[11]
اين‏هايي كه مي‏گويند هر عَلَمي بلند شود و هر حكومتي، خيال كردند كه هر حكومتي باشد. اين برخلاف انتظار فرج است. اين‏ها نمي‏فهمند چه مي‏گويند. اين حرف‏ها را به اين‏ها تزريق كردند، امّا خودشان نمي‏دانند دارند چه مي‏گويند. نبودن حكومت، يعني اين‏كه همه مردم به جان هم بريزند. بكشند هم را، بزنند هم را، از بين ببرند، برخلاف نص آيات الهي رفتار كنند. ما اگر فرض كنيم دويست تا روايت هم در اين باب داشتند، همه را به ديوار مي‏زديم. براي اين‏كه برخلاف آيات قرآن است. اگر هر روايتي بيايد كه نهي از منكر نبايد كرد، اين را بايد به ديوار زد. اين گونه روايات قابل عمل نيست.[12]
شما بايد زمينه را فراهم كنيد براي آمدن او. فراهم كردن اين است كه مسلمين را با هم مجتمع كنيد. همه با هم بشويد. ان‏شاء الله ظهور مي‏كند ايشان.[13]
اكنون كه دوران غيبت امام(ع) پيش آمده و بناست احكام حكومتي اسلام باقي بماند و استمرار پيدا كند و هرج و مرج روا نيست، تشكيل حكومت لازم مي‏آيد. عقل هم به ما حكم مي‏كند كه تشكيلات لازم است تا اگر به ما هجوم آورند، بتوانيم جلوگيري كنيم. اگر به نواميس مسلمين تهاجم كردند، دفاع كنيم.[14]
از غيبت صغرا تا كنون كه هزار و چند صد سال مي‏گذرد ـ و ممكن است صد هزار سال ديگر بگذرد و مصلحت اقتضا نكند كه حضرت تشريف بياورند ـ در طول اين مدت مديد، احكام اسلام بايد زمين بماند و اجرا نشود؟! و هر كه هر كاري خواست بكند؟! و هرج و مرج است؟!
اعتقاد به چنين مطلبي يا اظهار آن‏ها بدتر از اعتقاد و اظهار منسوخ شدن اسلام است. هيچ كس نمي‏تواند بگويد ديگر لازم نيست از حدود و ثغور و تماميت ارضي وطن اسلامي دفاع كنيم يا امروز ماليات و خريد و خراج و خمس و زكات نبايد گرفته شود، قانون كيفري اسلام و ديات و قضا بايد تعطيل شود. هر كه اظهار كند كه تشكيل حكومت اسلامي ضرورت ندارد منكر ضرورت اجراي احكام اسلام شده و جامعيت احكام و جاودانگي دين مبين اسلام را انكار كرده است.[15]
اكنون كه شخص معيني از طرف خداي تبارك و تعالي براي احراز امر حكومت در دوره غيبت تعيين نشده است، تكليف چيست؟ آيا بايد اسلام را رها كنيد؟ ديگر اسلام نمي‏خواهيم؟ اسلام فقط براي دويست سال بود؟ يا اين كه اسلام، تكليف را معين كرده است، ولي تكليف حكومتي نداريم؟ معناي نداشتن حكومت اين است كه تمام حدود و ثغور مسلمين از دست برود و ما با بي‏حالي دست روي دست بگذاريم كه هر كاري مي‏خواهند بكنند و ما اگر كارهاي آنها را امضا نكنيم رد نمي‏كنيم. آيا بايد اين طور باشد؟[16]

