عصبانی شدنِ كودكان

 3 تا 6 سالگی
فرشته كوچولویتان، شما را با بوسه‌های شیرینش صبحها از خواب بیدار می‌كند، هنگام كتاب و قصه‌خوانی در آغوش شما می‌خزد و وقتی كیك درست می‌كنید، با مهربانی شیشه شیر را به دست شما می‌دهد. اما همین دختر كوچولو، هنگامی كه در گروه و با سایر كودكان همراه است، با جیغ و فریاد زدن و پا بر زمین كوبیدن، به فردی تبدیل می‌شود كه می‌تواند شما را از خشم به لرزه در آورد. فرشته شما چگونه به كودكی گردنكش و قلدر تبدیل شده است؟ چگونه می‌توانید این رفتار او را متوقف كنید؟ از مشاهده اینكه فرزندتان برای همبازیهایش به كابوسی تبدیل شده است، پریشان و شرمنده می‌شوید. اما با روشهای می‌توانید او را تا حدودی برای دوستانش قابل تحمل كنید. اولین گام، همانند سایر مشكلات زندگی، پذیرفتن این است كه فرزندتان ممكن است دارای مشكلی باشد.

بدانید چه چیزی فرزندتان را آرام می‌كند

هنگام ناراحتی فرزندتان به رفتار او توجه كنید. چنانچه معمولاً واكنش فیزیكی نشان می‌دهد و مثلاً روی اسباب‌بازی جنبانش سوار می‌شود و دیوانه‌وار می‌تازد، بدان معناست كه او با فعالیت فیزیكی آرامش می‌یابد. پس مثلاً در صورت عصبانی شدن هنگام مرتب كردن پازلش، به او پیشنهاد كنید كمی در حیاط بدود. كودكان دیگر ممكن است با فعالیتهای آرام و ساكن، آرامش یابند.

از اثر فیلمهای خشونت‌آمیز بپرهیزید

تا حد امكان اسباب‌بازیها، بازیها، برنامه‌های تلویزیونی و فیلمهای خشن را از برنامه و دسترس كودك دور كنید. روزی با كمال تعجب، متوجه گفتگوی دو پسر بچه خودم شدم كه درباره‌ی «كشت و كشتار» بود. نمی‌توانستم بفهمم از كجا ناشی می‌شود، چون برنامه‌های تلویزیونی و بازیهای رایانه‌ای منتخب آنان را مرتب كنترل می‌كردم. آنچه نمی‌دانستم این بود كه حتی بعضی بازیهای رایانه‌ای دارای درجه‌بندی «ج» یعنی مناسب برای تمام سنین، باز هم دارای صحنه‌های خشونت‌آمیز ضرب و شتم و كشت و كشتار هستند. با درك این مطلب، پس از یك گفتگوی طولانی با فرزندانم، درباره نحوه صحیح بازی و اینكه استفاده از «كشتن» در گفتگو با یكدیگر برایم پذیرفتنی نیست، هر بازی را كه در آن قتل و كشتار وجود داشت از دسترس پسرها دور كردم و آنها را به پس دادن آنها به ویدئو كلوپ مربوط وادار می‌نمودم. ویدیو كلوپ برای بازیهای دست دوم آنها امتیازهایی را برایشان در نظر می‌گرفت و پسرانم، با مراقبت و سرپرستی من، می‌توانستند بازیهایی ویدیویی جایگزین را كه تا آن انداز حاوی خشونت نبودند، انتخاب كنند.

مواظب دلایل گاز گرفتن باشید

تحریك شدن بیش از حد ظرفیت كودك، بیشترین و مكررترین دلیل گاز گرفتن است. پس بعد از انجام فعالیتها و بازیهایی كه كودك انرژی زیادی در آنها مصرف می‌كند، زمانی برای آرامش یافتن یا چرت او در نظر بگیرید. كودك نوپایی كه خوب خوابیده یا استراحت كرده است، كمتر به استفاده از دندانهایش برای گاز گرفتن اشتیاق دارد. مواظب دلایل گاز گرفتن باشید. مثلاً، چنانچه هنگام دست زدن همبازی فرزندتان به اسباب‌بازی مورد علاقه او، متوجه دندان قروچه فرزندتان گردیدید، آن اسباب‌بازی خاص را در آن زمان خاص از دسترس كودكان خارج كنید و یا برای موارد ضروری مشابه آن را خریداری و در اختیار داشته باشید تا از عصبانی و خشمگین شدن كودكتان پیشگیری كرده باشید.

