عناصر بازار اصفهان و موقوفات آن 1

در دانشگاه اصفهان طرح پژوهشي «تحليل فضايي - کالبدي بازار اصفهان» در دست تحقق و اجراست. اين مقاله بخش کوچکي از اين تحقيق مي‏باشد
وضعيت آب و هوايي و جغرافيايي اصفهان، عامل مهمي در پشتيباني از بازار و تداوم فعاليت آن محسوب مي‏شود؛ زيرا بازار و بازاريان و اجناس آنها را از آسيب‏هاي طبيعي مصون نگاه مي‏دارد. حتي در زمستان محيط فعاليت، آرام‏بخش و در تابستان بسيار خنک‏تر از فضاي آزاد است. خريدار و فروشنده از محيط مطلوبي برخوردارند. سهم مهم تغيير و تبديل آب و هوايي را سقف‏هاي بلند بازار و نورگيري‏هاي سنتي آن‏ها تأمين مي‏کند. نورگيرهاي سنتي، هم در بازتاب‏هاي ملايم و آسايش‏بخش آب و هوا و هم در تأمين نور مورد نياز بازار، نقش اساسي دارد.
از ويژگي‏هاي بازار بزرگ اصفهان، مراکز مهم فرهنگي و مذهبي باقي مانده از دوران صفويه است. از بناهاي مهم فرهنگي که خود گنجينه‏هاي ديني محسوب مي‏شود، بايد از مدارس علميه‏ي آن ياد کرد. شيوه‏ي ساختمان و اهميت معماري بازار بزرگ و ساير بازارهاي اصفهان ويژگي‏هايي دارد که امروزه در يک شهر جديد به سختي مي‏توان مشابه آن را پيدا کرد.
سبک طراحي و احداث اين بازارها به گونه‏اي است که در هر قسمت مجموعه‏اي از مسجد، مدرسه، حمام، راسته، کاروان‏سرا، سرا و تيمچه‏هايي در درون آن‏ها جاي داده شده است.
بازار اصفهان علاوه بر مراکز تجاري و اقتصادي، هنوز عاملي است در ترويج دين و هر سال در قسمت‏هاي مختلف آن مجالس و محافل عزاداري و روضه‏خواني سرور و سالار شهيدان (امام حسين ع) و جشن‏هاي مذهبي برگزار مي‏شود.
بازار اصفهان از قديم‏الايام فراسوي مبادلات مهم اقتصادي و تجاري، مرکز تجمع پراکنده و حتي پرداختن به امور ديني و فرهنگي و سياسي نيز محسوب مي‏شده و مردم نيز مايحتاج زندگي روزانه‏ي خود را از آن جا تهيه مي‏کردند که اين فرهنگ هنوز در خانواده‏هاي اصفهاني بر جاي مانده است.
اگر نظر شهرشناسان را در باب شهر بپذيريم و مهم‏ترين ويژگي نقش شهر را قدرت ارتباطي آن بدانيم، بازار به عنوان اهرمي اقتصادي، نقش مهمي در حرکات اجتماعي داشته و دارد (1)تحقيق حاضر مي‏تواند وضع عناصر فعلي بازار اصفهان را تا حدي بررسي کند.
بازار اصفهان به عنوان يک واحد و سيستم اجتماعي، اقتصادي و حتي سياسي شناخته شده که با نرمش و تحرکي شگفت‏انگيز، خود را با تغيير و تحولات اقتصادي و اجتماعي امروز جهان تطبيق داده است. منحصر به فرد بودن بازار اصفهان در نوع خود، قواعد و ضوابط و سنت مستقر شدن اصناف و جماعات و رسته‏ها در مکان‏ها و محوطه‏هاي معين قابل توجه است
بازار اصفهان در دوره‏ي اولين پادشاه صفوي توسعه يافت و امتداد آن به طرف جنوب غربي شروع شد و در زمان شاه عباس اول با نقشه‏ي جديد ميدان نقش جهان (امام) گسترش کامل آن به طرف جنوب غربي تسريع گرديد. بر مبناي موقعيت فعلي بناي بازار و بر اساس منابع موجود مي‏توان به طور دقيق توسعه و تکامل آن را در گذشته معين کرد (2)
گسترش بازار و شهر اصفهان در قرون گذشته طبق نقشه‏اي خاص و آگاهانه صورت گرفته و در سده‏هاي متوالي مسأله‏ي حق مالکيت زمين در قسمت قديم شهر چنان تثبيت گشته و استحکام يافته بود که شاه عباس اول مجبور شد براي ايجاد پارک‏ها و باغ‏ها، در خارج از حوزه‏ي ساخته شده‏ي قديم شهر به چنين کاري اقدام کند.
توسعه و گسترش بازار بعد از دوران صفويه نيز که نمونه عالي آن را در بناهاي بازار مي‏بينم، ادامه يافت در حالي که در بيش‏تر بررسي‏هايي که تاکنون در مورد تاريخ هنر معماري بازار صورت گرفته، به بناهاي سده‏هاي نوزدهم و بيستم توجهي نشده، توجه به اين مسأله از ديدگاه هجوم معماري مدرن غربي و استقامت تحرک «ديناميزم» اقتصادي بازار حائز اهميت است؛ زيرا با وجود ورود معماري مدرن غربي در بيش‏تر ساختمان‏ها و بناها، اصول و پايه‏هاي معماري سنتي و اصيل بازار محفوظ مانده و پيوند خود را با گذشته قطع نکرده است(3)
در استفاده از محوطه و فضاي شهر و بازار، مسأله‏ي گروه‏بندي اجتماعات و اصناف و تقسيم‏بندي فضا و مکان کسب و فعاليت و تغيير و تحولاتي که در دوران اخير به وجود آمده، درباره‏ي بازارهاي ديگر مشرق زمين نيز صدق مي‏کند. قانون و سنت مستقر شدن اصناف و رسته‏هاي معين در مکان معين که در اصفهان همه جا به چشم مي‏خورد، عامل مهم جريان و حرکت اقتصادي در تمام نقاط شهر است؛ اين عامل در مورد واحدهاي اقتصادي و اصناف و جماعات و روش استفاده از محل و مکان يا به عبارت ديگر کاربري زمين در مورد بازار اصفهان نيز صدق مي‏کند(4)
بازار اصفهان با بوي دارچين و هل و ميخک و زعفران، انواع اختراعات جديد جهان را در هاله‏اي از
عطر و بوي خوش مي‏پيچد. بازار اصفهان از امتعه‏ي فرنگي پر، و اشياي مدرن و ظريف در کنار اشياي شاعرانه‏ي سنتي جاي خود را باز کرده است (5)
با وجود خرابي‏هايي که به مرور زمان به بازارهاي اصفهان وارد آمده، هنوز هم شکوه و جلال خود را از دست نداده‏اند و تجار و کسبه در آن‏ها مشغول به کار و معاملاتند(6)