فدائیان اسلام و انقلاب اسلامی

مقدمه

بدون تردید جمعیت"فدائیان اسلام" در اندیشه سیاسی، عمل و مبارزه، نقش ویژه و منحصر به فردی را در مقطع تاریخی ۳۴ - ۱۳۲۴ کشور را ایفا کرده است . آنان آغازگر برخوردی عقیدتی و انقلابی با جریانهای منحط دین‏ستیزی، سلطه‏پذیری و بیگانه‏پرستی بودند . حجت‏الاسلام والمسلمین هاشمی رفسنجانی در عبارتی کوتاه نقش "فدائیان اسلام" را چنین توصیف می‏کند: " رهبر فدائیان اسلام که پیشتازان مبارزه مسلحانه آن هم در شکل علنی و شجاعانه‏ای که ابهتشان و هیبتشان در مجموعه جهان اسلام اثر عمیقی گذاشت، و قلب دشمنان اسلام را در زمانی که آنها متحرک بودند، لرزاند و شهدای ... دیگری که آنها داشتند افتخاری ... در تاریخ اسلام آفریدند . ایده‏ای که دنبالش بودند و امروز تحقق یافته است، ندای حکومت‏خالص اسلامی است که در نوشته‏هایشان، شعارهایشان و اظهاراتشان و سخنرانیهایشان حاضر نبودند یک ذره از اسلام خالص تندی کنند ... "
بدیهی است آگاهی از ویژگیها، اهداف و عملکرد چنین افرادی، نه تنها برای پژوهشگران مسائل تاریخی، بلکه برای عموم مسلمانان در خور توجه و شوق انگیز خواهد بود .
جمهوری اسلامی، استقرار و قوام خود را مدیون شهدای گرانقدری است که در دوران خفقان و ظلم و جور ستم‏شاهی، مردانه ندای حق را سر دادند و با وجود مشکلات فراوان آن دوران، از جمله عدم آگاهی و حضور مردم در صحنه‏های مبارزه در حد مطلوب، تهمتها و اهانتهای گوناگون اجانب و دوست‏نمایان و ... سینه خود را برای دهشتناک‏ترین تیرهای خصم، سپر بلای اسلام و مسلمانان قرار دادند . شهید مبارز نواب صفوی بیش از چهل سال پیش، با انتشار برنامه حکومت اسلامی، پایه‏های جمهوری اسلامی را در آن ایام سیاه بنا نهاد . اکثر مبارزین و جهادگران در سالهایی مبارزه با رژیم شاه، تفکراتشان تحت تاثیر و نشات گرفته از حرکت‏خالصانه، شجاعانه و قاطعانه فدائیان اسلام بود و شهادت نواب و یارانش، بیش از پیش اذهان مردم را روشن ساخت و بسیاری را به دنبال این خط سرخ، به مبارزه با طاغوت کشاند .
"نواب صفوی چنین اعتقاد داشت که ایران مملکت اسلامی است، بایستی احکام اسلام اجرا شود . " (۱)
درست در همان زمانی که رضاخان، رضاشاه می‏شد یعنی در سال ۱۳۰۳ هجری شمسی سید مجتبی میرلوحی مشهور به نواب صفوی، در محله‏خانی آباد تهران، در خانواده‏ای متدین به دنیا آمد . پدرش، سید جواد، از خاندان میرلوحی و خود در کسوت روحانیون بود و مادرش را از دودمان صفوی دانسته‏اند . سید مجتبی هنوز کودک بود که پدرش، به دنبال فرمان رضاشاه مبنی بر ممنوعیت لباس روحانیت‏به منظور کاستن نفوذ و اقتدار علما لباس روحانی را رها کرده و به وکالت در عدلیه پرداخت و به هنگام اشتغال به همین شغل بود که گفته می‏شود روزی با علی اکبر داور وزیر وقت عدلیه درگیر شد و در نتیجه به دستگیر شده به تحمل سه سال زندان محکوم گردید .
وی کوته زمانی پس از انقضای مدت محکومیت و آزادی از دنیا رفت و سرپرستی سید مجتبی که در این زمان نه سال داشت‏بر عهده دایی او سید محمود نواب صفوی قرار گرفت که او نیز در عدلیه کار می‏کرد و از همین زمان است که احتمالا برای درامان ماندن مجتبی از تبعات فرزندی یک محکوم، نام خانوادگی مادرش را بر او نهاد و او با عنوان نواب صفوی شهره شد .
سید مجتبی دوران دبستان را پشت‏سر نهاده و وارد مدرسه صنعتی آلمانها در تهران می‏شود . سید مجتبی علاوه بر فراگیری دروس رسمی خود در مدرسه در هر فرصت مناسبی که دست می‏داد بچه‏ها را جمع کرده و از اسلام و تعلیمات اسلامی دم می‏زد و البته محیط و جو زمان رضاخانی طوری نبود که بتوان کاری هم انجام داد اما همین قدر که کسی جرات داشت‏حتی کلمه‏ای از اسلام بر زبان آورد خود نموداری از شجاعت و برجستگی او بود .
با این ویژگی روحی و گرایش قوی دینی، معلوم نیست که چرا سید مجتبی پس از طی دوران دبستان، در هنرستان صنعتی ایران - آلمان به ادامه تحصیل پرداخت . چنین می‏نماید که این کار به اصرار دایی و سرپرست او صورت گرفته است . چراکه به گواهی مادرش، مجتبی دروس این مدرسه را خوش نداشت و بارها اظهار علاقه کرده بود که طلبه شود و برای تحصیل به نجف رود .
سرانجام نواب صفوی در دوران جوانی برای آموزش دروس حوزوی راهی عراق شد . اواخر سال ۱۳۲۰ وارد نجف شد و بلافاصله در مدرسه بزرگ آخوند خراسانی حجره‏ای دست و پا کرده و بدون اتلاف وقت‏شروع به فراگرفتن دانشهای دینی نمود . هرچه را می‏خواند و یاد می‏گرفت آتش عشق باطنیش را شعله‏ورتر می‏ساخت و به مرحله‏ای رسید که ذره‏ای تردید برای او باقی نماند که هرچه حق است در اسلام و در مکتب مقدس آل محمد (ص) خلاصه شده است و این مکتب انسان‏ساز چکیده تمام تلاشها و مبارزات و جانفشانیهای انبیاست و برای جهانی کردن آن جای هیچگونه درنگ و تاملی نیست .
نواب صفوی ضمن تحصیل نزد علامه امینی (۲) ، نزد آیت الله شیخ ابوالحسن شیرازی نیز درس آموخت . (۳) و حجت‏الاسلام دوانی نیز از حضور نواب در درس تفسیر شیخ محمد آقا تهرانی یاد کرده می‏افزاید که وی در آن زمان با عنوان سید مجتبی تهرانی شناخته می‏شد . (۴)

