صنایع دستی ایران

استعداد و روحیه خلاق و قدرت ابتکار صنعتگران و علاقه آنان به تولید آثار هنری و ذوقی موجب گردیده است که کشور ما از گذشته های بسیار دور تا زمان حال همواره در تولید محصولات صنایع دستی موقعیتی ویژه و ممتاز داشته باشد و از شهرتی عالم گیر برخوردار گردد.

بررسی های پژوهشگران و ایران شناسان نامدار همچون (پروفسور پوپ) و (گیرشمن) و "اشمید" و "هانری رنه دالمانی" و ... و تحلیل های دقیقی که آنان از صنایع دستی صنایع ایران کرده اند بیانگر ارزش های استثنائی و جایگاه خاص این هنر و صنعت اصیل و ارزنده کشورمان می باشد.

در دهه های آخر قرن هفتم میلادی،‌ ایرانیان دین اسلام را به عنوان یک آئین برتر پذیرفتند. این رویداد سبب شد تا مایه های هنری و فرهنگی اصیل ایران با ارزش های والای اسلامی در هم آمیزد و صنایع دستی ایران با محتوای غنی و مردمی تر از گذشته حتی در عرصه معماری و کاشیکاری به رشد و شکوفایی چشمگیری برسد.

به هرحال امروز صنایع دستی ایران علیرغم فراز و نشیب های فراوان و حتی با توجه به بی مهری هائی که در برخی از دوران ها پشت سرگذاشته. توانسته است در زمره باارزش ترین هنرهای کاربردی جامعه مطرح گردد و نه تنها از جنبه های فرهنگی بلکه از جهات اقتصادی و اجتماعی نیز احترام و توجه و عنایت جهانیان را به خود جلب کند. بطوری که بسیاری از صاحب نظران، ایران را یکی از سه قطب مهم صنایع دستی آسیا و جهان می دانند و از نظر تنوع شاید در صدر تمامی کشورها قرار داشته باشد.

درباره صنایع دستی ایران

با توجه به تعریف فوق و سایر تعاریفی که برای صنایع دستی ارائه شد، می توان ویژگی های زیر را برای محصولات دست ساخته قایل شد:

1 - انجام قسمتی از مراحل اساسی تولید، توسط دست و ابزار و وسایل دستی، برای تولید هر یک از فراورده های دستی مراحل متعددی طی می شود ولی انجام کلیه ی این مراحل به وسیله ی دست و ابزار و وسایل دستی الزامی نبوده و چنانچه تنها قسمتی از مراحل اساسی تولید به این طریق انجام شود، محصول تولید شده با توجه به مواردی که در تعریف ذکر شد، صنایع دستی محسوب می گردد.

2 - حضور مؤثر و خلاق انسان در تولید و شکل بخشیدن به محصولات ساخته شده و امکان ایجاد تنوع و پیاده کردن طرح های مختلف در مرحله ی ساخت این گونه فراورده ها.

3 - تأمین قسمت عمده ی مواد اولیه مصرفی از منابع داخلی.

4 - داشتن بار فرهنگی (استفاده از طرح های اصیل، بومی و سنتی).

5 - عدم همانندی و تشابه فراورده های تولیدی با یکدیگر.

6 - عدم نیاز به سرمایه گذاری زیاد در مقایسه با سایر رشته های صنعت.

7 - دارا بودن ارزش افزوده ی زیاد در مقایسه با صنایع دیگر.

8 - قابلیت ایجاد و توسعه در مناطق مختلف (شهر، روستا و حتی در جوامع عشایری).

9 - قابلیت انتقال تجربیات، رموز و فنون تولیدی، سینه به سینه و یا مطابق روش استاد و شاگردی

طبقه بندی صنایع دستی

در زمینه ی طبقه بندی صنایع دستی نیز باید گفت که این طبقه بندی به صورت های مختلف از جمله براساس مواد اولیه ی مصرفی یا شیوه و روش ساخت آن می تواند صورت پذیرد. در اینجا طبقه بندی انجام شده توسط کارشناسان سازمان صنایع دستی ایران که به طور عمده بر مبنای روش و تکنیک ساخت این گونه محصولات به عمل آمده است، ذکر می گردد:

1- بافته های داری: محصولاتی که به کمک دارهای افقی یا عمودی مستقر در زمین در زمان بافت، تولید می شود، بافته های داری محسوب می گردند مثل قالی، گلیم، زیلو و نظایر آن.

2- دستبافی:(نساجی سنتی): فراورده هایی که به کمک دستگاه های ساده و سنتی بافندگی (دستگاه ویژه ی بافت جاجیم، دستگاه دووَردی، دستگاه چهاروردی و ژاکار دستی) تولید می گردد، دستبافی محسوب می شود، نظیرجاجیم، زری،ترمه، شال و ...

