جنگ روانی رادیو لندن و نهضت ملی نفت «به انضمام اسناد»

چکیده: افكار عمومی یكی از تعیین كننده ترین عوامل در تحولات تاریخ معاصر ایران به شمار می رود. به نحوی كه هر طیف این امكان را به دست می آورد كه افكار عمومی را به نفع خود سوق دهد، به هدف خود دست می یابد. رادیو بی بی سی در دوره ملی شدن صنعت نفت یكی از تأثیر گذار ترین رادیو های بیگانه در شكل دهی افكار عمومی ایرانیان برای پیشبرد اهداف استعمار است و بنابراین، در مطالعات مربوط به دوره ملی شدن صنعت نفت در ایران حائز اهمیت خاصی است.

مقدمه:

جنگ روانی یكی از روشهای مرسوم انسانها برای کسب منافع بیشتر در کنار جنگ كلاسیك و فیزیكی، بوده است. اما در چند دهه اخیر كه تحول رسانه ها و تبادل اطلاعات رشد بسیاری نموده اند و به قولی انفجار اطلاعات رخ داده است، دیگر جنگ روانی یك امر عادی محسوب نمی شود بلكه نبردی است برای تسلط بر افكار و اذهان عمومی به عبارت دیگر جنگ روانی مجموعه اقداماتی است كه از طرف یك كشور به منظور اثر گذاری و نفوذ بر عقاید و رفتارهای دولت ها و ملت های دیگر در جهت مطلوب و با ابزارهای غیر از ابزار نظامی، سیاسی و اقتصادی انجام می شود. این رویکرد ها برای تضعیف روحیه یك ملت و یا ارتش و همچنین تسلیم آنان به شكست؛ عقاید احساسات و تمایلات آنان را نشانه گیری می نماید تا بدین شكل بستر مناسب برای وقوع جنگ واقعی و یا كودتا را پی ریزی نماید.1

پیشینه رادیو لندن

در سال 1939م محققان و دانشمندان علوم انسانی آلمان به منظور توجیه شكست كشور خود در جنگ جهانی اول اعلام كردند كه از جمله مهمترین علل شكست ؛ غفلت آلمان از سلاح برنده تبلیغات روانی و استفاده موثر رقبا از سلاح مذكور بوده است.2 از این رو، در جنگ جهانی دوم نازی ها با ایجاد شانزده ایستگاه فرستنده رادیویی در اروپا كه با نام مستعار «پیروزی» برای سیزده كشور اروپایی برنامه پخش میكرد گامی موثر در جنگ روانی بر ضد كشورهای اروپایی برداشتند.3
بدین سان، جنگ تبلیغاتی بین آلمان ها و كشورهای اروپایی بوجود آمد. دولت انگلستان نیز با آنكه در سال 1927 اولین رادیو خود را با نام پایگاه تبلیغات گسترده بریتانیا4 كه نام اختصاری BBC را داشت تأسیس كرده بود.5
برای اینكه از هجمه تبلیغاتی آلمانی ها در جنگ بكاهد بخش بین المللی خود كه «سرویس جهانی»6 نام داشت را ایجاد كرد. یكی از برنامه های بخش سرویس جهانی كه بنا به اقتضاء زمان و با توجه به گرایش سیاسی رضاشاه به هیتلر و مقارن با حملات متفقین به ایران تأسیس شد، برنامه زبان فارسی رادیو بی بی سی بود كه هدف از ایجاد آن آماده سازی ذهن ایرانیان برای بركناری رضاشاه از سلطنت و تحول در اوضاع اجتماعی- سیاسی ایران بود.7
برنامه زبان فارسی رادیو بی بی سی، كه در بین ایرانیان با نام رادیو لندن مشهور بود، ابتدا با پخش گزارش های خبری به مدت 15 دقیقه در روز كار خود را آغاز كرد اما به زودی این رادیو با راهنمایی های سفارت انگلستان در تهران و مطالبی كه خانم ان. لمبتن8 وابسته مطبوعاتی سفارت انگلیس در تهران تهیه و به لندن ارسال می كرد،9 توانست جایگاه ثابتی را بین شنوندگان ایرانی پیداكند. به گونه ای كه در هنگام پخش برنامه های این رادیو اكثر قهوه خانه ها و كافه های ایران مملو از جمعیت می شد.
دولت بریتانیا نسبت به پایگاه این رادیو در بین مردم ایران واقف بود. از این رو، از اشخاصی مانند حسن بالیوزی كه رئیس محفل بهائیان در لندن بود، استفاده می كرد تا از امكانات موجود بیشترین بهره را به نفع انگلستان در ایران به دست آورد.10
سر ریدر بولارد11 در خصوص اهمیت رادیو لندن می نویسد:
« این واقعیت تأسف آور بود كه درست زمانی كه ما احتیاج به همراهی و مساعدت مردم ایران [در جنگ جهانی دوم] را داشتیم، آنها به سرزنش ما بپردازند و از اینكه حامی شاه مورد تنفرشان بودیم اظهار گله مندی كند، ولی این وضع دیری نپایید و ما توانستیم با آغاز پخش برنامه های فارسی از لندن و دهلی تا حدود زیادی بر این مشكل فائق آئیم و با تكذیب شایعات بی اساس و مطلع نمودن و پاسخ گفتن به بسیاری از سئوالات مربوط به رضاشاه ذهن مردم را نسبت به حقایق روشن سازیم»!12