● احمد کسروی و تدارک کشتن او

در دوران تحصیل در نجف بود که یکی از کتابهای سید احمد کسروی (۱۲۶۹ - ۱۳۲۴خ) به دست نواب رسید و مطالعه آن آتش به قلبش زد . نام و نشان کتاب مورد بحث، ذکر نشده بود (۵) . احمد کسروی مورخ معروف ایران که فکر ادعای نبوت را در سر خود می‏پروراند تصمیم گرفته بود که مکتب شیعه را که بزرگترین سد راه اشاعه افکار خود پنداشته بود با هجو کردن ظاهرا علمی و فلسفی، راه را برای رسیدن به هدف شیطانی خود هموار سازد . (۶) او ضمن اینکه مرتبا بر ضد علما روحانیون شیعه هرزه درائی می‏کرد وقتی‏که معارض و مبارزی در این مسیر برای خود ندید پا را فراتر نهاده و شروع به هتاکی نسبت‏به حضرت امام جعفر صادق (ع) نمود . وقتی‏که کار کسروی بدین مرحله رسید وقتی که در تمام محافل دینی و مخصوصا در حوزه نجف شور و غوغائی برپا شد . نواب صفوی در نجف داوطلب برای براندازی کسروی شد و با در دست داشتن فتوای قتل (۷) یک چنین عامل فسادی و با جلب یاری چند تن از علما که هزینه سفر او را پرداختند عازم ایران گردید . نواب نخست در آبادان بر ضد آموزه‏های کسروی سخنرانی کرد زیرا شنیده بود که پیروان کسروی در آن شهر بسیارند، سپس به تهران آمده و چندین جلسه به مناظره با کسروی می‏پرداخت . این مناظرات به نتیجه نرسید و نواب از اصلاح کسروی نا امید شد و در صدد قتل او برآمد . نواب برای تهیه پول سلاح به شیخ محمدحسن طالقانی از علمای پرهیزکار تهران متوسل شد و وی چهارصد تومان در اختیار نواب نهاد . با این پول سلاحی تهیه شد و نواب صفوی با دستیاری دوستی به نام خورشیدی، در هشتم اردیبهشت ۱۳۲۴ عازم اعدام کسروی شد .
پس از شلیک دو تیر، اسلحه از تیراندازی بازمانده و نواب به نزاع تن به تن با کسروی پرداخت . اطرافیان کسروی گریخته بودند اما ماموران انتظامی سر رسیدند و نواب را دستگیر کرده کسروی را به بیمارستان رساندند . کسروی از مرگ نجات یافت و نواب زندانی شد . حمایت مردم مسلمان از نواب موجب شد که وی پس از یک هفته، به قید کفیل و به قرار دوازده هزار تومان که از سوی اسکویی (بازرگان) تامین شد، آزاد گردد . محمد خورشیدی نیز چندی بعد آزاد شد .

● اعلان موجودیت فدائیان اسلام

شهید نواب صفوی بعد از آزادی از زندان و زنده و فعال دیدن کسروی تصمیم گرفت، بار دیگر به مقابله با وی برخیزد . او قصد داشت در راه اجرای احکام اسلامی، با مخالفان و دشمنان آن مقابله جدی نماید . از اینرو در سال ۱۳۲۴ با دوستان و یارانی که با شور و هیجان در اطراف او گرد آمده بودند پیمان فداکاری در راه اسلام بست و جمعیت‏خود را فدائیان اسلام نام نهاد و اولین اعلامیه رسمی و اعلان موجودیت فدائیان اسلام را با عنوان دین و انتقام چاپ و منتشر ساخت . هدف از تشکیل این سازمان تحقق اهداف و ایده‏آلهای دینی و اجتماعی دلسوزان مذهبی بود .
بدین ترتیب هسته اولیه پیشتاز گروههای مبارز در تاریخ معاصر ایران شکل گرفت . نواب صفوی با چنین بینشی دست‏به انتخاب یارانی زد که بیشتر از خانواده‏های متدین و کم درآمد و بازاریان خرده پا بودند و غالبا نیز جوان بودند و شور و شوق مبارزه را داشتند . با چنین آرمانی و چنان یارانی، نواب صفوی به مبارزه با گذشته و حال پرداخت; گذشته‏ای که استبداد و دین‏ستیزی رضاشاه رقم می‏زد در حالی که مملو از تفکرات انحرافی و غلیان عقده‏های سرکوفته اجتماعی در قالب اندیشه‏های بیگانه بود .