از جمله خصوصیات این رشته از صنایع دستی، این است کهاولاًکلیه مراحل سه گانه بافندگی، ایجاد دهنه کار، پودگذاری و دفتین زدن (آلتی است فلزی، دارای دسته ای شبیه شانه که نساجان هنگام بافتن پارچه آن را در دست گیرند و لای تارها زنند تا آنچه بافته شده به هم پیوسته و محکم گردد.) با حرکات دست و پا انجام می شود، در ثانی، امکان استفاده از پودهای رنگی به میزان نامحدود و همچنین تنوع طرح بافت با دراختیار داشتن کنترل حرکات وَردها میسر می گردد که این امر نشانگر حضور مؤثر و خلاق انسان در تولید است.

3- بافتنی:انواع مصنوعاتی که با کمک میل، قلاب و نظیر آن و با الیاف طبیعی تولید می شود، جزء بافتنی ها به حساب می آید نظیر دستکش، جوراب، کلاه، شال گردن و ...

4- روکاری:(رودوزی): کلیه ی مصنوعاتی که از طریق دوختن نقوش سنتی بر روی پارچه های بدون نقش و یا کشیدن قسمتی از نخ های تار و پود به وجود می آید، در گروه « رودوزی» و یا «روکاری» جای دارد. نظیرسوزن دوزی،قلاب دوزی،ملیله دوزی،خوس دوزی،گلابتون دوزی،پته دوزیو ...

5- چاپ های سنتی: کلیه پارچه هایی که به وسیله قلم مو، مهر و نظایر آن رنگ آمیزی شده و نقشمی پذیرد جزء چاپ های سنتی به حساب می آید مانند چاپقلمکار وچاپکلاقه ای (باتیک).

6- نمدمالی: انواع مصنوعاتی که بر اثر درگیری و متراکم نمودن پشم و کرک در شرایط فنی مناسب از طریق ورز دادن تهیه می شوند، جزء گروهنمدمالی می باشند. نظیر کلاه نمدی، پالتوی نمدی، نمد زیرانداز و نمد پادری.

7- سفالگری و سرامیک سازی :به محصولاتی که با استفاده از گِل رُس و همچنین گِل حاصله از سنگ کوارتز و خاک کائولن، به کمک دست و چرخ سفالگری ساخته و سپس پخته می شود، سفال و سرامیک اطلاق می شود.

برای تکمیل اشیاء ساخته شده، برحسب سنت و رسوم، روی آنها نقاشی، کنده کاری و یا نقوش برجسته ایجاد می کنند و از لعاب مناسب برای پوشش سطح اشیاء استفاده می گردد. محصولات تولید شده ی این گروه شاملانواع پارچ و لیوان ظروف غذاخوری، گلدان و ...می باشد.

8- شیشه گری:محصولاتی را که از طریق شکل دادن مواد معدنی ذوب شده نظیر سیلیس و خرده شیشه که با ترکیبی از این دو و با استفاده از روش دمیدن توسط لوله ی مخصوص و با به کارگیری ابزار دستی شامل انبر، قیچی و غیره حاصل می شود،شیشه دست ساز می نامند که شامل مراحل تکمیلی و تزئینی، نظیر نقاشی و تراش هم می گردد.

9- تولید فراورده های پوست و چرم: محصولاتی که با استفاده از پوست و چرم دباغی شده به شیوه سنتی تولید می گردد، نظیر پوستین، کلاه پوستی،چاروق، محصولات تکمیلی چرمی (نظیر تلفیق چرم با محصولات دستباف) جزء این گروه هستند.

10-ساخت محصولات فلزی وآلیاژ: فراورده هایی که به شیوه سنتی و با استفاده از ابزار دستی و انواع فلزات (مس، نقره، طلا و آهن) و انواع آلیاژها (برنج و ورشو) تولید می گردد نظیر انواع ظروف خانگی، چاقو، قندشکن، قلم تراش، قفل و ... جزء این گروه می باشند.

11- قلمزنی، مشبک کاری، حکاکی روی فلزات و آلیاژها:هنر– صنعتی است که طی آن طرح ها و نقوش سنتی با استفاده از قلم، چکش و سایر ابزار دستی بر روی اشیاء ساخته شده از فلز با آلیاژ شکل می گیرد.

