ارتباط مؤثر در خانواده از نگاه اسلام

ارتباط مفید و سازنده از مهم‌ترین گام‌ها برای دست یافتن به اهداف بلند و مقدس خانواده است. صفا، صمیمیت و سلامت در زندگی، به شیوه‌ی ارتباط میان اعضای خانواده بستگی دارد. ارتباط مؤثر میان افراد خانواده اثر مستقیمی بر سلامت روانی افراد آن دارد، به رشد شخصیتی و هویت‌یابی افراد کمک می‌کند، بهره‌وری شغلی، موفقیت و کیفیت زندگی را افزایش می‌دهد، تندرستی و سلامت جسمی را به همراه می‌آورد،‌ سازگاری فرد را افزایش می‌دهد، باعث مقابله سازنده با فشارهای روانی می‌شود و نهایت این که خودشکوفایی و رشد و کارایی نهاد خانواده را به همراه دارد (1). سخنی که با نرمی و عطوفت همراه باشد، آهنگی گوش نواز و دلنشین دارد؛ از این رو اگر صدا همراه با ملایمت و نرمش باشد، عواطف و احساسات را بر می‌انگیزد. البته ملایمت در سخن زمانی ارزشمند است که با قاطعیت و شفافیت همراه باشد ارتباط مؤثر بهترین راه برای از بین بردن سوء تفاهم‌ها است. تنها مسیر برای نشان دادن احساسات به یکدیگر بوده و راهی برای انتقال اطلاعات و امری ضروری برای رشد و کارایی خانواده به شمار می‌آید. اگر ارتباط مؤثر و مفید نباشد، نارضایتی، تنهایی، تعارض، در خانواده پدید می‌آید، آسیب‌های روانی ریشه می‌دواند، اعتماد به نفس مختل می‌شود و توانایی افراد برای مواجهه با مشکلات کاهش می‌یابد.
آموزه‌های اسلامی و احادیث ناب رضوی، توصیه‌های زیبایی در مورد رفتار اعضای خانواده دارد که در چگونگی روابط اعضا و کارایی بیشتر آن اثرگذار است. بخشی از این توصیه‌ها، کلامی و بخشی غیرکلامی است.

الف) ارتباط کلامی

سخن گفتن، یکی از قابلیت‌ها و هدیه‌هایی است که آفریدگار به بشر هدیه داده است. خداوند نه تنها استعداد سخن گفتن را به آدمی هدیه داد، بلکه توان گویش‌های متنوع را به انسان ارزانی داشته است. امروزه صدها زبان و هزاران گویش در سراسر گیتی وجود دارد و این نشانه‌ای بر عظمت دستگاه آفرینش است.
سخن گفتن، آداب و ویژگی‌هایی دارد که آدمی، بسیاری از آنها را در فطرت خویش دارد؛ مانند این که همه‌ی انسان‌ها می‌دانند که بهتر است با ادب سخن بگویند، و با زبان خود دیگران را آزار ندهند. برخی از آداب گفتگو با تکیه بر عقل و یا براساس متون دینی بدست می‌آید. در شیوه‌ی برقراری روابط کلامی، تفاوت‌هایی میان کودک و بزرگسال و زن و مرد دیده می‌شود. فراهم کردن زمینه گفتگو برای کودکان، رشد و بالندگی آنها را به همراه دارد. در طرف مقابل، ‌نبود شرایط مناسب برای گفتگو و بیان احساسات و افکار، به سرکوبی عواطف آنان منجر می‌شود.
محیط خانواده بهترین محل رشد کلامی، شناخت آداب آن و ابراز وجود از راه گفتار است. آموزه‌های اسلامی درباره «زیبا سخن گفتن» و «سخن زیبا گفتن»، توصیه‌هایی دارد. قرآن کریم بر این نکته مهم پافشاری کرده که کلام باید حاوی مطالب مفید و پسندیده باشد و در عین حال زیبا بیان شود:
وَقُولُوا لَهُمْ قَوْلاً مَعْرُوفاً؛ و با آنان سخنی پسندیده بگویید (2).
واژه‌ی «معروف» از ریشه «عرف» آمده به دو معنا بکار می‌رود (3)؛ یکی سکونت و آرامش و دیگری، گفتاری که همگان آن را نیک بدانند. پس «قول معروف» سخنی است که به گونه‌ای بیان شود که آرامش بخش باشد و همگان آن را سخنی نیک به حساب آورند. بر این اساس می‌توان گفت هر کلامی که در قلب شنوندگان آرامش برقرار کند یا کلامی که موجب نوازش روح و فکر دیگران شود، سخن نیک است (4). در آیه‌ای دیگر به سخن زیبا اشاره دارد:
وَقُولُوا لِلنَّاسِ حُسْناً؛ و با مردم [به زبانِ] خوش سخن بگویید (5).
آیه‌ی شریفه با صراحت به اصل «سخن زیبا گفتن» اشاره دارد. در تفاسیر، «قول حسن» این‌گونه تفسیر شده است: سخن زیبا، سخنی است که دوست دارید به شما گفته شود، پس همان‌گونه با دیگران سخن بگویید (6). حضرت رضا (علیه‌السلام) در حدیث زیبایی بهترین انسان‌ها را این‌گونه معرفی می‌کنند:
کسی که سخنش نغز، شیرین و نیکو باشد، کسی که برای اطعام دیگران سفره بگستراند و کسی که در شب نماز گزارد، در حالی که دیگران در خوابند (7).
سخن نیکو دارای ملاک‌ها و معیارهایی است. اگر این ملاک‌ها و معیار‌ها در سخن وجود داشته باشد، می‌توان به شایسته و نیکو بودن آن گواهی داد.