رادیو لندن و نفت ایران

با تبعید رضا شاه و ورود متفقین به ایران رادیو زبان فارسی بی بی سی كه در مقطع حساس جنگ جهانی دوم توانسته بود وظیفه خود را بنحوی مناسب به انجام برساند پس از این دوره نیز برای جلوگیری از نفوذ كمونیسم در ایران به حمایت بی دریغ از سلطنت محمد رضا شاه پهلوی در ایران پرداخت. اما بتدریج در اواسط سال های دهه بیست سیاست رادیو لندن با توجه به نیاز نیروی دریایی انگلستان و بخش بزرگی از اقتصاد آن كشور كه به نفت ایران متكی بود به پخش برنامه های تفسیری در خصوص نفت ایران و جهان معطوف شد. كه این برنامه ها در راستای اهداف دولت بریتانیا برای بدست آوردن نفت ایران و تداوم استعمار انگلستان در ایران تدارك دیده شده بود.
به دنبال برنامه های استعماری بریتانیا در مورد نفت ایران و افزایش آگاهی ایرانیان نسبت به این منبع حیاتی و پی بردن به مقاصد شوم انگلیس، حركتی رهایی بخش مردم و نخبگان مذهبی و ملی گرای ایرانی در جهت ملی كردن نفت ایران شروع شد. حركت مذكور در سه جبهه مردمی، رهبران ملی و رهبران مذهبی و در زیر لوای طرح سیاست موازنه منفی تحقق یافت.
در راستای چنین اندیشه و حركتی مجلس پانزدهم قرارداد «قوام – ساتچیكف» را ملغی ساخت. دولت را نیز موظف نمود تا در مورد بازستاندن حقوق مردم ایران از شركت نفت ایران و انگلیس اقدام كند.13
سرانجام، نیز با گسترش نهضت ملی شدن نفت در سراسر كشور، در زمستان 1329 ش/ 1950 م، كمیسیون مخصوص نفت در مجلس شورای ملی قرارداد «گس – گلشائیان» را رد كرد و بعد از آن نیز قانون ملی شدن صنعت نفت ایران در 24 اسفند 1329/1951م به تصویب مجلس شورای ملی و در 29 اسفند همان سال به تصویب مجلس سنا رسید و بدین سان نفت ایران ملی اعلام شد. در مدت كوتاهی بعد از آن نیز محمد مصدق به نخست وزیری ایران برگزیده شد تا این اصل را به مرحله اجرا در آورد.14
اهمیت و جایگاه این نهضت در تاریخ معاصر ایران به گونه ای است كه در همان زمان جواهر لعل نهرو- نخست وزیر استعمارستیز هند- در مقابل چهارصد هزار نفر از اهالی دهلی و در زیر باران شدید نطقی دو ساعته ای را ایراد كرد و در آن راجع به نهضت ملی ایران گفت:
«آیا آسیا بعد از چهار سال خمودگی و سستی امروز دوباره قد علم كرده... مساعی و فداكاری های ایران در مورد ملی كردن نفت دنیا را تكان داد...ایرانیان كه از تصرف ثروت خود محروم بودند می خواهند اموال و حقوق خود را در دست بگیرند.من از افكار افراد برجسته دنیا كه در این روزها از ایران دیدن می كنند اما فراموش می كنند كه آسیا با چه سرعتی بسوی تحول به پیش می رود متحیر و متعجبم...». 15