12- سنگتراشی ، حکاکی روی سنگ و معرق سنگ: شامل مصنوعاتی می گردد که مواد اولیه اصلی آن را انواع سنگ ها نظیر فیروزه، مرمر، یشم، سنگ سیاه، سنگ سفید(آلاباستر) و ... تشکیل می دهد و به کمک ابزار و وسایل مختلف تراشیده یا حکاکی می شود نظیر انواع ظروف، پایه ی چراغ، قاب عکس، انواع نگین و ...

13- خراطی چوب:خراطی، شیوه ای از تولید محصولات چوبی است که طی آن و توسط ابزار و وسایل مختلف و به طور عمده به وسیله دستگاه خراطی، اشیائی نظیر انواع قلیان، گهواره، پایه آباژور و ظروف مختلف ساخته و پرداخته می شود.

14- ریزه کاری و نازک کاری چوب:روشی از ساخت فراورده های چوبی است که طی آن به وسیله ی وسایل نجاری نظیر ارّه، رنده، سوهان، مُغار و ... قطعات کوچک چوبی آماده شده به صورت روکش بر روی بدنه ی چوبی چسبانده و تحت فشار شکل گرفته اند و از این طریق انواع شکلات خوری، زیر سیگاری، قاب عکس و نظایر آن تولید و عرضه می گردد.

15-منبت کاری، کنده کاری و مشبک کاری چوب:شیوه ای دیگر از تولید محصولات چوبی است که طی آن طرح ها و نقوش سنتی با استفاده از قلم، چکش، مغار و سایر ابزار نجاری بر روی چوب های مرغوب و بادوام شکل می پذیرد.

16- حصیر بافی:منظور از حصیربافی که بامبوبافی، مرواربافی، تِرکه بافی، چم بافی، سبد بافی و چیغ بافی را نیز شامل می شود، همان بافت رشته های حاصل از الیاف سلولزی (گیاهی) به کمک دست و ابزار ساده دستی است که طی آن محصولات مختلفی نظیر زیرانداز، سفره ی حصیری، انواع سبد، انواع ظروف و ... تولید و عرضه می گردد . در مورد چیغ بافی ذکر این نکته ضروری است که حین بافت، علاوه بر الیاف گیاهی از نخ پشمی رنگ شده نیز برای ایجاد نقوش و طرح های سنتی استفاده می گردد.

17- خاتم سازی:روشی از تولید فراورده های چوبی است که با استفاده از روکش حاصله از به هم چسباندن قطعات کوچک فلزات، استخوان و انواع چوب در اشکال و طرح های سنتی (بیشتر به صورت هندسی) و به کمک ابزار و وسایل مختلف، فراورده هایی نظیر انواع قاب عکس، جاسیگاری، شکلات خوری، میز، صندلی و ... ساخته می شود.

18-معرق کاری:ترسیم طرح ها و نقش های سنتی بر روی زمینه ی چوبی یا سرامیک و خالی کردن داخل خطوط طرح ها و پرکردن فضای خالی شده به وسیله قطعات آماده شده ی چوبی، سرامیک، فلزی، صدفی و سنگی را معرق کاری می گویند.

19-کاشی گری:صنعتی است با سابقه که طی آن انواع کاشی ها با استفاده از طرح ها و نقش های سنتی برای استفاده در ابنیه ی مذهبی و تاریخی از طریق قالب گیری گِل رُس و پختن آن در کوره ساخته و پرداخته می شود.

20- ملیله کاری:منظور ساخت اشیاء مختلف نظیر سرویس چایخوری ، تنگ و همچنین برخی از زینت آلات با استفاده از مفتول های نقره، طلا و مس و به کمک ابزار و وسایل ساده فلز کاری نظیر حدیده، انبر، قیچی ، کوره مخصوص و ... می باشد.

21-میناکاری:در اینجا مراد، ساخت بدنه فلزی، لعاب کاری، پخت، نقاشی و پخت مجدد اشیاء در کوره می باشد که تمامی این مراحل به کمک ابزار و وسایل ساده با استفاده از طرح های اصیل و سنتی در مرحله ی نقاشی انجام می پذیرد.

22-ساخت اشیاء مستظرفه و هنری:ساخت اشیاء و وسایل ظریفه ای است که در آنها عامل هنر به مراتب بیش از فنون تولیدی دخالت دارد و شامل مینیاتورسازی، نقاشی روی صدف، نقاشی روی چرم، پاپیه ماشه و تذهیبمی شود. 23- ساخت زیور آلات:ساخت و تولید انواع جواهرات محلی و همچنین انواع زینت آلات با استفاده از طلا، نقره و انواع آلیاژها می باشد.