● پی‏گیری مبارزه و قتل کسروی

نواب صفوی از کمترین فرصت در هر جا و مخصوصا در مجالس دینی که برپا می‏شد برای بیدار کردن مردم و آشنا نمودن آنها با وظائف دینی‏شان و مبارزه بر علیه استعمارگران خارجی و ستمگران داخلی همچنان می‏کوشید . می‏توان گفت که او همه را در محو مکتب مخرب کسروی یکدل و یک زبان ساخت تا اینکه علما و مردم به وسیله نامه‏ها، شکایتها و طومارها از دولت‏خواستند که کسروی را محاکمه کرده و از زبان و قلم او که بر ضد اسلام سم پاشی می‏کرد جلوگیری کند . پیرو همین فشار افکار عمومی بود که دولت وقت‏به دستگاه قضائی آن روز دستور داد تا مقدمات محاکمه کسروی را فراهم نماید و بازپرس، او را به دادگستری احضار نمود .
همه می‏دانستند که این بازپرسی و محاکمه پاسخگوی خواست مردم مسلمان یعنی نابودی کسروی نیست و روی همین اصل بود که نواب صفوی تصمیم گرفت در خلال همین جلسات بازپرسی کار کسروی را بسازد . و لذا با سید حسین امامی و تنی چند از یاران جان برکف خود، هم داستان شده و در ساعت ۱۰ صبح روز ۲۰ اسفند ۱۳۲۴ هنگامی که کسروی در اطاق بازپرسی وزارت عدلیه در حال توجیه کارهایش بود در یک حمله ناگهانی از بیرون اطاق با گلوله فدائیان اسلام و از همه کارسازتر طپانچه امامی از پای درآمد .
فدائیان اسلام دستگیر شدند و دادگاه به هرکدام سه ماه و چند روز حبس داد . ولی با تلاشهای نواب صفوی بعد از مدتی همگی از زندان آزاد شدند .

● دیدگاه امام خمینی در مورد کسروی

از جمله بیانات امام خمینی در اعتراض و رد افکار و نوشته‏های کسروی - نویسنده‏ای که در پی تضعیف اسلام بود - به این شرح است:
"ان لله فی ایام دهرکم نفحات الا فتعرضوالها"
امروز روزی است که نسیم روحانی الهی وزیدن گرفته و برای قیام اصلاحی بهترین روز است، اگر مجال را از دست‏بدهید و قیام برای خدا نکنید و مراسم دینی را عودت ندهید، فرداست که مشتی هرزه گرد شهوتران برشما چیره شوند و تمام آئین و شرف شما را دستخوش اغراض باطله خود کنند . امروز شماها در پیشگاه خدای عالم چه عذری دارید؟ همه دیدید کتابهای یک نفر تبریزی بی‏سروپا را که تمام آئین شماها را دستخوش ناسزا کرد و در مرکز تشیع به امام صادق و امام غایب روحی له الفدا آنهمه جسارتها کرد و هیچ کلمه از شماها صادر نشد . امروز چه عذری در محکمه خدا دارید؟ این چه ضعف و بیچارگی است که شماها را فراگرفته؟ ای آقای محترم که این صفحات را جمع‏آوری نمودید و به نظر علما بلاد و گویندگان رساندید، خوب است‏یک کتابی فراهم آورید که جمع تفرقه آنان را کند و همه آنان را در مقاصد اسلامی همراه کرده، از همه امضا می‏گرفتید که اگر در یک گوشه مملکت‏به دین جسارتی می‏شد همه یک دل و یک جهت از تمام کشور قیام می‏کردند . خوب است دینداری را دست کم از بهائیان یاد بگیرید که اگر یک نفر آنها در یک دیه زندگی کند از مراکز حساس آنها با او رابطه دارند و اگر جزئی تعدی به او شود برای او قیام کنند .
شماها که به حق مشروع خود قیام نکردید، خیره‏سران بیدین از جای برخاستند و در هر گوشه زمزمه بیدینی را آغاز کردند . (۸)
یک کج فهمی‏هائی در انسان هست که این کج فهمی‏ها گاهی خیلی زیاد می‏شود . اینها دعا را نمی‏فهمند چی هست لهذا خیال می‏کنند که حالا ما خوب، قرآن را می‏گیریم دعا را رها می‏کنیم . اینها نمی‏فهمند که دعا اصلا چی هست، مضامین ادعیه را نرفته‏اند ببینند که چی هست، به مردم چی می‏گوید . چه می‏خواهد بکند .
این دعاهاست که به تعبیر بعضی از مشایخ ما قرآن می‏فرمودند که قرآن، قرآن نازل است، آمده است‏به طرف پایین و دعا از پائین به بالا می‏رود این قرآن صاعد است . این ادعیه با یک زبان خاصی که در دعاهاست اینها دست انسان را می‏گیرد و به بالا می‏برد .
یکدفعه آدم می‏بیند که کسروی آمد و کتابسوزی، مفاتیح الجنان هم جزو کتابهائی بود که سوزاند، کتابهای عرفانی را هم سوزاند .
البته کسروی نویسنده زبردستی بود ولی ... نمی‏توانست‏به آن بالا برسد آنها را پائین می‏آورد . کسروی که کتاب مفاتیح‏الجنان را سوزانده نمی‏دانست چی تویش است . شاید یکدفعه هم مناجات شعبانیه را نخوانده بود .
این ادعاهائی که در ماه‏هاست، در روزها هست‏خصوصا در ماه رجب و شعبان و ماه مبارک رمضان اینها انسان را تقویت روحی می‏کند و راه را برای انسان باز می‏کند و نورافکن است‏برای اینکه این بشر را از این ظلمت‏ها بیرون بیاورد و وارد نور بکند که معجزه آساست . به این دعاها عنایت‏بکنید . گول بعضی از نویسنده‏ها و امثال کسروی را نخورید که ادعیه را تضعیف می‏کردند . این تضعیف، تضعیف اسلام است . (۹)
با توجه به مضامین سخنرانی امام خمینی، در اعتراض و رد افکار کسروی چنین برداشت می‏شود که امام موافق با مقابله نظری است تا مقابله عملی (حرکتهای مسلحانه‏ای که منجر به حذف مخالف گردد) . امام معتقد بود که باید علمای مبرز اسلامی خصوصا مراجع، به نقد آرا و نظریات کسروی می‏پرداختند و در دفاع از ارزشهای اسلامی که کسروی به آنها تاخته است، اظهارات کسروی را مورد انتقاد شدید قرار می‏دادند، و اذهان عمومی را نسبت‏به گفته‏های خلاف و سخن های ناروای وی بیدار می‏ساختند .

