نویسنده: زهرا خدایی

 

مقدمه

فارغ از پیشینه و حوزه‌ی تمدنی کهن عراق در جهان اسلام، رابطه میان اسلام و جریان‌ها و جنبش‌های سیاسی در این کشور به دهه‌ی 1940 باز می‌گردد. در واقع زمینه‌های بروز جنبش‌های اسلامی در عراق وجود داشت، اما رشد و ظهور احزابی که بیشتر گرایش هایی فرامرزی و غالبا خارجی داشتند (اعم از کمونیستی، سوسیالیستی و لیبرالیستی) راه را بر رشد جریان‌ها و جنبش‌های اسلامی بست. با این حال با تقویت تحرکات اسلامی در دهه‌ی 1940 شاهد ظهور رسمی برخی جریان‌های اسلامی در عراق هستیم.
اخوان المسلمین عراق اولین جریان سنی و حزب الدعوه‌ی به عنوان جنبشی شیعی به ترتیب در سال‌های 1941 و 1959 پا به عرصه نهادند. تا پیش از قدرت یافتن حزب بعث گروه‌های اسلامی توانستند تا اندازه‌ای موقعیت و جایگاه خود را در بافت سنتی عراق بیابند، اما از اوایل دهه‌ی 1970 و حکومتداری حزب بعث،بسیاری از احزاب اسلامی با سرکوب و خشونت به حاشیه رانده شدند. پس از حمله‌ی عراق به کویت و گفتمان تازه‌ای که صدام حسین برای ارتقاء موقعیت خود در پیش گرفت، بار دیگر فضا را برای رشد و نمو گروه‌های اسلامی فراهم آورد. پژوهش حاضر ضمن بررسی زمینه ها، پیشینه و تاریخچه‌ی احزاب اسلامی در عراق (اعم از شیعه و سنی)، جایگاه و موقعیت هر یک از آنها در ساختار سیاسی فعلی این کشور را مورد بررسی قرار می‌دهد.