رادیو لندن و جنبش ملی شدن نفت

اما در همین سال ها در نقطه دیگری از جهان، یعنی در لندن رادیو بی بی سی در راستای سیاست های استعماری دولت بریتانیا از هیچ گونه دشمنی نسبت به دولت ملی مصدق و نفاق افكنی در میان ایرانیان و تحریك مخالفان دولت دریغ نمی ورزید. یكی از نمونه های آن گفتاری است كه در صبح روز 23 تیر 1330/1951م همزمان با ورود اورل هریمن16 - فرستاده مخصوص آمریكا به ایران كه به منظور میانجی گری برای حل اختلافات شركت ملی نفت ایران و انگلیس و دولت ایران به تهران آمده بود- از رادیو لندن پخش شد که نشان دهنده تمایل دستگاه سیاسی استعمار بریتانیا برای ایجاد بن بست در روند مذاکرات بود:
«امروز بعد از ظهر حوادث خونین در تهران روی خواهد داد و تعداد زیادی كشته خواهند شد.»17
در همان روز حزب توده تظاهراتی علیه ورود هریمن به ایران و مداخله دولت آمریكا در مسئله نفت بر پا كرد كه در نتیجه زد و خورد های اعضای آن حزب با نیروهای انتظامی نه نفر كشته و دهها نفر زخمی شدند.
فردای آن روز رادیو بی بی سی ضمن تفسیر وقایع ایران گفت:
« فاجعه روز یكشنبه در تهران نشان داد كه دكتر مصدق حاكم و مسلط بر اوضاع نیست و كمونیست ها در كمین هستند كه ایران را ببلعند و اگر انگلستان پای خود را كنار بكشد، كار ایران تمام است ». 18
از این زمان به بعد، با توجه به اهمیت موضوع نفت برای دولت بریتانیا 15 دقیقه به برنامه های روزانه رادیو لندن اضافه گشت، تا این فكر را در ذهن ایرانیان بگنجاند كه شركت نفت ایران و انگلیس « بهترین كارفرما»19 در ایران است و بزرگترین خدمتش قیمت بخشیدن به مهمترین دارائی ملی ایران از طریق استخراج آن است و این دارائی اگر در دل زمین می ماند ارزشی نداشت.»20
اما نه تنها این تبلیغات رادیو لندن اثری در داخل ایران نداشت بلكه با دو شكست پی در پی بریتانیا در سال 1331 كه یكی واقعه 30 تیر و دیگری پیروزی ایران در دیوان بین المللی لاهه بود به سیاست استعماری انگلستان در ایران لطمه ای جدی زد. به گونه ای كه در محافل سیاسی انگلستان این دو شكست به معنای سر افكندگی امپراتوری بریتانیا در ایران و خاورمیانه تبیین گردید.
بدینسان، دولت انگلستان كه تمام ترفند های خود را چه از نظر تهدیدات نظامی، تحریم های اقتصادی و ارجاع پرونده ایران به شورای امنیت سازمان ملل متحد مأیوس بود به این نتیجه رسیدند كه بایستی با یك عملیات اطلاعاتی گسترده و با همكاری سازمان اطلاعاتی ایالات متحده آمریكا- CIA- كار دولت ملی ایران را به اتمام برسانند. از این رو پس از دو سال تلاش، دستگاه اطلاعاتی انگلستان MI6 توانست تصمیم خود را به CIA بقبولاند و آنان را با كودتایی علیه حكومت ملی ایران موافق سازد و آن را به مرحله اجرا بگذارد.21 در همین جهت نقش تعیین کننده ای در نهضت ملی در هدایت و بدست گرفتن افکار عمومی از طریق مطبوعات و مدیریت رادیوی ملی ایران برای تداوم حمایت توده ها از سیاست های دولت ایجاد کرده بود، سیاست های کودتاچیان نیز به سمت تخریب این رابطه مثبت دولت و افکار عمومی با تکیه بر نقش رادیو لندن پیش رفت.
شب قبل از كودتا رادیو بی بی سی در برنامه فارسی خود ‹ این شعر فارسی را كه دوازده سال پیش در شب 3 شهریور 1320 خوانده بود تكرار كرد:
چو فردا برآید بلند آفتاب من و گرز و میدان و افراسیاب 22
بدینسان كودتای ننگین 28 مرداد 1332 از جانب دو قدرت بزرگ جهانی-یكی قدرت استعماری بریتانیا و دیگری آمریكای به اصطلاح طرفدار ملل آزاد! و با كمك مرتجعین داخلی اجرا شد و نهضت ملی مردم ایران سركوب گردید و در سال بعد دكتر علی امینی- وزیر دارایی كابینه سر لشكر زاهدی نفت ایران را طی قراردادی بنام «قرارداد كنسرسیوم» به غربی ها تسلیم كرد و با تشكیل این كنسرسیوم نفتی اهداف مورد نظر آمریكا و بریتانیا در ایران تأمین گردید.23
آنتونی پارسونز در سال های پس از كودتا در باره بدبینی ایرانیان نسبت به رادیو بی بی سی می گوید:
« ایرانی ها از شاه گرفته تا دولتمردان و سیاستمداران دست پائین هرگز فراموش نكرده بودند كه بخش فارسی رادیو بی بی سی در اوایل جنگ دوم با هدف ضمنی تضعیف رضا شاه و بر كناری او از سلطنت تأسیس شده است و حتی پس از گذشت چهل سال قانع كردن ایرانیان به اینكه بی بی سی، یا به قول ایرانیان « رادیو لندن » صدای دولت انگلیس نیست، غیر ممكن به نظر می رسید... من سعی كردم بقبولانم كه بی بی سی تشكیلات مستقلی است و دولت بریتانیا خط مشی آن را تعیین نمی كند»24
اما هیچ گاه علت تأسیس رادیو لندن و كینه توزی های این رادیو در قبال نهضت ملی از ذهن قاطبه مردم ایران پاك نشد.