● نخستین فعالیتهای سیاسی فدائیان اسلام

نواب در سال ۱۳۲۴ که آیت‏الله کاشانی از زندان متفقین آزاد شد به دیدار ایشان رفت و برای "اجرای احکام اسلام" به ایشان دست همکاری داده بود و یاد کرد وی از آن مراسم نشانگر وفاداری نواب و همراهان وی در راه مبارزه به شمار می‏رود .
نواب پس از اقامتی چند ماهه در عتبات و به سامان آوردن کارهایی که در نظر داشت‏به بازگشت ایران بازگشت و سفری به آذربایجان نمود . وی در همان سال ۱۳۲۶ با دختر نواب احتشام رضوی از کارکنان پیشین آستان قدس رضوی و یکی از بازماندگان ماجرای مسجد گوهرشاد مشهد (۱۳۱۴)، ازدواج کرد و در همین سال با ساماندهی فدائیان اسلام به نبرد با بی‏حجابی زنان پرداخت و نیز برای آگاه کردن مردم ایران از مقاصد خود، سفری دو ماهه به نقاط مختلف ایران به ویژه مرزهای شرقی ترتیب داد .
سفرهای زیادی به مناطق دیگر کشور مانند مناطق عشایرنشین غرب و شمال شرقی کرد . چون از سفر برگشت‏به دیدار چند تن از سفرای کشورهای اسلامی رفته ضرورت "اتحاد ملل اسلامی" را طرح نمود . آنگاه به درخواست طلاب مازندرانی برای مبارزه با فساد در ساری و بازپس گرفتن مدرسه‏ای دینی که در زمان رضاشاه غصب گردیده و تبدیل به مدرسه دخترانه شده بود به همراه سی تن به ساری رفت و وارد همان مدرسه شد و در آن جا اقامت گزید و در سخنرانی خود در مسجد جامع تاکید کرد که مدرسه باید مجددا به تصرف درآید . مسئولان شهر نخست وعده همراهی دادند ولی بعد اقدام به محاصره مدرسه و دستگیری نواب نمودند و به سبب داشتن همین پرونده اتهامی، نواب در دوران نخست‏وزیری دکتر مصدق، بیست ماه زندانی شد .
در بهار سال ۱۳۲۷، کشور اسرائیل اعلام موجودیت نمود و ارتشهای کشورهای عرب به نبرد با آن پرداختند . فدائیان اسلام برای همراهی با اعراب که با اشغالگران فلسطینی می‏جنگیدند، به تکاپو برخاستند و اجتماعی عظیم در روز جمعه ۳۱/۲/۲۷ در مسجد سلطانی ترتیب دادند که در آن هم نواب و هم آیت الله کاشانی حضور داشتند . در خاتمه قطعنامه‏ای در ابراز همدردی با اعراب فلسطین صاد رشد .
پس از آن دفاتری برای ثبت نام داوطلبان اعزام به فلسطین برای جنگ با اسرائیل ایجاد شد و نواب اعلام کرد که پنج هزار فدایی اسلام آماده اعزام به فلسطین هستند . وی با نخست‏وزیری وقت - ابراهیم حکیمی (حکیم‏الملک) دیدار کرده خواهان تهیه تجهیزات رزمی و فراهم آوردن امکان اعزام داوطلبان به فلسطین شد و حتی با خود فلسطینیها تماس گرفتند . قرار شد در مناطق فلسطین بروند و آنجا تمرین کنند برای میدان جنگ ولی نهایت امر این شد که دولت ایران اجازه حرکت نداد و این اقدامات به جایی نرسید .
علت مسافرت‏های نواب به نقاط مختلف کشور و ایجاد ارتباط با ایلات و عشایر نشانگر آنست که وی در ذهن خود طرحی بزرگ افکنده بود و شاید ایجاد حکومت اسلامی مورد نظر خویش را قریب‏الوقوع می‏دید . وی این باور خود را در کتاب "راهنمای حقایق" نوشت و "به دشمنان اسلام و غاصبین حکومت اسلامی شاه، دولت و سایر کارگردانانی که آنان را به خوبی" می‏شناخت اعلام کرد که "ای خائنین پست فطرت! شما می‏دانید که حق با ماست و ایران مملکت اسلامی و سرزمین پیروان آل محمد است و شما دزدان و غاصبینی هستید که حکومت اسلامی ایران را با یک دنیاترس و لرز به طور موقت و عاریت غصب نموده‏اید و هر روز آماده فرار هستید و شما خود می‏دانید که ما ملت مسلمان ایران به یاری خدای توانا در همین روزهای نزدیک، دست‏به انتقام از شما یک مشت‏خائن معدود گذاشته و به حساب چندین‏ساله جنایاتتان رسیدگی می‏کنیم" . (۱۰)