24- ساخت سایر فراورده های دستی:منظور ساخت سایر محصولات دستی نظیر فیروزه نشانی (فیروزه کوبی) طلاکوبی روی فولاد، انواع عروسک های محلی، تخت کشی گیوه (آجیده و لته یی) و ماسک ، کایت و چترهای تزئینی است که با ابزار و وسایل دستی و با استفاده از طرح های سنتی ساخته و پرداخته می شود.

 

لیست انواع صنایع دستی

صنایع دستی چنان که گفته شد بخشی از صنایع اولیه است و چون دیگر صنایع می تواند دارای اثرات بسیار مثبت اقتصادی واجتماعی باشد، از جمله:

1- نقش صنایع دستی در بالا بردن سطح اشتغال،

2- نقش صنایع دستی در ازدیاد درآمد سرانه،

3- نقش صنایع دستی در تولید ملی،

4- نقش صنایع دستی در توسعه گردشگری و مبادلات فرهنگی،

5- نقش صنایع دستی در توسعه صادرات.(2)

می توان با ایجاد نوآوری در رشته های صنایع دستی و بررسی نیاز بازار و سلایق موجود در کالبد صنایع دستی روح تازه ای دمید، و با آشنا کردن جوانان با این رشته ها ماندگاری آنان را تامین کرد. هم اکنون بر اساس گزارش سازمان صنایع دستی 253 شاخه هنرهای سنتی و صنایع دستی در کشور به ثبت رسیده است که از نظر میزان فعالیت به شاخه های زیر تقسیم می شود:

الف- رشته های در حال تولید و فعال صنایع دستی،

ب- رشته های کم رونق صنایع دستی،

ج- رشته های منسوخ شده صنایع دستی.