پیشینه

عراق تا پایان جنگ جهانی اول و برای حدود سه قرن در قلمرو امپراطوری عثمانی قرار داشت. اما پس از شکست عثمانی‌ها در جنگ و تجزیه‌ی این امپراطوری، براساس تصمیم جامعه‌ی بین الملل از آوریل 1920 تحت قیمومیت انگلستان درآمده و از مارس 1921 امیر فیصل بن حسین از سوی انگلستان به عنوان پادشاه آن کشور منصوب شد. انگلیسی‌ها بعد از انعقاد قراردادهایی در سال 1930 با ملک فیصل اول که حقوق آنها را برای نفت عراق و پایگاههایی نظامی شان در آن کشور محفوظ می‌داشت، بالاخره در سال 1932 و به صورت ظاهری به آن کشور استقلال دادند و سپس عراق به عضویت جامعه ملل درآمد. به رغم استقلال عراق، نقش انگلستان از دیرباز در شکل دهی به ساختار سیاسی این کشور از اهمیت زیادی برخوردار بوده است. (اسدی، 1381، 236) (1) تا جایی که نقشه فعلی سیاسی عراق از سوی یک افسر اطلاعاتی انگلیسی به نام خانم گرترود بل (2) بین سالهای 1919 تا 1921 طراحی و در کنفرانس قاهره در 1921 تصویب شد. برای حفظ منافع بریتانیا سه منطقه با سه ژئوپولیتیک مختلف به نام کشور عراق شکل گرفت. از همان زمان انگلیسی‌ها دولت سازی را بر مبنای ویژگی ها، خواست‌ها و منافع خود پیش بردند. البته این مقتای سال‌های اولیه قرن بیستم نیز بود که بیشتر با منافع انگلیسی‌ها هماهنگ بود. (3) نقش نیروهای انگلیسی‌ها در شکل دهی به ساختار سیاسی در این کشور تا سال 1958 و کدتای نظامی عبدالکریم قاسم ادامه یافت. بعد از استقرار نظام جمهوری نقش و نفوذ انگلستان در عراق تا حدی کاهش یافت. (4)
پیشینه‌ی بروز و ظهور احزاب سیاسی به زمان تعیین مرزهای عراق باز می‌گردد. فیصل معتقد بود که وجود احزاب سیاسی برای توسعه در کشور لازم است، اما به دلایل مختلف اعم از بافت عشیره ای- قبیله ای، حضور نیروهای خارجی و .. اراده‌ای برای شکل گیری جریان‌های سیاسی تا سال 1946 به وجود نیامد. ظهور احزابی همچون حزب دمکراتیک ملی، حزب مردم و حزب اتحاد ملی طلایه دار شکل گیری اولین جریان اهی سیایس در عراق شدند. این روند تا ظهور حزب بعث در عراق ادامه یافت و در این مدت احزاب زیادی پا به عرصه‌ی وجود نهادند. (5) با پررنگ تر شدن گیرایش‌های پان عربی و پا گرفتن اندیشه حزب بعث در جهان عرب، رشد جریان‌های سیاسی شکل دیگری به خود گرفت. با قدرت گرفتن حزب بعث در عراق، روند شکل گیری احزاب سیاسی تحت تاثیر مجموعه‌ای از ایدئولوژی‌ها و مولفه‌های شد که در بسیاری از مقاطع نقش بازندارنده را ایفا می‌کرد. صدام مدعی بود که با زحب قدرتمندش درصدد استقرار نظامی مدرن توم با لائیسیته است. صدام که خود سنی بود، در این مسیر از قدرت گرفتن احزاب سیاسی بالاخص گروه‌های شیعی تا سرحد حذف خشونت بار آنها پیش رفت.
پس از حمله‌ی عراق به کویت در سال 1991 و کاهش موقعیت صدام در حوزه‌ی داخلی و خارجی، وی گفتمان اسلامی تازه‌ای را برای تقویت جایگاهش در پیش گرفت. او در سال 1993 با به راه انداختن «کمپین ایمان» (6) زمینه فعالیت برای گروه‌های اسلامی را باز کرد. رژیم بعث با انتشار و توزیع پنج میلیون نسخه قرآن کریم، ساخت مساجد بزرگ، فتمان تازه‌ای را برای ارتقاء موقعیت خود گشود. در سال 1994 نیز شریعت به عنوان بخشی از قوانین جزایی وارد قانون این کشور شد. (7) با سقوط صدام و برگزاری انتخابات پارلمانی در این کشور، جریان‌های اسلامی و بالاخص اکثریت به حاشیه رانده شده‌ی شیعیان فضای بیشتری برای فعالیت بدست آوردند و دیری نپائید با ورود به ساختار قدرت، به وزنه‌ی اصلی و مهم در این کشور تبدیل شدند.