● انتخابات مجلس شانزدهم و ترور هژیر

بعد از واقعه ۱۵بهمن ۱۳۲۷ که در واقع یک نمایش جالب بر ضد شخص شاه و ترور نافرجام او به وسیله ناصر فخرآرایی بود - کسی که در پوشش خبرنگار در مراسم حضور یافته بود و از سوی محافظان شاه درجا کشته و شاه نیز آسیب چندانی ندید - یئت‏حاکمه این واقعه را بهانه کرده به تحکیم پایه‏های خودکامگی پرداخت و تمام مخالفین را دستگیر و تار و مار کردند، بسیاری را به زندان انداختند، تعدادی فرار کرده مخفی شدند و آیت الله کاشانی را نیز دستگیر نموده به فلک الافلاک خرم آباد و از آنجا به لبنان تبعید کردند و نواب صفوی نیز تحت تعقیب قرار گرفت و ناچار خود را پنهان کرد .
بعد از صحنه‏سازی واقعه ۱۵ بهمن ۱۳۲۷ و جلوگیری بسیار شدید از فعالیت مخالفین یکی دیگر از برگه‏های برنده شاه به زمین خورد و آن مسئله تشکیل مجلس موسسان و دست کاری در قانون اساسی بود که اقدامات سریعی انجام گرفت و مقدمات تشکیل مجلس موسسان فراهم شد . شاه در تاریخ ۱/۲/۲۸ آن را افتتاح کرد . در این مجلس تاسیس مجلس سنا یعنی مجلس شاه که می‏توانست‏خنثی کننده مصوبات مجلس شورا باشد و اختیار انحلال مجلس از طرف شاه و الغا رسمیت مذهب جعفری منظور نظر بود . در دو قسمت اول توفیق حاصل کردند اما نسبت‏به قسمت‏سوم با تهدید نواب صفوی جرات مطرح کردن آن را هم پیدا نکردند . در چنین شرایطی تدارک انتخابات مجلس شانزدهم نیز دیده شد . دکتر مصدق جهت تامین آزادی انتخابات برای روز ۲۲ مهر ۱۳۲۸ در دربار اعلام تحصن کرد و از مردم یاری خواست . سر انجام مصدق با ۱۹ تن دیگر در دربار متحصن شدند اما شاه اعتنایی به آنها نکرد و آنان پس از ۴ روز مجبور به ترک دربار شدند . در روز اول آبان ۲۸، همان ۱۹ تن در منزل دکتر مصدق جمع شده جبهه ملی را پدید آوردند . انتخابات تهران نیز شروع شد و آیت‏الله کاشانی از لبنان نامه‏ای برای نواب فرستاد و خواست که به انتخاب ملیون یاری رساند، از این رو نواب برخی از یاران خود را مامور نظارت بر انتخابات و حفاظت از صندوقهای رای کرد .