نتيجه

دلايل عقلي و نقلي كه معيار درستي ديدگاه‏هاي متفاوت در انتظار فرج مي‏باشند بيانگر مطالب زير مي‏باشند:
از سويي سخن آيات و روايات درباره امر به معروف و نهي از منكر، حدود، ديات، دفاع، جهاد،كمك به محرومان ، چگونگي برخورد با ظلم و عدم تسليم در برابر ستم (مانند پيمان خداوند از دانشمندان كه بر شكم بارگي عده‏اي و گرسنگي عده‏اي ديگر آرام نگيرند و حق مظلومان را از ظالمان بستانند و ...)[17] و ديگر مواردي كه دين مورد تأكيد قرار داده، ما را به انتظار مثبت رهنمون مي‏شود.
از سوي ديگر، پيامبر درون يعني عقل، نيز تكليف ما را كاملاً مشخص نموده است:
الف) آيا مي‏شود همة احكام و دستورهاي الهي در دوران غيبت تا زمان ظهور، تعطيل و بدون متولي و مجري بماند؟ بديهي است كسي بايستي عهده‏دار و حافظ شريعت الهي بوده و پناهگاه ايتام آل محمد(ص) باشد. بايستي به قدر توان كوشيد و زمينه را فراهم كرد و عالم را براي آمدن حضرت مهيا نمود: ((‏فيوطئون للمهديّ يعني سلطانه)).[18]
ب) برنامه امام زمان(ع) بسيار عالي، امّا دشوار است؛ زيرا بايد تمام جهان را اصلاح كند. از سوي ديگر، از روايات استفاده مي‏شود كه امام زمان(ع) و يارانش به وسيلة جنگ و جهاد بر كفر و مادّيگري و بيدادگري غلبه مي‏كنند و به واسطه نيروي جنگي، سپاه دشمن و طرفداران بي‏ديني و ستم را مغلوب مي‏سازند.
با توجه به اين دو مطلب، وظيفه مسلمانان اين است كه:
اولاً: در اصلاح خود بكوشند و به اخلاق اسلامي آراسته گردند. وظايف فردي و احكام و دستورهاي قرآن را عمل كنند.
ثانياً: دستورهاي اجتماعي اسلام را استخراج و بين خود به طور كامل اجرا كنند تا نتايج درخشان آن را عملاً در پيش جهانيان مجسم سازند.[19]
آري، منتظر مصلح، خود بايستي صالح باشد و كار بزرگ امام زمان(ع) انتظاري گسترده مي‏طلبد و برنامه ريزي‏هاي كلان و جهاني: ((‏انتظار فرج، انتظار قدرت اسلام است و بايد كوشش كنيم تا قدرت اسلام در عالم تحقق پيدا كند و مقدمات ظهور ان‏شاءالله تهيه شود.))[20] *
2. افراط و تفريط در ارائه چهره مهر و قهر از امام عصر(عج)
انحراف ديگر، افراط و تفريط در تبيين قتل‏ها و درگيري‏هاي آغاز قيام است.
1-2. برخي هر گونه مبارزه و مجاهدت را از حضرت نفي مي‏كنند و صرفا به دنبال حل معجزه آساي امورند و مهرباني حضرت را به معناي عدم اجراي هر گونه كيفري مي‏دانند. اين تفكر انحرافي در زمان خود اهل‏بيت :نيز وجود داشت:
معمر بن خلاد مي‏گويد: نزد امام رضا(ع) سخن از حضرت قائم(ع) مطرح شد. حضرت فرمودند:
((‏... لو قد خرج قائمنا(ع) لم يكن الا العلق و العرق و النوم علي السّروج[21]؛ شما امروز سبكبال‏تر از آن زمانيد. قائم كه قيام كند، جز عرق ريختن و خواب (از فرط خستگي و مجاهدت‏هاي پي در پي) روي زين‏ها نيست)).

پيامدها

1. عدم آمادگي و كوشش براي زمينه‏سازي ظهور.
2. اميد كاذب كه بسياري از افراد را در انجام وظايف سست مي‏كند.

خاستگاه

1. معجزه آسا پنداشتن همه امور
2. عدم درك عميق مهرباني حضرت كه با حكمت توأم است.
3. عدم نگاه جامع به دين (صريح آيات و روايات و سيره اهل‏بيت:).

مبارزه و درمان

علم و بصيرت در دين، بررسي آيات و روايات و سيره اهل‏بيت: به ويژه درك مطالب ذيل:
1. روشن شدن مسأله امداد غيبي و جايگاه آن در قيام.
2. بررسي رابطه حكمت و محبت، كه حكيم، مهرباني‏اش هم از حكمت او سرچشمه
مي‏گيرد و حكمت هيچ‏گاه نمي‏پذيرد بر گرگ صفتان ـ كه خويي جز وحشيگري و جنايت ندارند و هيچ موعظه‏اي در آن‏ها اثر ندارد و به هيچ صراطي مستقيم نيستند ـ ترحم شود:
2-2. ديدگاه ديگر، ارائه چهره‏اي خشن و وحشت آفرين است كه توأم با قتل و
خون‏ريزي مي‏باشد. اين مطلب با روح آيات و رسالت پيامبران و اوصيا: سازگاري ندارد.

پيامدها

1. ايجاد دلزدگي و نفرت نسبت به امام.
2. ترس و خوف از حضرت و عدم پذيرش امام به عنوان پدري مهربان.
3. نااميدي از انجام اعمال صالح به جهت ترس از عدم پذيرش توسط امام، با اين تصور كه اكثريت كشته خواهند شد و حضرت اعمال او را نيز نخواهد پذيرفت.
نتيجه اين‏كه نفرت و خشونت و يأس، باعث عدم انگيزه براي درك و حتي تأمل درباره حضرت و راه و مرام او مي‏گردد.

خاستگاه

1. عدم بصيرت كافي و نگاه جامع به دين.
2. عدم بررسي دلالي و سندي روايات.