در حاشیه بودن شیعیان

جامعه‌ی شیعیان در حدود 60 تا 65 0/0 از جمعیت عراق را تشکیل می‌دهند. تا پیش از تعیین مرزهای این کشور بافت جمعیتی این گروه غالبا روستایی و قبیله‌ای بوده و به مرور زمان با افزایش جمعیت و ارتقاء موقعیت اقتصادی آنها، آرام آرام این اکثریت صاحب زمین، مایملک و نفوذ زیادی در میان سایر اقلیت‌ها شدند. ارتقاء موقعیت شیعیان، زمینه‌ی رقابت برای محدود کردن قدرت آنها را مهیا و دراین ماین عامل خارجی بر این امر دامن زد. بریتانیا به عنوان کشوری که در سال 1921 قیمومیت عراق را در دست داشت، برای رهبری عراق، فردی از میان خاندان و سلسله‌ی هاشمی (و از اهل سنت) برگزید و همین مسئله سنگ بنای به حاشیه رفتن شیعیان با حمایت نیروهای خارجی را فراهم آورد. به گونه‌ای که در دهه‌ی 1930 شیعیان تنها 15 0/0 از تشکیلات و پست‌های حکومتی را در دست داشتند واین در حالی بود که در این زمان شیعیان اکثریت بافت ناهمگون جامعه را تشکیل می‌دادند. روند نادیده گرفتن حضور شیعیان در نهادهای آموزشی و سیاسی رو به رشد بود و در واقع این اراده درمیان دستگاه حاکم و سیاستمداران وجود داشت که شیعیان باید در حاشیه باشند.
از دیگر دلایلی که زمینه‌های به حاشیه رانده شدن شیعیان را تشدید می‌کرد نقش و نفوذ همسایه‌ی قدرتمندی همچون ایران بود. در نگاهی کلی به سیر تاریخی عراق، همواره این گونه تصور می‌شده است که شیعیان عراق در ارتباط مستقیم با نفوذ و نقش ایران - دشمن دیرینه‌ی عراق- هستند و همسایه‌ی غربی از طریق آنها فرصت دخالت در عراق را پیدا می‌کند. در واقع پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران این مولفه تشدید و زمینه‌های درگیری میان دو کشور و متعاقباً جنگ تحمیلی هشت ساله را رقم زد. با این حال باید این واقعیت را در نظر گرفت که شیعیان عراق، اکثرا عرب هستند و نسبت به جمعیت شیعیان عراق که ریشه‌های ایرانی دارند و غالباً در اطراف شهرهای مذهبی ساکن‌اند در حدود 5 0/0 است. در هر حال روند به حاشیه راندن شیعیان که در واقع عامل اصلی آن نیروهای بریتانیاییی بود تا زمان سقوط صدام حسین ادامه یافت. نیروهیا بریتانیایی برای نهادینه کردن ملیت‌ها قوانین خاصی را وضع کرده بودند. در قانونی که تاریخ آن به سال 1924 باز می‌گردد، می‌گوید برایا حراز ملیت عراقی، شهروند مورد نظر باید ثابت کند که ریشه‌های عثمانی دارد و این در حالی بود که بسیاری از شعییان عراقی تمایل نداشتند که ملیت عثمانی داشته باشند. در واقع در این میان سه ملیت مهم وجود داشت که در احراز و واگذاری ملیت به شیوه‌ی متناسب با آنها برخورد می‌شد: عراقی‌های اصالتاً عثمانی؛ عراقی‌های عرب؛ و عراقی‌های اصالتاً ایرانی که به عنوان بدترین گروه شناخته می‌شدند.
تبعیض‌ها در قبال افرادی که در عراق متولد می‌شدند و حاضر به قبول ملیت عثمانی نبودند از سال 1927 تشدید شد و این گروه نمی‌توانستند در دستگاه اداری و دولتی پستی داشته باشند. در زمان حکومت بعث نیز آمار تبعید شیعیان عراقی و کردهای شیعه نیز تشدید شد و در زمان حکومت صدام حسین به اوج خود رسید. رژیم پان عربی بعث در گذشته شیعیان را به لحاظ سیاسی در حاشیه نگاه داشته بود. شیعیان در زمان صدام حسین جایگاهی در ساختار سیاسی کشور نداشتند. اما امروز شیعیان از مهمترین گروه‌های حاضر در صحنه‌ی سیاسی عراق و دارای وزن مهمی هستند. (8)

جریان سیاسی اسلامی

همانگونه که پیشتر نیز اشاره شد، عراق پس از صدام، فصل جدیدی در فعالیت‌های سیاسی احزاب اسلامگرا بود. تا پیش از آن حزب بعث فعالیت هر نوع جریان‌های اسلامی را محدود و با سرکوب و خشونت بدان پاسخ می‌داد. در 4 آوریل 1969 بود که رژیم بعث عراق با صدور بیانیه‌ای مخالفت خود را با فعالیت هر نوع جریان‌ها و جنبش‌های مذهبی اعلام کرد که در واقع پایان رسمی هر نوع فعالیت سیاسی جریان‌های اسلامی تلقی می‌شد. با این حال بخشی از احزاب اسلامی شیعه (و به طور مشخص حزب الدعوه) به رغم محدودیت‌های خشن از سوی حزب بعث به فعالیت خود ادامه می‌داد.
امروز شیعیان عراق از وزن مهم و سرنوشت سازی در ساختار سیاسی عراق برخوردارند؛ البته در درون خود دارای دیدگاه‌های گوناگونی هستند و نمی‌توان منکر این واقعیت شد که میان گروه‌های اسلام گرای شیعه نیز پراکندگی، اختلافات سیاسی و اسای زیادی نیز به چشم می‌خورد. در مجموع شیعیان عراق را به لحاظ سیاسی می‌توان به این شرح تقسیم بندی کرد:

یکم. جریان‌های سیاسی شیعه

این طیف شامل آن قشر از جمعیت شیعه عراق است که حول گروه‌های اسلام گرای شیعی جمع شده است و در پی استقرار یک نام سیاسی مذهبی مبتنی بر اندیشه‌های شیعه هستند. با این همه و به رغم برخورداری از خطوط ایدئولوژیک واحد، طیف اسلام گرای شیعی عراق دچار انشعابات و اختلافات بر سر قدرت است. در حال حاضر می‌توان گروه‌های سیاسی اسلام گرای شیعه عراق را در چارچوب سه سازمان اصلی طبقه بندی کرد:
1- مجلس اعلای انقلاب اسلامی عراق: این مجلس در سال 1361 هجری شمسی (1982) درایران شکل گرفت و آیت الله محمد باقر حکیم یکی از عمده ترین بنیانگذاران آن محسوب می‌شد. گرچه وی در سه سال اولیه، رهبری این مجلس را به عهده داشت، اما سپس یک شورا مسئولیت اجرایی آن را بر عهده گرفت. پس از کشته شدن او، برادرش عبدالعزیز الحکیم در سال 2003 ریاست مجلس را بر عهده گرفت. پس از فوت عبدالعزیز، ریاست مجلس به فرزندش عمار واگذار شد. این جنبش در پاسخ به سرکوب و خشونت رژیم بعث علیه شیعیان و تبعید آنها به ایران بنیانگذاری شد. مجلس اعلای عراق از مهمترین و سازمان یافته ترین احزاب عراق است که هدف خود را از اجرا و اعمال شریعت در عراق اعلام کرده است. این مجلس به لحاظ تاریخی، در زمره‌ی گروه‌های جدید اسلام گرای شیعه‌ی عراق محسوب می‌شود و در پی اتحاد همه‌ی نیروهای سیاسی شیعه‌ی عراقی بوده و ادعای رهبری همه‌ی آنها را دارد اما در عمل چپنین وحدتی حاصل نشده است و تشکیلات دیگری نیز به طور مجزا در میان شیعیان عراق به فعالیت مشغول اند. حتی بعد از برگزاری انتخابات پارلمانی در سال 2010 و ایجاد ائتلاف میان جریان نوری مالکی به نام دولت قانون و جریان وابسته به حکیم با نام "ائتلاف هم‌پیمانی ملی"، این ائتلاف نیز نتوانست سبب تشکیل دولت شود.
لازم به ذکر است که اهمیت مجلس اعلای انقلاب اسلامی عراق بیشتر به خاطر قدرت نظامی آن است که در چهارچوب سیاه بدر سازماندهی شده بود. مجلس اعلا در طول تاریخ فعالیت خود دچار انشعاباتی شده است (9). که دا شدن بخشی از سپاه بدر از بدنه‌ی مجلس از جمله‌ی آنهاست با فوت عبدالعزیز، نارضایتی بخشی از سپاه بدر از عملکرد و برنامه‌های عمار سبب جدا شدن شاخه‌ی نظامی این جریان شد. عمار برای جبران این کمبود از تشکیل گروه میلیشیایی دیگر با عنوان "اجتماع دلاوران امید" (10) در اواخر سال 2011 خبر داد. مجلس اعلای عراق تلاش می‌کند تا با اهداف و برنامه‌ای جدید نگاه سایر احزاب نسبت به خود که آن را سازمانی ایرانی می‌دانند- تغییر دهد. (11)
2- حزب الدعوه اسلامی عراق: حزب الدعوه کهن ترین و باسابقه ترین جریان سیاسی شیعه عراق محسوب می‌شود. این حزب در سال 1959 میلادی پس از کودتای شبه کمونیستی 1958 عبدالکریم قاسم و سرکوب مقامات مذهبی به وجود آمد و در واقع خود نوعی انشعاب از حزب التحریر اسلامی عراق محسوب می‌شد که وابسته به شاخه‌ی اردنی آن بود. آیت الله محمدباقر صدر رهبر کاریزماتیک شیعیان عراق بنیانگذار اصلی حزب الدعوه در سال 1959 بود و تا زمان مرگ خود (توسط رژیم بعث در 1981) رهبریب این جراین را به عهده داشت. می‌توان گفت حزب الدعوه در زمان رهبری آیت الله محمد باقر صدر تناه گروه سیاسی شیعه اسلام گرای عراق محسوب می‌شد. پس از کشته شدن وی،‌ی کشورای رهبری هدایت این سازمان را به عهده گرفت. حزب الدعوه اسلامی عراق در واقع خود را پشتیاز گروه‌های سیاسی شیعه عراق دانسته و چندان تمایلی به ادغام در مجلس اعلای اسلامی عراق نداشته است. به رغم تلاش مجلس اعلا برای داخل ساختن این گروه در سازمان خود، حزب الدعوه همچنان استقلال خود را حفظ کرده و پیروان زیادی در میان شیعیان عراق دارد. (12)