پی‌نوشتها

۱ . فدائیان اسلام، تاریخ، عملکرد، اندیشه، تالیف سید هادی خسروشاهی، چاپ اول، تهران، ۱۳۷۵; صفحه ۲۰۰ .
۲و۳ . مجله گفتگو نگاهی به تاریخچه و عملکرد فدائیان اسلام، تالیف محمد حسین منظور الاجداد، چاپ فرحی پاییز ۱۳۷۹، شماره ۲۹، صفحه ۱۹۱ .
۴ . نهضت روحانیون ایران، تالیف: علی دوانی، چاپ دوم، تهران ۱۳۷۷، جلد دوم، صفحه ۱۹۵ .
۵ . مجله گفتگو نگاهی به تاریخچه و عملکرد فدائیان اسلام ، تالیف محمد حسین منظور الاجداد، چاپ فرحی، پاییز ۱۳۷۹، شماره ۲۹، صفحه ۱۹۱ .
۶ . سید مجتبی نواب صفوی اندیشه‏ها، مبارزات و شهادت او، تالیف سید حسین خوش نیت، چاپ اول، تهران ۱۳۶۰، صفحه ۱۷ .
۷ . خوش نیت می‏نویسد: نواب صفوی در رابطه با براندازی کسروی از علما بزرگ استمداد و استعفا نمود و قاطبه علما از احساسات پاک او تقدیر نمودند اما کمکهای فکری موثر را آیت الله علامه امینی صاحب الغدیر می‏نمود . سید مجتبی نواب صفوی اندیشه‏ها، مبارات و شهادت او، تالیف: سید حسین خوش نیت، چاپ اول تهران ۱۳۶۰، صفحه ۱۹ . منظور الاجداد نیز می‏نوید: نواب صفوی، از علامه امینی استفتا می‏کند و پاسخ می‏شنود که: آنکه چنین کتابهایی نوشته "کافر است و بر هر مسلمانی واجب است او را بکشد" مجله گفتگو نگاهی به تاریخچه و عملکرد فدائیان اسلام، تالیف محمد حسین منظور الاجداد، چاپ فرحی، پاییز ۱۳۷۹، شماره ۲۹، صفحه ۱۹۱ .
۸ . صحیفه امام، ج‏۱۳، ص‏۳۲ .
۹ . صحیفه امام، ج‏۱۳، ص‏۳۳ .
۱۰ . فدائیان اسلام تاریخ، عملکرد، اندیشه، تالیف سیدهادی خسروشاهی، چاپ اول، تهران ۱۳۷۵، صفحه ۳۲۹ .
۱۱ . قتل هژیر به دستور شخص نواب صفوی صورت گرفت . سیدمجتبی نواب صفوی اندیشه‏ها، مبارزات و شهادت او تالیف سیدحسین خوش نیت، چاپ اول ۱۳۶۰، صفحه ۴۴ .
۱۲ . "شمس قنات آبادی هم در خاطرات خود چند بار تاکید کرده که آیت الله کاشانی رزم آرا را مفسد فی الارض و مهدور الدم می‏دانست . " مجله گفتگو نگاهی به تاریخچه و عملکرد فدائیان اسلام، تالیف محمدحسین منظور الاجداد، چاپ فرحی پاییز ۱۳۷۹، شماره ۲۹، صفحه ۲۰۷ - ۲۰۸ . ناگفته‏ها خاطرات شهید حاج مهدی عراقی، تالیف محمود مقدسی، مسعود دهشور، حمیدرضا شیرازی، چاپ اول تهران ۱۳۷۰، صفحه ۷۷ . نواب صفوی اندیشه‏ها، مبارزات و شهادت او . تالیف سید حسین خوش نیت، چاپ اول، ۱۳۶۰، صفحه ۵۳ .
۱۳ . در اصطلاح نظامی شش تیر سلاح خنثی کننده با گلوله‏های خفیف است .
۱۴ . باختر امروز، شماره ۱۸۲۷۹، تیر ۱۳۲۹ به نقل از نیویورک تایمز .
۱۵ . ناگفته‏ها خاطرات شهید حاج مهدی عراقی، تالیف محمود مقدسی، مسعود دهشور، حمیدرضا شیرازی، چاپ اول تهران ۱۳۷۰، صفحه ۱۲۰ .
۱۶ . مجله گفتگو نگاهی به تاریخچه و عملکرد فدائیان اسلام، تالیف محمدحسین منظورالاجداد، چاپ فرحی ۱۳۷۹، شماره ۲۹، صفحه ۲۱۲ .
۱۷ . مجله گفتگو نگاهی به تاریخچه و عملکرد فدائیان اسلام، تالیف محمدحسین منظورالاجداد، چاپ فرحی، پاییز ۱۳۷۹، شماره ۲۹، صص‏۲۱۴ - ۲۱۵ - ۲۱۶ - ۲۱۷ .
۱۸ . دکتر مصدق پس از اخذ رای تمایل از مجلس، قبول مسئولیت نخست وزیری را موکول به تصویب طرح ۹ ماده‏ای اجرای قانون ملی شدن نفت از طرف مجلس نمود . طرح اجرائی قانون ملی شد نفت روز نهم اردیبهشت از تصویب مجلس گذشت و دکتر مصدق روز دوازدهم اردیبهشت کابینه خود را به مجلس معرفی نمود . دکتر مصدق ضمن نطقی هنگام معرفی اعضای کابینه خود برنامه دولت‏خود را در دو ماده اجرای قانون ملی شدن نفت و اصلاح قانون انتخابات خلاصه کرد و با اکثریت قریب به اتفاق از هر دو مجلس شورای ملی و سنا رای اعتماد گرفت . بازیگران عصر پهلوی از فروغی تا فردوست، تالیف محمود طلوعی، چاپ سوم، ۱۳۷۴، جلد اول، صفحه ۷۸ .