نتیجه:

همانطور که در این نوشتار ذکر شد، در تاریخ معاصر ، یکی از مهمترین وقایعی که در ذیل مقتضیات جهان معاصر و عوامل تاریخ ساز آن یعنی تکنولوژی جدید و نیز اهمیت یافتن مردم و افکار عمومی در شکل دهی تحولات سیاسی اجتماعی خود در تاریخ معاصر ایران می توان درکی متفاوت از آن داشت، نهضت ملی شدن نفت است که در راستای مقابله با استعمار به عنوان مانع پیشرفت علت ایران صورت گرفت. این بار بر خلاف نهضت مشروطه که مطبوعات در نقش آفرینی مردم و افکار عمومی در شکل دهی به تحولات کشورشان کمک کردند. این بار این رادیو بود که در کنار مطبوعات به شکل دهی و هدایت افکار عمومی به عنوان پشتیبان جنبش ملی شدن صنعت نفت می پرداخت. در همین راستا بود که استعمار نیز از این نقش منحصر بفرد در رسانه های عمومی شنیداری برای پیشبرد سیاست های خود در کنترل و تأثیر گذاری بر افکار عمومی مردم ایران استفاده نمود که در این مقاله به بررسی نقش رادیو لندن در این مسیر پرداختیم که هم قدمی آن با اهداف استعمار بریتانیا در جدا کردن افکار عمومی از همراهی با دولت ملی را به عنوان عامل اصلی شکست نهضت ملی در پیش داشت.