اما انشعاب و ائتلاف‌های جدید میان شیعیان پس از سرنگونی صدام، در یک اتفاق منحصر و تحت شرایط دوره گذار عراق ائتلافی پر قدرت میان گروه‌های سیاسی شیعه غیرهمفکر یعنی حزب الدعوه، مجلس اعلای اسلامی، گروه نوپا اما با نفوذ صدر و گروه‌های کوچک تر شیعه حتی شخصیت‌های غیرمذهبی شیعی به وجود آمد. این ائتلاف مورد حمایت آیت الله سیستانی مرجع بزرگ شیعیان عراق بود و توانست 128 کرسی از مجموع 275 کرسی پارلمانی در سلا 2005 به دست آورد. اما بزودی نشانه‌های انشعاب در این ائتلاف با خروج گروه مقتدی صدر از دولت مالکی آغاز شد و ائتلاف بزرگ شیعیان به سمت انشعاب و پراکندگی حرکت کرد تا اینکه در انتخابات شوراهای استانی عراق در سال 2009 با شرکت جداگانه حزب الدعوه و مجلس اعلای اسلامی نقطه پایانی بر ائتلاف عراق یکپارچه گذاشته می‌شود. در این انتخابان نوری مالکی ائتلافی تحت عنوان دولت قانونی تشکیل داد و عبدالعزیز هم از ائتلاف شهید محراب در آن شرکت کرد. در این انتخابات ائتلاف نوری المالکی در استان‌های شیعه نشین با استقبال بیشتری از سوی مجلس اعلای اسلامی مواجه شد و در طرف دیگر نشانه هایی از اختلاف میان ابراهیم الجعفری و نویر المالکی پدیدار گشت و دو هم حزبی و رفیق دیرینه به دو رقیب تبدیل شدند و در نهایت ابراهیم الجعفری از رهبری حزب الدعوه کناره گیری کرد و در آستانه انتخابات 2010 پارلمانی عراق حزب جدیدی به نام «اصلاح ملی» تشکیل داد. تغییر در آرایش سیاسی احزاب شیعی عراق سبب شد تا ابراهیم الجعفری که در اواخر دهه 1980 به عنوان کادر مرکزی حزب الدعوه مخالف همفکری این حزب و مجلس اعلا بود، پس از حدود 22 سال این بار تحت نام حزب دیگری هم پیمان در کنار مجلس اعلای عراق قرار گیرد. (13)
3- جریان صدر: جریان تندرو صدر یکی دیگر از گروه‌های شیعه در عراق است که از حمایت ایران برخوردار است. این جنبش در سال 1990 تحت رهبری آیت ا... محمد صادق صدر ظهور کرد و بعد از حمله عراق به کویت و گسترش قیام شیعیان عراق (انفال) در استان‌های جننوبی عراق گسترده تر شد. تا پیش ازا نتخابات پارلمانی سال 2010، غالبا جریان صدر به دلیل گرایش هیا افراطی در زمره‌ی جریان‌های غیرسیاسی تلقی می‌شد، اما ائتلاف با جریان حکیم و کسب تعدادی از کرسی‌های پارلمان در انتخابات پارلمانی 2010 که در مجموع 71 کرسی را از آن خود کر، به نوعی مقتدا صدر جوان و تندرو را نیز وارد عرصه س سیاسی و فاصله رگفتن از گرایشات افراطی کرده است. سپاه جیش المهدی، شاخه‌ی نظامی جریان صدر، از مهمترین گروههای میلیشیایی در عراق است. جریان صدر امروز به یکی از مهمترین و تاثیرگذارترین جریان‌های شیعه در عراق تبدیل شده است؛ اما در عین حال تعارضات زیادی با دولت مرکزی عراق و شخص نوری مالکی دارد.
4- حزب فضیلت اسلامی (14): جریان منشعب از حزب الدعوه به رهبری ابراهیم جعفری و چند گروه کوچک دیگر از جمله جریان احمد چلبی که در انتخابات سال 2010 با هم پیمانی با مجلس اعلای انقلاب اسلایم و جریان صدر ائتلاف ملی عراق را تشکیل داده و 71 کرسی کسب کردند. حزب فضیلت در ماه می‌2003 تاسیس شد. اعضای این حزب از آیت الله محمد الیعقوبی، از شاگردان محمد صادق صدر پیروی می‌کنند. دبیر کل این حزب عبدالرحیم الحسینی است و اجرای قوانین اسلامی و شریعت از اهداف این حزب است.
5- اتحادیه اسلامی ترکمن‌های عراق (15): این حزب سیاسی در سال 1991 تشکیل شد و پیش از سقوط صدام با بسیاری از شیعیان در تبعید درارتباط بود رهبر این حزب عباس البیاتی است و اعضای آن را غالباً شیعیان ترکمن عراقی تشکیل می‌دهند. در انتخابات ژانویه و دسامبر 2005 اتحادیه اسلامی ترکمن‌های عراق وارد ائتلاف ملی شد. نماینده و رهبر این حزب در پارلمان عرا جاسم محمد جعفر نام داشت که در سال 2005 و در دولت انتقالی عراق، وزی مسکن و ساخت و ساز و در سال 2006 در دولت نوری مالکی، وزیر جوانان و ورزش بود. (16)