1- تراش شیشه
2- شیشه گری فوتی قالبی
3- معرق شیشه
4- نقاشی روی شیشه
5- هم جوشی شیشه (فیوزگلاسی)
6- ابریشم بافی
7- احرامی بافی
8- انواع پارچه های سنتی
9- بافتنی های سنتی
10- پلاس
11- پن بافی (نوار بافی)
12- جاجیم بافی (ماشته، موج بافی)
13- جیم بافی
14- چادر شب بافی
15- چپری
16- چفیه بافی
17- چنته
18- حمام سری
19- زری سری
20- ساچیم بافی
21- سجاده بافی
22- سرانداز بافی
23- سیاه چادر بافی
24- شعر بافی
25- شک بافی
26- شمه بافی
27- فرت بافی
28- قراقی
29- قلاب بافی
30- گزی بافی
31- گلیمچه (متکازین)
32- متقال
33- مداخله بافی
34- وریس بافی
35- جل اسب
36- خورجین بافی
37- زیلو
38- قالی گل برجسته
39- قالیبافی
40- گبه بافی
41- گلیم دورو
42- گلیم گل برجسته
43- گلیم یک رو
44- گلیم مسند
45- مفرش
46- البسه محلی
47- باشلق
48- برقع
49- پوشین دوزی
50- چوغا
51- عروسک محلی
52- گیوه بافی
53- گیوه دوزی
54- چاپ قلمکار
55- چاپ کلاقه ای (باتیک)
56- قلمکار نقاشی
57- نقاشی روی ابریشم
58- تسمه دوزی
59- تفرشی دوزی
60- توربافی با سوزن
61- تور دوزی
62- چشمه دوزی
63- چهل تکه دوزی (خاتمی دوزی)
64- حاشیه دوزی
65- خامه دوزی
66- خامه دوزی سیستان
67- خوس دوزی
68- درویش دوزی
69- دکمه دوزی
70- دور دوزی
71- ده یک دوزی
72- زرک دوزی
73- زغره دوزی
74- زمینه دوزی
75- زنار دوزی
76- ژور دوزی
77- ستاره دوزی
78- سجاف دوزی
79- سرافی دوزی
80- سرمه دوزی
81- سکه دوزی
82- سنگ دوزی
83- سوزن دوزی
84- سوزن دوزی بلوچ
85- سیاه دوزی ترکمن
86- شرابه دوزی
87- شمسه دوزی
88- صدف دوزی
89- ظریف دوزی
90- فتیله دوزی
91- قلاب دوزی رشت
92- قیطان دوزی
93- کتیبه دوزی
94- کردی دوزی
95- کم دوزی
96- گبر دوزی (زرتشتی دوزی)
97-گلابتون دوزی (بندرعباسی)
98- گلدوزی اصفهان
99- گندمی دوزی
100- سمانه زنبور دوزی
101- سمایه دوزی
102- لچک دوزی
103- لمه دوزی
104- مخمل دوزی
105- مرصع دوزی
106- مروارید دوزی
107- مشبک دوزی
108- مضاعف دوزی
109- مغزی دوزی
110- ملیله دوزی
111- ممقان دوزی
112- منجوق بافی با سوزن
113- منجوق دوزی
114- منگوله دوزی
115- نقره دوزی
116- نقش دوزی
117- یراق دوزی
118- قلاب دوزی اصفهان
119- نوار دوزی
120- آجیده دوزی
121- آویز دوزی
122- آینه دوزی
123- ابریشم خام دوزی
124- ابریشم دوزی نقش زری
125- اشرفی دوزی
126- اشک دوزی
127- ایلگه دوزی (برودری دوزی)
128- بادبزن بمپور
129- بادله دوزی
130- بخارا دوزی
131- برجسته دوزی
132- بلیش دوزی (قزاق دوزی)
133- بندری دوزی
134- پنه دوزی (سلسله دوزی)
135- پریوار دوزی
136- پولک دوزی
137- پیله دوزی
138- تخمک دوزی
139- خرمهر سازی
140- سفال با نقاشی رو لعابی
141- سفال با نقاشی زیر لعابی
142- سفال لعاب دار (سرامیک)
143- سفالگری
144- کاشی معرق
145- کاشی معقلی
146- کاشی هفت رنگ
147- چارق – چموش
148- سراجی
149- نقاشی روی چرم
150- افزار فلزی
151- جُنده کاری
152- چاقو سازی
153- چلنگری
154- حکاکی روی فلز
155- دواتگری
156- ریخته گری
157- زرگری (طلا سازی)
158- زیور آلات محلی
159- ضریح سازی
160- علامت سازی
161- قلمزنی
162- کوفته گری
163- گرگور بافی
164- مسگری
165- مشبک کاری روی فلز
166- ملیله سازی
167- مینای پنجره ای (مشبک)
168- مینای خانه بندی
169- مینای مرصع
170- مینای نقاشی
171- آجر کاری
172- آینه کاری
173- کاربندی
174- کاشی کاری (سنتی)
175- گچبری
176- نقاشی سنتی دیواری
177- بامبو بافی
178- چیق بافی
179- حجم بافی چوبی
180- حصیر بافی (بوریا بافی)
181- خاتم
182- خراطی
183- سازهای سنتی
184- سوخت روی چوب
185- کپوربافی
186- کنده کاری روی چوب
187- گره چینی
188-معرق
189- مروار بافی (ارغوان بافی)
190- مشبک چوب
191- معرق چوب
192- معرق منبت
193- منبت
194- نازک کاری
195- نقاشی روی چوب
196- صنایع دستی دریایی
197- نقاشی روی صدف
198- تراش سنگهای قیمتی و نیم قیمتی
199- حجری (سنگ تراشی)
200- حکاکی روی سنگ
201- خراطی سنگ
202- فیروزه کوبی
203- مجسمه سازی با سنگ
204- مرصع سنگ
205- مشبک سنگ
206- معرق سنگ
207- موزائیک کاری سنگ
208- تذهیب
209- تشعیر
210- جلد سازی
211- خوشنویسی
212- طراحی سنتی
213- کاغذ سازی دستی
214-نگارگری (مینیاتور)
215- تن پوش نمدی (کپنک)
216- زیرانداز نمدی
217- کلاه نمدی

ب- رشته های کم رونق صنایع دستی

1- دارایی بافی(ایکات)،
2- عبابافی،
3- کاشی مینایی،
4- حکاکی روی چرم،
5- نقش اندازی ضربی،
6- ورشو سازی،
7- قواره بری،
8- پاپیه ماشه،
9- نقاشی گل و مرغ،
10- نقاشی لاکی،
11- زری بافی.
ج- رشته های منسوخ شده صنایع دستی
1- ارمک بافی
2- اهرامی
3- برک بافی
4- پتوبافی
5- پرده بافی
6- ترمه بافی
7- حوله بافی
8- شال بافی
9- عریض بافی
10- قناویز
11- کرباس بافی
12- مخمل بافی (مخمل گل برجسته)
13- نمکدان بافی
14- گره خورد (دندانی)
15- کاشی زرین فام
16- سوخت روی چرم
17- معرق چرم
18- اسلحه سازی
19- قفل سازی
20- آهک بری
21- ارسی سازی
22- زمود گری
23- چاپ سنگی روی کاغذ
24- صحافی سنتی
25- قطاعی (کاغذبری)
26- نقاشی قهوه خانه ای

تهیه کننده : مجید مکاری
منبع : راسخون

منابع :

صنایع دستی http://www.isfahan.ir
صنایع دستی و انواع آن http://forum.hammihan.com
صنایع دستی فرهنگ ماندگار http://darvar3000.blogfa.com