معرفی اسناد:

مطالبی كه در قسمت مدخل پژوهشی بدان اشاره شد در واقع فتح بابی بود در جهت آشنایی خوانندگان گرامی با تبلیغات منفی و جنگ روانی رادیو بی بی سی بر ضد نهضت ملی ایران و در این قسمت به معرفی اسنادی در این ارتباط می پردازیم.
لازم به ذكر است كه این اسناد از آرشیو اداره اسناد و تاریخ دیپلماسی وزارت امور خارجه و موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران استخراج شده است. اسناد مذكور مجموعه ای است از شنود های برنامه های رادیو بخش فارسی بی بی سی كه توسط افسران شهربانی ضبط و سپس با توجه به مرتبط بودن موضوع هر برنامه به نخست وزیری و وزارت امور خارجه و سایر وزارت خانه های مربوطه بصورت گزارش هفتگی و ماهانه ارسال می شده است.

سند شماره 1:

شهربانی كل كشور – اداره كار آگاهی – دایره نگارستان
27 – تیر ماه – 1331
خلاصه اخبار مهم رادیو در شب گذشته
دیروز عصر جناب آقای دكتر مصدق استعفای خود را تقدیم داشته امروز مجلس محرمانه خصوصی در مجلس تشكیل و آقای حسین علاء وزیر دربار گزارش داد مجلس برای انتخاب نخست‌وزیر آتی شروع به مذاكره كرد . امروز عصر جلسه محرمانه نیز تشكیل شده تا در اطراف نخست‌وزیر آتی مذاكره كند.
آقای دكتر مصدق اظهار داشته چون وی پست وزارت جنگ و نخست‌وزیری را تواما تقاضا داشته و چون اعلیحضرت همایونی رد كرده است خوب است دولت دیگری تشكیل و معنویات وی را برآورد از قرار معلوم آقای دكتر مصدق نه تنها پست وزارت جنگ بلكه همچنان فوق‌العاده مالی و اقتصادی را تقاضا كرده بود . آقای دكتر مصدق لایحه‌ای به مجلس تقدیم داشته و خواسته بود چنین تقاضایی به وی داده شود . گفته می‌شود این تقاضاها مواجه با مخالفت گردیده حامیان آقای دكتر مصدق اصرار می‌ورزند كه وی را مجددا در پست نخست‌وزیری نامزد كنند.
فرماندار نظامی طبق اعلامیه منتشره می‌گوید اطلاعاتی رسیده كه طرحهایی برای ایجاد اغتشاش و آشوب ریخته شده لذا دستور داده شد مسئولین در مقامات نظامی با تمام وسایلی كه در اختیار دارند جلب و از این طرح‌ها جلوگیری بعمل آید .

برگرفته از سایت موسسه مطالعات تاریخ معاصر

سند شماره 2:

وزارت امور خارجه
اداره سوم سیاسی
سفارت كبرای شاهنشاهی ایران – لندن
عطف به نامه شماره 791 مورخ 31/3/331 ش موضوع گفتار رادیو لندن در تاریخ 20/11/1330 اشعار می‌دارد خواهشمند است ایرانی مزبور را كه ضمن گفتار در تاریخ فوق نهضت ملی ایران را بی حاصل و ملی شدن صنعت نفت را به قیمت ورشكستگی ملی اعلام كرده است بهر نحو كه مقتضی می‌دانند متنبه سازید .
معاون وزارت امور خارجه
فضل‌الله نبیل