6- حزب الله عراق: جریان شیعی حزب الله در سال 2008 در شهر بغداد رسماً تاسیس شد. رهبر این حزب حسن الساری است. این حزب بخشی از ائتلاف اتحاد ملی است و با حزب الله لبنان و یا سایر گروه‌ها و جریان هایی که این اسم را دارند، ارتباطی ندارد. البته روزنامه‌ی رسمی این جریان است و ایدئولوژی آن، تاکید بر اجرای اسلام شیعی است. این جریان تا پیش از اعلام رسمی موجودیت خود، از گروههای مبارز صد صدام بود. نکته‌ی قابل توهج در مورد حزب الله عراق اینست که برخلاف سایر گروههای شیعی ضد دام که پیگاهشان در ایران بود، پایگاه حزب الله همواره در بغداد بوده است. حزب الله ارتباط نزدیک و تنگاتنگی با مجلس اعلای انقلاب اسلامی دارد. حزب مذکور دارای یک کرسی در شواری نمایندگان عراق و یک کرسی در شورای محلی استانداران است. (17) گفته می‌شود در فوریه 2013 حزب الله عراق، گروهی میلیشیایی به نام "ارتش مختار" برای حمایت از دولم مالکی و مقابله با تظاهرات‌های ضد دولتی تشکیل داده است. تحرکات و عملیات‌های نظامی حزب الله عراق و شاخه‌ی میلیشیایی آن، این جریان را با انتقادات زیادی روبرو کرده است. (18)
7- عصائب اهل حق (19)؛ عصائب اهل حق، مهمترین گروه نظامی شیعه در عراق است که علیه نیروهای آمریکا مبارزه می‌کند. این گروه در حال پیوستن به روند سیاسی در عراق است و قرار است در آنیده به یک جریان سیاسی قوی در عراق تبدیل خواهد شد. عصائب اهل حق در شیوه خود بازنگری کرده و با تاسیس دفترهای سیاسی در سراسر عراق در حال تبلیغ برای خود است و به جذب طرفدارانی برای این گروه هستند. گفتنی است فرماندهان عصائب اهل حق که یبشتر آنها به ایران پناهندده شده بودند در ماه‌های گذشته به عراق بازگشتند و دفاتر سیاسی را تاسیس کرده و در حال انجام خدمت رسانی به مردم عراق در زمینه‌های مختلف هستند تا با این شیوه به طرفداران گروه خود بیافزایند شیخ متق الحمیری، روحانی جوان 30 ساله‌ی این حزب که مدیریت یکی از دفاتر عصائب اهل حق را بر عهده دارد، می‌گوید: تنها هدف عصائب اهل حق پیشتر مبارزه با نیروهیا آمریکایی بود اما امروز با تجدیدنظر در برنامه‌های خود قصد دارد خود را به شکل دیگری به عراقی‌ها نشان دهد. عصائب اهل حق که از ارتش المهدی به رهبری مقتدی صدر، رهبر جریان صدر عراق جدا شده، در سال‌های گذشته بیشترین حملات علیه نیروهای آمریکایی را انجام داده و یکی از بزرگترین گروه‌های نظامی مخالف اشغال عراق توسط آمریکا است. قیس خزعلی، رهبر اعصائب اهل حق عراق نیز که به ایران پناهنده شده بود به کشورش بازگشته و در حال ایجاد تغییرات در ساختار گروه خود است تا بتواند جایگاه سیاسی مهمی برای این گروه در عراق به دست آورد. (20)
8- ائتلاف دولت قانون: (21) این ائتلاف در سال 2009 و در نتیجه اختلاف میان نوری مالکی و مقتدا صدر بر سر تعداد کرسی‌های پارلمانی سال 2010 به وجود آمد. ائتلافی سیاسی- انتخاباتی نوری مالکی نخست وزیر عراق و حزب الدعوه در سال اشارتی بر بهبود وضعیت امنیتی عراق در دوران حکومت نوری مالکی بود. این ائتلاف در انتخابات پارلمانی 2010 نیز پس از اعدام توافق حزب الدعوه با مجلس اعلای اسلامی عراق و جریان صدر شرکت داشت. در انتخابات ایالتی 2009 این ائتلاف با کسب 28,8 0/0 آراء موفق به تصاحب 126 کرسی از مجموع 440 کرسی شد و موفق ترین فهرست انتخاباتی بود. در انتخابات مجلس نمایندگان عراق 2010 ائتلاف دولت قانون با کسب 89 کرسی از مجموع 325 کرسی مجلس در جایگاه دوم پس از ائتلاف العراقیه قرار گرفت.
9- ائتلاف عراق متحد (ائتلاف الوطنیه العراقی): این ائتلاف به عنوان مهم‌ترین بلوک پارلمانی در انتخابات سال 2005 بود. اعضای تشکیل دهنده‌ی آن عبارت بودند از: نوری مالکی، نخست وزیر عراق، مجلس اعلای عراق و مقتدا صدر، ائتلاف عراق متحد در سال 2005 با حمایت آیت الله سیستانی بر شعار تقویت گفتمان اسلامی در عراق پس از صدام و همچنین تدوین قانون اساسی بر پایه‌ی شریعت وارد میدان شد. اما در انتخابات سال 2010 این ائتلاف از روند اصلی خود فاصله گرفت. (22)