اول) لحن صدا

در مرتبه نخست، گفتگوی اعضای خانواده باید با هم محترمانه باشد؛ از جمله این که آهنگ صدا باید ملایم باشد. قرآن کریم برای تشویق افراد به لطیف کردن صوت، تشبیه زیبایی به کار می‌برد تا فرد را به استفاده از صوت ملایم در همه جا به ویژه محیط خانه تشویق کند:
وَاقْصِدْ فِی مَشْیِکَ وَاغْضُضْ مِن صَوْتِکَ إِنَّ أَنکَرَ الْأَصْوَاتِ لَصَوْتُ الْحَمِیرِ؛ و در راه رفتنِ خود میانه‌رو باش، و صدایت را آهسته ساز، که بدترین آوازها بانگ خران است (8).
برخی معتقدند که 38 درصد از استنباط اولیه افراد از هر ارتباطی، به نحوه‌ی بیان آن بستگی دارد (9). نخستین کلماتی که از دهان انسان خارج می‌شود، لحن کلام را مشخص می‌کند. بنابراین صدا باید آرام، منظم و نیرومند باشد، کلمات به صورت روان پشت سر هم بیان شود و از درنگ بیجا و زننده خودداری و روی کلمات و جمله‌های مهم تکیه شود.
لحن صدا از کیفیت صوت، طنین و گویایی آن رنگ می‌گیرد. تغییر در کیفیت صدا گویای احساسات، عواطف و تناسب معنا است. زیر و بم صدا تعیین کننده‌ی نت بالا یا پایین یا ترکیبی از این دو نت است که موجب تنوع صدا و قوت آن می‌شود (10).
سخنی که با نرمی و عطوفت همراه باشد، آهنگی گوش نواز و دلنشین دارد؛ از این رو اگر صدا همراه با ملایمت و نرمش باشد، عواطف و احساسات را بر می‌انگیزد. البته ملایمت در سخن زمانی ارزشمند است که با قاطعیت و شفافیت همراه باشد، قرآن کریم راز موفقیت شگفت‌انگیز پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) را این‌گونه معرفی می‌کند: قلبی مهربان و سخنی نرم.
فَبِمَا رَحْمَةٍ مِنَ اللّهِ لِنتَ لَهُمْ وَلَوْ کُنتَ فَظّاً غَلِیظَ الْقَلْبِ لَانفَضُّوا مِنْ حَوْلِکَ فَاعْفُ عَنْهُمْ وَاسْتَغْفِرْ لَهُمْ وَشَاوِرْهُمْ فِی الْأَمْرِ فَإِذَا عَزَمْتَ فَتَوَکَّلْ عَلَى‏ اللّهِ إِنَّ اللّهَ یُحِبُّ الْمُتَوَکِّلِینَ؛ پس به [برکتِ] رحمت الهی، با آنان نرمخو [و پُر مِهر] شدی، و اگر تندخو و سخت دل بودی قطعاً از پیرامون تو پراکنده می‌شدند. پس، از آنان درگذر و برایشان آمرزش بخواه، و در کار[ها] با آنان مشورت کن، و چون تصمیم گرفتی بر خدا توکل کن، زیرا خداوند توکل کنندگان را دوست می‌دارد (11).