مبارزه و درمان

1. با بررسي روايات روشن مي‏گردد كه بسياري از مطالب ارائه شده (قتل‏هاي آغازين، جوي خون، كشته شدن دو سوم مردم و ...) دچار اشكالات بسيار از ناحيه سند و دلالت مي‏باشند.[22]
2. روشنگري توسط انديشمندان:
الف) جنگ تنها با كساني است كه جز زبان زور چيزي نمي‏فهمند، نه عموم مردم كه با جان و دل سراغ حضرت مي‏آيند.
3. حضرت با مردم مهربان، بلكه مهربان‏ترين افراد است.
((‏جواد بالمال، رحيم بالمساكين، شديد علي العمال[23] . او نسبت به مال و دارايي، كريم و گشاده دست، با مسكينان، مهربان و با كارگزاران، سخت‏گير است)).
در روايتي، امام رضا(ع) در بيان صفات امام معصوم فرمود: ((‏يكون اعلم الناس و احكم الناس و اتقي الناس و احلم الناس و اشجع الناس و اسخي الناس... و يكون اولي بالناس منهم بانفسهم و اشفق عليهم من آبائهم و امهاتهم و...؛[24] امام، سرآمد مردم در دانش، قضاوت و حكمت، پرهيزكاري، حلم، شجاعت و سخاوت است... او نسبت به مردم از خودشان سزاوارتر و از پدر و مادرشان دلسوزتر است و... .
3. در نهايت گفتني است وظيفه يك عالم ـ چنان‏كه روايات مي‏گويند ـ ايجاد تعادل در خوف و رجا است، نه اين‏كه دچار افراط و تفريط شده و مخاطبان خويش را به ورطه افراط و تفريط افكند.

پی نوشتها:

[1] . برگرفته از صحيفه امام، پاييز 1378، چاپ اول، ج 21، ص 13-14.
[2]. نعماني، الغيبة، باب 15، ص 285.
[3] . اربلي، كشف الغمة، ج 2، باب 5، ص 477.
[4] . طبرسي، الاحتجاج، ج 2، ص 317.
[5] . سيد رضا صدر، راه مهدي، ص 87 و 88.
[6] . صدوق، كمال‏الدّين و تمام النعمة، ج 2، باب 23، ما اخبر به الصادق(ع) عن وقوع الغيبة، حديث 32، ص 346.
[7] . سيد بن طاووس، الطرائف، ج 2، ص 344.
[8] . براي توضيح بيشتر و بررسي سندي و دلالي چنين رواياتي رجوع كنيد: ابرهيم اميني، دادگستر جهان؛ فصلنامه انتظار، ش 5، مقاله ((‏نهي از قيام)) در بوته تحليل روايي، نجم‏الدين طبسي؛ فصلنامه انتظار، ش7، مقاله نقد و بررسي روايات نافي حكومت و قيام در عصر غيبت، محمدعلي قاسمي.
[9] . شيخ عباس قمي، سفينة البحار، ج 7، ماده قم ، ص 7؛ مجلسي، بحارالانوار، ج 57 ، ص 216، باب 36.
[10] . نعماني، الغيبة، باب 14، ص 273.
[11] . صحيفه امام، ج 21، ص 16 و 17 با اندكي تصرف.
[12] . همان، ص 16، با اندكي تصرف.
[13] . صحيفه نور، ج 18 ، ص 195.
[14] . امام خميني، ولايت فقيه، انتشارات ناس، چاپ اول، ص 53 و 54 .
[15] . همان، ص 26 و 27.
[16] . همان، ص 54.
[17] . (اما و الذي فلق الحبة وبرأ النسمة، لولا حضور الحاضر و قيام الحجة بوجود الناصر و ما اخذ الله علي العلماء الاّ يُقارّوا علي كظَّة ظالم ولاسغب مظلوم، لالقيت حبلها علي غاربها و لسقيت آخرها بكأس اوّلها...؛ سوگند به خدايي كه دانه را شكافت و جان را آفريد، اگر حضور فراوان بيعت كنندگان نبود، و ياران حجّت را بر من تمام نمي‏كردند و اگر خداوند از علما عهد و پيمان نگرفته بود كه در برابر شكم بارگي ستمگران و گرسنگي مظلومان سكوت نكنند، مهار شتر خلافت را بر كوهان آن انداخته، رهايش مي‏ساختم، و آخر خلافت را به كاسة اول آن سيراب مي نمودم ...) نهج البلاغه ، خ 3.
[18] . اربلي، كشف الغمة، ج 2، باب 5، ص 477.
[19] . اميني، دادگستر جهان، ص 251.
[20] . صحيفه امام ، ج 8، ص 274.
* . مجله تخصصي كلام اسلامي، شماره 43، مقالة انتظار فرج 2، ص 145، از همين نگارنده.
[21] . نعماني، الغيبة ، باب 15 ، 285.
[22] . براي توضيح بيشتر مراجعه كنيد: فصلنامه انتظار ، شماره6 ، مقاله درنگي در قتل‏هاي آغازين، ص 356 ، نجم الدين طبسي.
[23] . عماد الدين طبري، بشارة المصطفي، ص 207 .

منبع: فصلنامه انتظار