۱۹ . دکتر مصدق درباره وقایعی که به تصمیم مسافرت شاه و حوادث روز نهم اسفند منجر شد گفت: "در یک روز صبح آقای علا وزیر دربار در ضمن ملاقات خود اظهار نمودند که شاه می‏خواهند مسافرتی به خارج بفرمایند . عرض کردم علت این مسافرت چیست؟ گفتند که: شاه از بیکاری خسته شده‏اند . ضمنا آقای وزیر دربار یکی دیگر از دلایل مسافرت را کسالت‏شاه و همچنین ملکه و لزوم پاره‏ای معاینات طبی ذکر نمودند . "
دکتر مصدق سپس به تفصیل شرح می‏دهد که چگونه جریان این مسافرت که قرار بود کاملا محرمانه بماند از طرف درباریان فاش شد و روز حرکت، که هیئت دولت‏برای خداحافظی شرفیاب بودند، تظاهراتی در برابر کاخ سلطنتی برپا گردید و بعد از اعلام انصراف شاه از مسافرت خانه او مورد حمله قرار گرفت . دکتر مصدق نتیجه می‏گیرد که تمام این کارها، یعنی برنامه مسافرت و تظاهراتی که متعاقب آن برپا شد، نقشه‏ای برای از میان بردن او و ساقط کردن دولت‏بوده است . بازیگران عصر پهلوی از فروغی تا فردوست، تالیف محمود طلوعی، چاپ سوم ۱۳۷۴، جلد اول، صفحه ۸۷ - ۸۸ .
۲۰ . آیت الله کاشانی از تاریخ ۱۶/۵/۱۳۳۱ به جای حسن امامی به ریاست مجلس انتخاب شد . اسامی و مشخصات نمایندگان مجلس شورای ملی در ۲۴ دوره قانونگذاری، ناشر: وزارت کشور، نشریه شماره ۵، صفحه ۱۹۳ .
۲۱ . یکی از دلایل اختلاف در درون فدائیان اسلام این بود که در جریان ترور حسین فاطمی زمانی که خود مرحوم نواب هم در زندان بود (۱۲ خرداد ۱۳۳۰) واحدی بدون اینکه با مرحوم نواب هم در این باره مشورت بکند و از ایشان اجازه‏ای گرفته باشند این کار را با تصمیم خود انجام می‏دهد . ناگفته‏ها خاطرات شهید حاج مهدی عراقی، تالیف محمود مقدسی، مسعود دهشور، حمیدرضا شیرازی، چاپ اول ۱۳۷۰، موسسه رسا، صص‏۱۱۹ - ۱۲۰ .
۲۲ . مهدی عراقی اگرچه از سال ۱۳۳۲ تا آغاز نهضت روحانیون در سال ۱۳۴۱ فعالیت‏سیاسی بارزی نداشت اما از سال ۱۳۴۱ تا واپسین لحظه حیات در خدمت نهضت و انقلاب اسلامی بود . نظر تاییدی امام در مورد مهدی عراقی بیشتر مربوط به فعالیتهای او در هیئتهای موتلفه و قیام ۱۵ خرداد ۱۳۴۲ است و مخصوصا پس از آنکه در ۱۳۵۹ ش به شهادت می‏رسد . مجله گفتگو نگاهی به تاریخچه و عملکرد فدائیان اسلام، تالیف محمدحسین منظورالاجداد، چاپ فرحی، پاییز ۱۳۷۹، شماره ۲۹، صفحه ۲۱۵ - ۲۱۶ .
۲۳ . قتل حسین علا به دستور نواب صورت گرفت . سید مجتبی نواب صفوی اندیشه‏ها، مبارزات و شهادت او، تالیف سیدحسین خوش نیت، چاپ اول تهران ۱۳۶۰، صفحه ۱۵۹ .
۲۴ . زندگینامه سیاسی امام خمینی از آغاز تا هجرت به پاریس، تالیف محمدحسن رجبی، چاپ اول تهران ۱۳۶۹، صص‏۱۴۳ - ۱۴۴ .
۲۵ . این نامه ظاهرا منتشر نشده و در جایی چاپ نشده است .
۲۶ . سید مجتبی نواب صفوی اندیشه‏ها، مبارزات و شهادت او، تالیف سید حسین خوش نیت، چاپ اول ۱۳۶۰، صص‏۶۱ - ۶۲ - ۶۳ - ۶۴ - ۶۵ .
۲۷ - ۲۸ - ۲۹ . تحولات سیاسی - اجتماعی ایران ، ۵۷ - ۱۳۲۰، تالیف مجتبی مقصودی، تهران، ۱۳۸۰، صص‏۲۵۰ - ۲۵۱ .
۳۰ . هیاتهای موتلفه اسلامی، تالیف بادامچیان، بنائی، تهران ۱۳۶۲، ص‏۱۲۷ .
۳۱ . آشنایی با جمعیت موتلفه اسلامی، تالیف اسدالله بادامچیان، بی جا، بی نا، بی تا، صفحه ۴۰ .
۳۲ . تحولات سیاسی - اجتماعی ایران ۵۷ - ۱۳۲۰، تالیف مجتبی مقصودی، تهران ۱۳۸۰، صفحه ۲۵۳ .
۳۳ . نگاهی به جمعیت هیاتهای موتلفه اسلامی، اندیشه جامعه، تالیف چنگیز پهلوان، شماره ۵، صفحه ۹ .