دوم) استفاده از نام‌های زیبا

از نشانه‌های احترام در گفتگو این است که اعضای خانواده به ویژه زن و شوهر یکدیگر را به بهترین نامی که هر یک دوست دارند، خطاب کنند. قرآن برای بهبود روابط میان افراد توصیه‌هایی دارد؛ اول این که انسان‌ها باید از تمسخر و مسخره کردن یکدیگر پرهیز کنند، دوم این که از یکدیگر عیب‌جویی نکنند و سوم این که یکدیگر را با القاب زشت و ناپسند یاد نکنند:
وَلاَ تَنَابَزُوا بِالْأَلْقَابِ؛ و به همدیگر لقب‌های زشت مدهید (12).
بدون شک استفاده از نام‌های زیبا باعث جذب دلها می‌شود، چنانکه بکار بردن نام‌های زشت، فاصله‌ها را افزایش می‌دهد و انسان‌ها را از یکدیگر دور می‌سازد. اگر کسی از نام‌های ناپسند استفاده کرد و یا زیبا سخن نگفت، نباید انتظار داشته باشد که دیگران با او زیبا سخن بگویند و از نام‌های نیکو استفاده کنند. مولا علی (علیه‌السلام) فرمودند:
نَکیِرُا الْجَوَابِ مِنْ نَکِیرِ الْخِطَاب؛ بدی پاسخ از بدی سخن گوینده است (13).
آن حضرت (علیه‌السلام) در کلامی زیبا فرمودند:
سخن زیبا بگویید تا جواب زیبا بشنوید (14).
مولا علی (علیه‌السلام) در کلام زیبایی ضمن توصیه به پرهیز از بکار بردن سخنان زشت، فلسفه آن را یادآور می‌شوند. زیبا سخن نگفتن فرومایگان را گرد آدمی جمع می‌کند و گرانمایگان را از انسان دور می‌سازد:
از به زبان آوردن سخنان زشت برحذر باش؛ زیرا فرومایگان را گرد تو جمع می‌کند و گرانمایگان را از تو فراری می‌دهد (15).
زندگی خانوادگی و زناشویی باید آکنده و لبریز از عشق و محبت باشد،‌ احترام متقابل میان زن و شوهر، فرزندان با والدین و تمام اعضای خانواده باید حاکم باشد، برای دست یافتن به این مهم بکار بردن نام نیک و توجه به زیبایی و آراستگی سخن بسیار مهم است. از این رو پیشوایان دین سفارش کرده‌اند که افراد را به بهترین نامی که دوست دارند، مورد خطاب قرار دهید. امام صادق (علیه‌السلام) فرمود:
به بهترین نامی که دوست دارد، او را صدا بزند (16).