كودك گاز گیرنده را به استفاده از كلمات تشویق كنید

به محض اینكه كودك گاز گیرنده شروع به نشان دادن دندانهایش نماید، رو به روی او بنشینید و از او بپرسید چه چیزی لازم دارد. در روبه رو شدن با مشكل، كودك ممكن است بتواند عصبانیت خود را به گونه‌ای دیگر ابراز كند. به او بگویید به محض احساس میل به گاز گرفتن، باید نزد شما بیاید و قضیه را شرح دهد. در چنین مواردی، حتی اگر كوچولوی خشمگین گاز گیرنده شما قادر به صحبت كردن نباشد، او را استفاده از اصواتی مانند، «اَخ!» تشویق کنید در این گونه موارد حتی اصوات
نیز مؤثر خواهند بود و یك فریاد زدن بسیار بهتر از یك گاز گرفتن است. ابتدا جلوی گاز گرفتن كودك را بگیرید- ابراز عصبانیتش از طریق كلمات گردید، او را به فریاد زدن به جای گاز گرفتن تشویق كنید.

كودك را به استراحت كوتاهی وادار كنید

مادری در چهار سالگی پسرش این راهكار را مفید یافت: «اگر پسرم نمی‌توانست مثلاً شكل سگ مادر بزرگش را آن گونه كه میل داشت، بكشد، گاهی كافی بود بگویم، «می‌دانی، مجبور نیستی همین الان تمامش كنی. دانستن اینكه او هر موقع میل داشته باشد می‌تواند كار را متوقف كند، او را آرام می‌كرد.»

نشانه‌های اولیه هشداردهنده را تشخیص دهید

عواملی را كه باعث خشم كودك می‌شوند، پیگیری كنید و آنها را مد نظر قرار دهید. عوامل وادار كننده كودك به گاز گرفتن، كتك زدن و یا جیغ و فریاد زدن. آیا كودك چشمهایش را می‌مالد؟ مشتهایش را گره می‌كند؟ علایم را یادداشت و با مشاهده آنها، قبل از اینكه كودك به فردی كه در دسترس اوست آسیبی وارد كند، او را به یك كار یا بازی جدید - یا حتی یك چرت خواب - وادار كنید. مادری برای من شرح می‌داد كه از شوهرش خواسته است هنگام بازی كردن دختر (حدود پنج ساله‌شان) از او فیلمبرداری كند و سپس فیلم را به دخترش نشان داده است. در طول مدت تماشای فیلم، مادر نشانه‌های هشدار دهنده اولیه» و عواقب رفتارهای بد دخترش را نشان و تذكر داده و از او خواسته است چگونگی نشان دادن واكنش بهتر در چنان شرایطی را شرح دهد. با استفاده از فیلم خانگی و یا حتی بدون استفاده از آن، به محض مشاهده علایم هشدار دهنده، كودك را متوقف كنید و چگونگی تشخیص این علایم را به خود كودك نیز آموزش دهید.

فرزند خود را از مشكلات دور ندارید

ناكامی كه كودكان در شرایط گیج كننده تجربه می‌كنند، نباید كاملاً از بین برود. شما نیز نباید چنین چیزی را بخواهید، زیرا بخش مهمی از تجربه یادگیری است. كارشناسان عقیده دارند كودكان پیش دبستانی، باید چگونگی غلبه بر ناكامی خودشان را بیاموزند؛ یعنی آرامشی بیابند و فرصت حل مشكل به آنها داده شود. اگر چه شما با پیشنهاد كمك به آنها می‌توانید این امر را برای آنها خیلی ساده‌تر كنید، ولی نباید دخالت نمایید و خود كارها را بر عهده بگیرید. والدین عجول، اغلب كارها را خود به انجام می‌رسانند، تنها به این دلیل كه حوصله صرف وقت و همراهی با كودك را ندارند تا كودك خود از عهده انجام كار بر آید. در این صورت، در روزی كه به اندازه كافی فرصت دارید، وقت بیشتری صرف و مهارتهای لازم را با فرزند خود تمرین كنید. یك مثال خوب برای این مورد، درست كردن پازل (جورچین) است. گاهی، كودك برای قرار دادن قطعه‌ای در محل خود -كه خیلی ساده و بدیهی نیز به نظر می‌رسد، تلاش زیادی می‌كند- شما در چنین حالتی به كمك به او وسوسه می‌شوید، ولی بر این تمایل خود لگام بزنید. از كودك بخواهید دقت كند در صورت تغییر جهت دادن و چرخاندن قطعه، آیا بهتر جاسازی نمی‌شود. از او بخواهید ببیند آیا قطعات همرنگ یا با رنگهای مشابه در محل مشاهده می‌كند؟ كمك به او برای كمك به خودش، درباره تواناییهایش و نیز درك اینكه همیشه برای پاسخ به پرسشهای او در كنارش هستید، به كودك اعتماد به نفس خواهد بخشید.