بایگانی اسناد وزارت امور خارجه،كارتن 13،پرونده6،سند شماره13

سند شماره 3:

شهربانی كل كشور – اداره كارگاهی – دایره نگارستان
اخبار مهمه از رادیوهای جهان مورخ 8/10/1331
از رادیو لندن روز 7/10/31 ساعت 15/19 الی 20
پاسخ به یكی از شنوندگان خرم‌آباد كه پرسیده است چرا انگلستان دست از استعمار برنمی‌دارد و به نهضت ملی ایران وقعی نمی‌گذارد . جواب – اشاره‌ای كه به نهضت ملی كرده‌اید درست واضح نیست كدام نهضت ملی است در اثر انقلاب مشروطیت در سال 1906 كه در ایران به وقوع پیوست انگلیسها نسبت به آن نظر مساعد ابراز داشته‌اند ؟!
مقصودمان از نهضت ملی جنبش حزب توده است انگلیسها نمی‌توانند با آن مساعد باشند . زیرا حزب توده و جنبش آن نهضت ملی نیست و تهضت روسی است و انگلیسها نمی‌توانند با آن موافق باشند باید شما اطمینان داشته باشید اگر در ایران نهضتی بوجود آید و درصدد اصلاح امور برآید انگلیسها آن را استقلال خواهند كرد .
اكنون انگلیسها تبلیغات خانمان سوزی نسبت به ایران نمی‌كنند رادیو لندن تنها اخبار را پخش می‌كند و هر خبری بدهد بی‌طرفانه است و البته اگر شمار به اخبار انگلستان گوش ندهید ممكن است به اخبار رادیو مسكو گوش بدهید و اینكه نوشته‌اید چرا انگلستان از استعمار دست برنمی‌دارد و هنوز از اینكار خسته نشده است معلوم می‌كند در این چند سال از جریان اوضاع اطلاع ندارید زیرا عمل سابق استعمار انگلستان از میان رفته است .
در [ناخوانا] انگلستان به هندوستان و پاكستان و برمه استقلال داده رجال در افریقا این اقدام در شرف وقوع است پس می‌شود گفت انگلستان نظر استعمار ندارد و در خیال نیست مردم یك كشوری را اسیر و برده كند بریتانیا درصدد آماده ساختن كشورهای عقب افتاده به كسب استقلال و آزادی است .

بایگانی اسناد وزارت امور خارجه،كارتن 13،پرونده6،سند شماره 38

سند شماره 4:

شهربانی كل كشور – اداره كارگاهی – دایره نگارستان
خلاصه اخبار مهمه رادیو در شب گذشته
17 اردیبهشت ماه 1331
اخبار رادیو لندن به زبان فارسی 15/19 روز 16/2/1331
از گفتارهای رادیو لندن در جواب شنونده موسوم به مسلم از خرم‌آباد . سؤال كرده‌اید بنگاه رادیو انگلستان قبل از آنكه نفت در ایران ملی بشود چرا در باب میزان محصولات نفتی جهان اطلاعی پخش نكردند . در جواب می‌گوییم بعد از آنكه در ایران نفت را ملی كردند و متخصصین شركت نفت انگلیس را از ایران اخراج نمودند و دستگاه نفت در ایران از كار افتاد میزان محصول نفت در كشورهای شرق میانه از جمله در كویت و عربستان سعودی و عراق محصول نفت به سرعت ازدیاد یافت و مالا ایران متضرر گردید و ماشین‌آلات كه به ایران بیاید به نواحی دیگر شرق میانه فرستاده شد و عده‌[ای] از متخصصین انگلیسی به آن نقاط رفتند در انگلستان و سایر ممالك بعلاوه پالایشگاه نفت ساخته شده و بكار افتاد و میزان محصول نفت در سایر نقاط در سال 1951 م با اینكه در ایران میزان محصول نفت متوقف شد میزان محصول از 23 میلیون به 93 میلیون رسید و در سال 1952 م میزان محصول نفت به 700 میلیون تن خواهد سید و اگر میزان محصول در كانادا افزایش یابد از 700 میلیون تن نیز تجاوز خواهد كرد و احتیاج انگلستان به نفت ایران نیست و انگلستان و امریكا از نفت ایران نگرانند [كه] از كار افتاده است می‌ترسند وضع اقتصادی ایران بدتر شود و سطح زندگی مردم ایران تنزل یابد و در نتیجه ایران طعمه كمونیستها شود علی‌الخصوص طعمه استعمارطلبی روسیه كه هم‌اكنون عده‌[ای] متوجه این خطر هستند اصرار دارند امریكا كمك مالی به ایران بدهد و نگذارد ایران كمونیست شود .