سوم) سلام

پیوندهای خانوادگی پس از آغاز، نیازمند تحکیم است. استوارسازی پیوند با رفتارهای کوچک امّا مهم شکل می‌گیرد، تا از این طریق، مرزهای دوستی میان اعضای خانواده توسعه یافته و پایدار بماند. هرگاه دو عضو خانواده به یکدیگر می‌رسند، نخستین نشانه دوستی و محبّت میان آنها رد و بدل می‌شود. برای آن که کلامی میان آن دو برقرار شود، سخنی مناسب‌تر از سلام نیست. سلام، آرزوی سلامتی و تندرستی برای طرف مقابل است. سلام، شعاری اسلامی است که در مرحله‌ی اول آشنایی را شکل می‌دهد و به صمیمیت‌ها و مهربانی‌ها عمق می‌بخشد. پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) به ابوذر فرمود:
اگر می‌خواهی خیر و برکت خانه‌ات افزون شود، هنگامی که وارد خانه شدی، به همسر و خانواده‌ات سلام کن (17).
در روایت دیگری حضرت رسول (صلی الله علیه و آله و سلم) سلام کردن هنگام ورود خانه را عاملی برای نزول برکت و انس ملائکه با اهل آن خانه بیان فرموده‌اند
(18).
استفاده از گل واژه «سلام» برای آغاز ارتباط، آنقدر مهم است که براساس آموزه‌های اسلامی، اگر کسی کلام خود را با سلام شروع نکند، نباید جواب او را داد. رسول گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمودند:
اگر کسی قبل از سلام سخن بگوید، جواب او را ندهید (19).
سلام دادن تنها رفتاری نیک نیست، بلکه فرهنگ است. فرهنگ سلام، حاوی پیام امنیت، دوستی، مهروزی، تواضع، همکاری و ادب است؛ از این رو خداوند می‌فرماید:
وَإِذَا حُیِّیتُم بِتَحِیَّةٍ فَحَیُّوا بِأَحْسَنَ مِنْهَا أَوْ رُدُّوهَا إِنَّ اللّهَ کَانَ عَلَى‏ کُلِّ شَیْ‏ءٍ حَسِیباً؛ و چون به شما درود گفته شد، شما به [صورتی] بهتر از آن درود گویید، یا همان را [در پاسخ] برگردانید، که خدا همواره به هر چیزی حسابرس است (20).
به دلیل اهمیت سلام در روابط اجتماعی و خانوادگی در آموزه‌های رضوی (علیه‌السلام) نکات ظریفی گوشزد شده است؛ نخست این که در سلام دادن نباید تبعیض قائل شد بلکه توانگر و محروم باید یکسان باشند. حضرت رضا (علیه‌السلام) فرمود:
هر کس مسلمان فقیری را ملاقات کند و برخلاف روشی که به انسان‌های ثروتمند سلام می‌کند، به او سلام کند، در روز قیامت، خداوند را در حالی ملاقات می‌کند که نسبت به او غضبناک و خشمگین است (21).
دوم اینکه، یکی از روش‌های تربیتی، آموزشی عملی آداب به کودکان است. اگر پدر و مادر خود اهل سلام و گفتار نیکو باشند، فرزندان نیز آن را فراگرفته و مؤدب به آن می‌شوند. در حدیثی از امام رضا (علیه‌السلام) آمده است که پنج چیز را نباید تا زمان مرگ ترک کرد، یکی از آنها سلام کردن به کودکان است (22).