۳۴ . قتل حسنعلی منصور، بنابر برخی روایتها با حکم آیت الله میلانی صورت گرفت . منصور به خاطر کاپیتولاسیون، تبعید امام خمینی و حضور مستشاران آمریکایی مفسد فی‏الارض شناخته شده بود . تحولات سیاسی - اجتماعی ایران ۵۷ - ۱۳۲۰، تالیف مجتی مقصودی، تهران ۱۳۸۰، صفحه ۳۰۸ .
۳۵ . تحولات سیاسی - اجتماعی ایران ۵۷ - ۱۳۲۰، تالیف مجتبی مقصودی، تهران ۱۳۸۰، صص‏۲۵۴ - ۲۵۵ .
۳۶ . اندیشه سیاسی در اسلام معاصر، تالیف حمید عنایت، ترجمه بهاالدین خرمشاهی، تهران ۱۳۶۵، ص‏۱۷۱ .
۱ . سیدحسین خوش نیت، سید مجتبی نواب صفوی اندیشه‏ها، مبارزات و شهادت او، تهران، انتشارات منشور برادری ۱۳۶۰
۲ . سیدهادی خسروشاهی، فدائیان اسلام، تاریخ، عملکرد اندیشه، تهران، انتشارات اطلاعات، ۱۳۷۵
۳ . محمود مقدسی، مسعود دهشور، حمیدرضا شیرازی، ناگفته‏ها خاطرات شهید حاج مهدی عراقی، تهران، انتشارات رسا، ۱۳۷۰
۴ . مجتبی مقصودی، تحولات سیاسی - اجتماعی ایران ۵۷ - ۱۳۲۰، تهران، انتشارات روزنه، ۱۳۸۰
۵ . سیدمهدی حسینی، خاطرات محمد مهدی عبد خدایی، مروری بر تاریخچه فدائیان اسلام، تهران، انتشارات مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ۱۳۷۹
۶ . محمدحسن رجبی، زندگینامه سیاسی امام خمینی از آغاز تا تبعید، تهران، انتشارات کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران ۱۳۷۰
۷ . مجله ۵ ۱ خرداد، شماره ۲۱، بهار ۱۳۷۵، شماره ۲۴، زمستان ۷۵، فصلنامه تاریخی - سیاسی - فرهنگی، مرکز اسناد انقلاب اسلامی
۸ . ع . باقی، تاریخ شفاهی انقلاب اسلامی ایران، تهران، انتشارات تفکر، ۱۳۷۳
۹ . کوثر مجموعه سخنرانیهای حضرت امام خمینی (س)، موسسسه چاپ و نشر عروج، چاپ اول تا دوم بهار ۱۳۷۳ تا پاییز ۱۳۷۴
۱۰ . پیترآوری، تاریخ معاصر ایران، جلد دوم، تهران، انتشارات عطائی، به ترجمه محمد رفیعی مهرآبادی، ۱۳۷۷
۱۱ . برواند آبراهامیان، ایران بین دو انقلاب، از مشروطه تا انقلاب اسلامی، به ترجمه کاظم فیروزمند، حسن شمس‏آوری، محسن مدیرشانه‏چی، چاپ دوم، تهران ۱۳۷۸، نشر مرکز
۱۲ . مجله گفتگو، نگهی به تاریخچه و عملکرد فدائیان اسلام، محمدحسین منظورالاجداد، چاپ فرحی، پاییز ۱۳۷۹، شماره ۲۹ - ۳۰
۱۳ . خاطرات سیاسی و نظامی سرهنگ ستاد غلامرضا مصور رحمانی، کهنه سرباز، تهران، موسسه رسا، ۱۳۶۸، جلد اول
۱۴ . پژوهش گروهی جامی، گذشته چراغ راه آینده است، تهران، انتشارات نیلوفر، ۱۳۶۲
۱۵ . دکتر عزت الله نوری، تاریخ احزاب سیاسی در ایران، انتشارات نوید شیراز
۱۶ . مجله نوید آینده، شماره ۲۷
۱۷ . باختر امروز، شماره ۱۸۲۷۹، تیر ۱۳۲۹
۱۸ . کیهان فرهنگی، گفتگو با جعفر سبحانی، شماره ۳، سال ششم خرداد ۶۸
۱۹ . روح الله موسوی خمینی، صحیفه نور، سازمان مدارک فرهنگی انقلاب اسلامی، انتشارات سروش، چاپ اول ۱۳۶۹، ج‏۱، ۱۲، ۱۵
۲۰ . صحیفه امام، مجموعه آثار امام خمینی، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، چاپ اول پاییز ۱۳۷۸، جلد ۲۲
۲۱ . محمد ترکمان، اسرار قتل رزم آرا، انتشارات موسسه خدمات فرهنگی رسا، چاپ اول، ۱۳۷۰
۲۲ . علی دوانی، نهضت روحانیون ایران، چاپ دوم، تهران ۱۳۷۷، مرکز اسناد انقلاب اسلامی
۲۳ . حمید روحانی، بررسی و تحلیلی از نهضت امام خمینی، تهران ۱۳۶۰، انتشارات دارالفکر
۲۴ . روح الله موسوی خمینی، کشف الاسرار، بی جا، بی نا، بی تا
۲۵ . حمید عنایت، اندیشه سیاسی در اسلام معاصر، به ترجمه بهاالدین خرمشاهی، چاپ خوارزمی تهران ۱۳۶۵
۲۶ . محمود طلوعی، بازیگران عصر پهلوی از فروغی تا فردوست، چاپ سوم ۱۳۷۴، انتشارات نشر علم