بایگانی اسناد وزارت امور خارجه، كارتن 13، پرونده6، سند شماره 8

پي نوشت :

1.عبدالله رفیعی، دولت ها و افكار عمومی، تهران، انتشارات دادار، 1382، ص9.
2. همان، ص19.
3. همان، ص23.
4. British Broadcasting Corporation
5. عبد الرضا هوشنگ مهدوی، انقلاب ایران به روایت بی بی سی، تهران، طرح نو، 1382، ص9.
6. World Service
7. همان
8. M. Lambton
9. سر ریدر بولارد، نامه های خصوصی و گزارش های محرمانه، تهران، انتشارات طرح نو، 1371، ص283.
10 روزنامه كیهان، شماره 18789.
11. Sir Reader Bollard
12. سر ریدر بولارد، شترها باید بروند، تهران، نشر نو، 1362، صص55-56.
13. محمد تركمان، نامه های دكتر مصدق، تهران، نشر هزاران، 1375، ص151.
14. محمد حسن جمشیدی رفتارشناسی امریكا در قبال نهضت ملی ایران، تهران، مركز اسناد انقلاب اسلامی، 1378، ص100.
15. روزنامه اطلاعات، شماره 17564.
16. Oriel Harriman
17. غلامرضا نجاتی، جنبش ملی شدن نفت ایران و كودتای 28 مرداد 1332، تهران، شركت سهامی انتشار، 1368، ص181
18. همان.
19. Best Executive
20. حسین شهیدی، مقاله جنبش ملی شدن نفت ایران و بخش فارسی رادیو بی بی سی.
21. انقلاب ایران به روایت بی بی سی، ص11
22. همان.
23. رفتار شناسی آمریكا در قبال نهضت ملی ایران، ص101. سر آنتونی پارسونز، غرور و سقوط شاه، تهران، راه نو، 1363، ص125.
24. سر آنتونی پارسونز، غرور و سقوط شاه، تهران، راه نو، 1363، ص125.

فهرست منابع:

1.بولارد، سر ریدر، شتر ها باید بروند، تهران، نشر نو، 1362.
2.بولارد، سر ریدر، نامه های خصوصی و گزارش های محرمانه، تهران، انتشارات طرح نو، 1371.
3.پارسونز، سر آنتونی، غرور و سقوط شاه، تهران، راه نو، 1363.
4.تركمان، محمد، نامه های دكتر مصدق، تهران، نشر هزاران، 1375.
5. جمشیدی، محمد حسن، رفتارشناسی امریكا در قبال نهضت ملی ایران، تهران، مركز اسناد انقلاب اسلامی، 1378.
6.شهیدی، حسین، مقاله جنبش ملی شدن نفت ایران و بخش فارسی رادیو بی بی سی.
7.رفیعی، عبدالله، دولت ها و افكار عمومی، تهران، انتشارات دادار، 1382.
8.روزنامه اطلاعات، شماره 17564
9.روزنامه كیهان، شماره 18789
10.نجاتی، غلامرضا، جنبش ملی شدن نفت ایران و كودتای 28 مرداد 1332، تهران، شركت سهامی انتشار، 1368.
11.هوشنگ مهدوی، عبد الرضا، انقلاب ایران به روایت بی بی سی، تهران، صرح نو، 1382،