چهارم) سپاس‌گزاری

از نشانه‌های احترام در گفتگو که به ژرف‌تر شدن روابط عاطفی کمک می‌کند، سپاسگزاری اعضای خانواده از یکدیگر با گفتار است. در آموزه‌های اسلامی تشکر از والدین در ردیف شکرگزاری خداوند آمده است:
وَوَصَّیْنَا الْإِنسَانَ بِوَالِدَیْهِ حَمَلَتْهُ أُمُّهُ وَهْناً عَلَى‏ وَهْنٍ وَفِصَالُهُ فِی عَامَیْنِ أَنِ اشْکُرْ لِی وَلِوَالِدَیْکَ إِلَیَّ الْمَصِیرُ؛ و انسان را درباره پدر و مادرش سفارش کردیم مادرش به او باردار شد، سستی بر روی سستی. و از شیر بازگرفتنش در دو سال است. [آری، به او سفارش کردیم] که شکرگزارِ من و پدر و مادرت باش که بازگشت [همه] به سوی من است (23).
زن و مرد هر دو برای اداره خانواده و تأمین مسایل رفاهی تلاش می‌کنند. چه زیبا است، انسان در مقابل خدمتی که دریافت می‌کند سپاسگزار باشد و از طرف مقابلش قدردانی کند. زنی که تمام وجود خود را وقف زندگی خانوادگی کرده و مردی که برای امرار معاش تمام توان خود را به کار بسته است، سزاوار بهترین تقدیرها و کامل‌ترین تشکرها هستند. امام صادق (علیه‌السلام) فرمود:
در تورات نوشته است: سپاسگزاری کن از کسی که به تو احسان کرده و احسان کن به کسی که از تو سپاسگزاری کرده است؛ زیرا نعمت‌ها با سپاسگزاری پایدار و با ناسپاسی ناپایدار می‌شود (24).
براساس این روایت سپاسگزاری دو فایده‌ی مهم دارد؛ نخست این که ارتباط میان دو فرد را مستحکم کرده و احسان میان آن دو زیاد می‌شود و دوم این که با شکرگزاری می‌توان نعمت و خوبی‌های طرف مقابل را همیشگی و دائمی کرد.
اداره زندگی امر دشواری است، مرد حاصل دست‌رنج خود را در طبق اخلاص می‌گذارد و بدون منت تقدیم همسر و فرزندانش می‌کند. زن نیز سختی‌های کار منزل و تربیت و پرورش کودکان را به جان می‌خرد و با عشق، وجود خود را نثار همسر و فرزندان می‌کند. بهترین راه برای این که خستگی‌ها بر جان اعضای خانواده نماند، سپاسگزاری و تشکر است. امام صادق (علیه‌السلام) فرمود:
بهترین زن‌های شما زنی است که وقتی شوهرش چیزی می‌آورد سپاسگزاری کند و اگر نیاورد، راضی باشد (25).
در طرف مقابل اگر زنی به شوهرش بگوید: هیچ خیری از تو ندیدم، ثواب اعمال نیک چنین زنی نابود خواهد شد (26).
در محیط خانواده، شکرگزاری و سخن گفتن از نعمت‌های خداوند نیز اهمیت دارد و به رضایت افراد از زندگی کمک می‌کند:
وَأَمَّا بِنِعْمَةِ رَبِّکَ فَحَدِّثْ؛ و از نعمت پروردگار خویش [با مردم] سخن گوی (27).
در قرآن به این واقعیت اشاره شده است که شکرگزاری در برابر نعمت‌های الهی، در درجه اول برای خود فرد سودمند است:
وَلَقَدْ آتَیْنَا لُقْمَانَ الْحِکْمَةَ أَنِ اشْکُرْ لِلَّهِ وَمَن یَشْکُرْ فَإِنَّمَا یَشْکُرُ لِنَفْسِهِ وَمَن کَفَرَ فَإِنَّ اللَّهَ غَنِیٌّ حَمِیدٌ؛ و به راستی، لقمان را حکمت دادیم که خدا را سپاس بگزار و هر که سپاس بگزارد، تنها برای خود سپاس می‌گزارد و هر کس کفران کند، در حقیقت، خدا بی‌نیاز ستوده است (28).
بخشی از سپاسگزاری از خداوند، ارج نهادن به تلاش انسان‌هایی است که در حق فرد، کمک و لطفی داشته‌اند. در غیر این صورت، فرد، سپاسگزار خداوند نبوده است. امام رضا (علیه‌السلام) فرمود:
مَنْ لَمْ یَشْکُرِ الْمُنْعِمَ مِنَ الْمَخْلُوقِینَ لَمْ یَشْکُرِ اللهَ عَزَّوَجَلَّ؛ کسی که از احسان مردم تشکر نکند، شکر خدا را بجا نیاورده است (29).
حاصل آن که محیط خانواده بهترین محل رشد کلامی، شناخت آداب آن و ابراز وجود از راه گفتار است. ارتباط کلامی مؤثر، از راه‌های اساسی تحکیم بنیان خانواداه است که در آموزه‌های اسلامی و بیانات رضوی (علیه‌السلام) به آن توجه شده است. توجه به لحن صدا، استفاده از نام‌های زیبا، آغاز سخن با سلام و سپاسگزاری زبانی برای برقراری ارتباط کلامی مؤثر، ضروری است. افزون بر رعایت این نکات باید توجه داشت که از برخی رفتارها که مانع برقراری ارتباط کلامی مناسب می‌شود، باید پرهیز کرد. نق زدن، قطع کلام یکدیگر، جدال و بگو و مگو در مورد امور کم اهمیت، منحرف شدن از موضوع اصلی، تهدید، توهین، تمسخر، انتقاد تند و پرگویی از جمله اموری است که به برقراری ارتباط کلامی مؤثر ضربه می‌زند.

ب) ارتباط غیرکلامی

در ارتباط غیر کلامی، افراد به وسیله وضعیت بدن مانند نحوه قرار گرفتن در مقابل هم، میزان فاصله از یکدیگر، حالت چهره و حرکات بدن با هم به تعامل خود آگاه یا ناخودآگاه می‌پردازند. اگر روابط غیرکلامی به صورت مناسب برقرار شود، در تحکیم روابط و رضایت‌بخشی بین افراد تأثیر فراوانی دارد.