كودك را به ورزش تشویق كنید

دكتر «ادوارد هالوول» (1) در كتاب هنگامی كه نگران فرزند عزیز خود هستید، می‌نویسد: «به منظور پیشگیری از تجمع تدریجی خشم و پرخاشگری، كودك خود را به ورزش روزانه تشویق كنید.»
حتماً روزانه فرصتی برای ورزش، به عنوان راهی برای تخلیه عصبانیت و رفتارهای تهاجمی، به كودك بدهید، قبل از اینكه خود اقدام به ابراز آن بنماید. عقل سالم در بدن سالم است!

فضای كافی در اختیار كودك قرار دهید

به كودك بیاموزید برای بازی و سایر فعالیتهایش فضای كافی پیدا كند و به افرادی كه در اطرافش حضور دارند نیز فضای كافی بدهد. گاهی برخوردها و اتفاقها زمانی كه فضای كافی برای بازی و فعالیت همه افراد وجود نداشته باشد، پیش می‌آیند و موجب می‌شود كوچولویتان فكر كند دیگری كتكش زده است، در حالی كه در حقیقت كودك دیگر حین عبور از كنارش او را لگد زده و هل داده است. كودكان خردسال محیط شلوغ را دوست دارند ولی باید آنها را تشویق كرد هنگام بازی فضای كافی برای خود در نظر بگیرید محدوده خود را تعیین كنند.

رفتار شایسته را تقویت كنید

چنانچه فرزندتان در مقابله با عصبانیت تسلیم می‌شود، به رفتارهای خوب او توجه كنید و به او بگویید آن رفتار خوب شما را خوشحال كرده است. با اظهار نظرهایی از این قبیل، به تلاشهای مثبت او واكنش نشان دهیم: «از اینكه بدون یادآوری دوباره برای خوردن شام آمدی، خوشم آمد»؛ «خیلی ممنون كه با وجود عجله برای بازی، لباسهایت را به چوب رختی آویزان كردی»؛ «خوشحالم كه خوراكی‌ات را با خواهرت تقسیم كردی» و «از طرز اندیشیدن تو به دیگران خوشم آمد». با این روش، به جای اینكه كودك را مدام به خاطر عصبانی شدن و ناكامی سرزنش كرده باشید، رفتارهای خوب او را تشویق و تقویت كرده‌اید.

دعوا را خاتمه دهید

نویسنده كتاب در سالهای نوپایی كودك منتظر چه چیزی باشیم می‌نویسد: اگر در ضمن دعوا كودك شما آسیب دیده یا به کودك دیگری آسیب رسانده است، باید به دعوای آنها خاتمه دهید. كودك صدمه دیده را آرام و بازی دیگر را به او پیشنهاد كنید. سپس كودك مهاجم را تنبیه و برایش شرح دهید گاز گرفتن، كتك زدن و كارهای مشابه دیگر، غیر قابل قبول هستند. عواقب را هم به او یادآوری كنید: اگر دوباره گاز بگیری، باید چند دقیقه روی صندلی بنشینی» و در صورت تكرار عمل نادرست، او را برای وقفه روی صندلی بنشانید.

پی‌نوشت‌:

1. Edward Hallowell M.D.

منبع مقاله:
كندی، میشل؛ (1392)، آداب‌دانی و نزاكت، برگردان: زهرا جعفری، مشهد: به نشر (انتشارات آستان قدس رضوی)، چاپ دوم.