اول) حالات چهره

چهره، اطلاعات فراوانی درباره حالت‌های هیجانی دیگران برای ما مخابره می‌کند. برخی بر این باورند که حالات چهره بعد از زبان، مهم‌ترین منبع اطلاعاتی است (30). در فرهنگ‌های مختلف دنیا، حالت‌های مشترکی از چهره وجود دارد؛ مانند بالا کشیدن یک یا هر دو ابرو، خمیازه کشیدن و جمع کردن لب‌ها که به ترتیب نشانه‌ی نگرانی و تعجب، خستگی و اضطراب هستند (31).
بسیاری از نشانه‌های خوشرویی از راه چهره به اعضای خانواده به ویژه همسر منتقل می‌شود. پیراستن و آرایش چهره به عنوان نمودی بارز از خوشرویی لحاظ می‌شود. فردی که با چهره‌ی آراسته با همسر خود روبرو می‌شود، این پیام را به او انتقال می‌دهد که برای او ارزش قائل است؛ از این رو در روایات اسلامی بر آراسته بودن زن و مرد در محیط خانه توجه ویژه‌ای شده است. همسران ترجیح می‌دهند برای شریک زندگی، کسی را انتخاب کنند که در عین دوری از عصبانیّت، بی‌تحرّک نباشد. این تحرّک از مهربانی و گرمی زندگی حکایت دارد. در روایت آمده است که زن باید با زیباترین لباس‌ها و بهترین عطرها و لوازم آرایش، خود را آراسته و بر مرد عرضه کند (32). همچنین به مرد توصیه شده همان‌گونه که انتظار دارد، زن برای او آماده باشد، خود را آراسته کند (33).
گاهی می‌شود به وسیله یک نگاه، همسر خود را از خود متنفر می‌کنیم و یا به وسیله یک نگاه، محبّت خود را در دل او جا دهیم. از این رو نگاه به همسر و اعضای خانواده باید همراه با لبخند و خوشرویی باشد، در آن خشم و غضب نباشد و از روی تمسخر و استهزاء صورت نگیرد.

دوم) گشاده‌رویی

یکی از راهکارهای مهم برای پیدایش توجه در ارتباط میان همسران، گشاده‌رویی است. خوشرویی و چهره باز موجب جذب دل‌ها می‌شود، محبّت را زیاد می‌کند، شادی و نشاط را به ارمغان می‌آورد و کینه‌ها را از دل‌ها می‌زداید (34).
تبسّم موجب ایجاد رابطه محبّت‌آمیز میان اعضای خانواده می‌شود. بشّاش بودن، به دیگران جرأت می‌بخشد و هراس و نگرانی را از دلها می‌زداید و بار سنگین غم را از جان دوستان بر می‌دارد. امام رضا (علیه‌السلام) فرمود:
هر مسملانی دیدار کند و او را شاد سازد، خداوند وی را خوشحال و مسرور خواهد ساخت (35).
درباره حالت چهره‌ی حضرت رضا (علیه‌السلام) آمده است:
هرگز امام رضا (علیه‌السلام) را ندیدیم که تبسّم نداشته باشد (36).

سوم) گوش دادن مؤثر

برای برقراری یک ارتباط محکم، لازم است هنگام صحبت، طرف مقابل به صورت کامل به سخن گوینده توجّه کند. وقتی با دقت به سخن همسر یا فرزند خود گوش می‌دهیم به او ثابت می‌کنیم که حرفش برای ما سودمند و مهم است. همچنین تمایل خود را برای ادامه ارتباط و گفتگو با او نشان می‌دهیم. اهمیت این مهارت به اندازه‌ای است که رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود:
هر گروهی که با یکدیگر مجالست کنند و به سخن هم گوش فرا ندهند، برکت از میانشان برخیزد (37).
رعایت نکردن این اصل، هنگام برقراری ارتباط ممکن است منجر به درگیری و اختلاف شود.

چهارم) فروتنی

در ارتباطات غیر کلامی، وضعیت بدن، نقش مهمی ایفا می‌کند، بدن ما می‌تواند به گونه‌ای باشد که میان افراد به ویژه، همسران، ارتباط ایجاد کند، ارتباط را آسان نماید و به آن استمرار و تداوم ببخشد. هنگامی که در برخورد با دیگران، حالتی آرام امّا هوشیار از خود نشان می‌دهیم یا اندکی بدن خود را به سوی جلو خم می‌کنیم یا با روی گشاده در فاصله‌ی مناسبی قرار می‌گیریم، ارتباط را تقویت کرده و در عین آرامش، خود را با هیجان نشان می‌دهیم و به طرف مقابل خود می‌فهمانیم که خوب درک می‌کنیم و برای درک او بسیار مصمّم هستیم.
همسران ترجیح می‌دهند برای شریک زندگی، کسی را انتخاب کنند که در عین دوری از عصبانیّت، بی‌تحرّک نباشد. این تحرّک از مهربانی و گرمی زندگی حکایت دارد. اسلام در ارتباط با وضعیت بدن در ارتباط غیرکلامی، توصیه‌هایی دارد. این آیین الهی، فروتنی در روابط را توصیه می‌کند؛ به گونه‌ای که محبت میان افراد، شهد شیرین تواضع و فروتنی است. مولا علی (علیه‌السلام) فرمود:
ثَمَرَةُ التَّواضُعِ الْمَحَبَّة؛ محبّت میوه‌ی تواضع است (38).
فروتنی به این معنا است که فرد در مقایسه‌ی با دیگران برای خودش امتیاز و برتری قائل نشود (39). این حالت در وضعیت بدنی فرد بسیار مؤثر است. از این رو قرآن به فرزندان توصیه می‌کند تا در برابر والدین خود، بال‌های فروتنی را بگشایند و در رفتار با آنان تواضع را پیشه سازند:
وَاخْفِضْ لَهُمَا جَنَاحَ الذُّلِّ مِنَ الرَّحْمَةِ وَقُل رَّبِّ ارْحَمْهُمَا کَمَا رَبَّیَانِی صَغِیراً؛ و از سر مهربانی، بال فروتنی بر آنان بگستر و بگو: پروردگارا، آن دو را رحمت کن چنان که مرا در خُردی پروردند (40).
فروتنی، برخلاف تکبر، نوعی افتادگی در حالت و وضعیت بدن ایجاد می‌کند. وجود این حالت در مخاطب سبب می‌شود ارتباط با آسانی و راحتی برقرار شود. اسلام برای تشویق افراد خانواده به نهادینه کردن این حالت، توصیه‌هایی دارد. از جمله اینکه به مردان توصیه می‌کند، هنگام ورود به خانه سلام کنند (41) و در این امر بر سایرین پیشی بگیرند؛ چرا که نشانه تواضع و فروتنی است. امام رضا (علیه‌السلام) فرمود:
هنگامی که وارد منزلت می‌شوی، پس بر اهل آن سلام ده (42).
در روایتی، آخرین فرستاده الهی (صلی الله علیه و آله و سلم) سه ویژگی را برای بهترین مردان بر می‌شمارند، یکی از آن‌ها فروتنی نسبت به همسر و فرزندان است (43).
صفت فروتنی از صفات پسندیده‌ای است که برای زنان نیز بیان شده است و برای نشان دادن این وصف توصیه‌هایی مانند استقبال از شوهر، بدرقه او و گرامی داشتن و پوشاندن لباس برایشان بیان شده است (44). همچنین در روایات اسلامی، بهترین صفت زنان تواضع در مقابل شوهر و بدترین رفتار آنان، تکبر در برابر شوهر بیان شده است (45).
حاصل اینکه علاوه بر ارتباط کلامی، انسان‌ها می‌توانند به وسیله وضعیت بدن، حالت‌های چهره، حرکت‌های بدن، گشاده‌رویی و گوش دادن فعال با یکدیگر ارتباط برقرار کنند. ارتباط غیرکلامی تأثیر شگرفی در ایجاد محبّت و استواری روابط خانوادگی دارد.

پی‌نوشت‌ها:

1. حسین‌زاده، راهکارهای ارتباط مؤثر در میان اعضای خانواده، ص 86.
2. نساء / 5.
3. راغب اصفهانی، المفردات، ص 331؛ ابن فارس، معجم مقاییس اللغه، ج 4 ص 81.
4. فخررازی، مفاتیح الغیب، ج 9، ص 495؛ میبدی، کشف الاسرار، ج 2، ص 413؛ ابن عاشور، التحریر و التنویر، ج 4، ص 26؛ طباطبایی، المیزان، ج 4، ص 173.
5. بقره / 83.
6. فخر رازی، مفاتیح الغیب، ج 3، ص 585؛ ابن عاشور، التحریر و التنویر، ج 1، ص 564؛ طباطبایی، المیزان، ج 1، ص 218؛ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ج 1، ص 328؛ قرائتی، تفسیر نور، ج 1، ص 150.
7. صدوق، عیون اخبارالرضا (ع)، ج 2، ص 65؛ مجلسی، بحارالانوار، ج 71، ص 383.
8. لقمان / 19.
9. کول، کلید طلایی ارتباطات، ترجمه محمدرضا آل‌یاسین، ص 19.
10. همان، ص 20.
11. آل عمران / 159.
12. حجرات / 11.
13. نهج‌البلاغه، حکمت 40.
14. لیثی واسطی، عیون الحکم و المواعظ، ص 497؛ آمدی، غررالحکم، ص 720.
15. لیثی واسطی، عیون الحکم و المواعظ، ص 99؛ آمدی، غررالحکم، ص 172.
16. کلینی، الکافی، ج 2، ص 643؛ طبرسی، مشکاة الانوار، ص 204؛ حرّ عاملی، وسائل الشیعه، ج 12، ص 53.
17. نوری، مستدرک الوسائل، ج 3، ص 459.
18. صدوق، علل الشرائع، ج 2، ص 583؛ مجلسی، بحارالانوار، ج 73، ص 7.
19. کلینی، الکافی، ج 2، ص 644؛ صدوق، الخصال، ج 1، ص 19؛ مجلسی، بحارالانوار، ج 73، ص 3.
20. نساء / 86.
21. صدوق، الأمالی، ص 442؛ مجلسی، بحارالانوار، ج 69، ص 38؛ حرّ عاملی، وسائل الشیعه، ج 12، ص 64.
22. صدوق، عیون اخبارالرضا (ع)، ج 2، ص 81؛ مجلسی، بحارالانوار، ج 16، ص 215.
23. لقمان / 14.
24. کلینی، الکافی، ج 2، ص 94؛ فیض کاشانی، الوافی، ج 4، ص 346؛ حرّ عاملی، وسائل الشیعه، ج 15، ص 315.
25. مجلسی، بحارالانوار، ج 100، ص 239؛ نوری، مستدرک الوسائل، ج 14، ص 161.
26. صدوق، الفقیه، ج 3، ص 440؛ طبرسی، مکارم الاخلاق، ج ص 215؛ حرّ عاملی، وسائل الشیعه، ج 20، ص 162.
27. ضحی / 11.
28. لقمان / 12.
29. صدوق، عیون اخبارالرضا (ع)، ج 2، ص 24؛ حرّ عاملی، وسائل الشیعه، ج 16، ص 313.
30. حسین‌زاده، راهکارهای ارتباط مؤثر در میان اعضای خانواده، ص 88.
31. همان.
32. کلینی، الکافی، ج 5، ص 508.
33. همان، ص 567.
34. همان، ج 2، ص 104-103.
35. کلینی، الکافی، ج 2، ص 192.
36. صدوق، عیون اخبارالرضا (ع)، ج 2، ص 184.
37. پاینده، نهج‌الفصاحه، ص 777.
38. لیثی واسطی، عیون الحکم و المواعظ، ص 209؛ آمدی، غررالحکم، ص 327.
39. دیلمی و آذربایجانی، اخلاق اسلامی، ص 140.
40. اسراء / 24.
41. صدوق، علل الشرائع، ج 2، ص 583؛ حرّ عاملی، وسائل الشیعه، ج 5، ص 319؛ نوری، مستدرک الوسائل، ج 3، ص 459.
42. الفقه الامام الرضا (ع)، ص 401.
43. نوری، مستدرک الوسائل، ج 8، ص 448؛ بروجردی، جامع الاحادیث، ج 25، ص 534.
44. صدوق، الفقیه، ج 3، ص 389؛ طبرسی، مکارم الاخلاق، ص 200؛ نوری، مستدرک الوسائل، ج 14، ص 245.
45. کلینی، الکافی، ج 5، ص 508؛ صدوق، الفقیه، ج 3، ص 439؛ حرّ عاملی، وسائل الشیعه، ج 6، ص 385.

منبع مقاله :
فعّالی، محمد تقی، (1394) سبک زندگی رضوی (3)- ازدواج و خانواده، مشهد: بنیاد فرهنگی هنری امام رضا (ع)، چاپ اول.