دوم. جریان‌های غیرسیاسی شیعه

1- جریان مرجعیت حوزه نجف: گروه‌های سیاسی شیعه، تنها نماینده شیعیان این کشور محسوب نمی‌شوند و در کنار آنها جریان هایی نیز وجود دارند که به رغم عدم حضور رسمی در عرصه سیاسی این کشور از نفوذ قابل توجهی در میان شیعیان عراق برخوردارند. جریان‌های شیعه‌ی حوزه‌ای و به طور مشخص آیت الله سیستانی از مهمترین چهره‌های شیعیان تاثیرگذار در عرصه سیاسی عراق هستند که به رغم عدم اظهارنظر در بسیاری از مسائل سیاسی، همواره مورد مشورت گروه‌ها و احزاب قرار می‌گیرند. کاکرد و هدف گروه‌های شیعی غیررسمی ایجاد وحدت در میان شیعیان است. برخلاف تصور، مراجع بزرگ و بافنذو شیعه در عراق، دخالتی در امور سیاسی کشور نداشته و به مفهوم مرجعیت ولایت فقیه اعتقادی ندارند. به رغم آنکه آیت الله سیستانی یکی از مراجع تقلید در جهان اسلام است و مقلدین زیادی در کشورهای مسلمان منطقه دارد، اما تاکنون سعی داشته حتی الامکان خود را از عرصه سیاسی به دور نگاه دارد و تنها در مواقع ضروری اقدام به ارائه راهنمایی می‌کند.

سوم. جریان‌های سیاسی- قومی کرد

به لحاظ جمعیتی کردها دومین حوزه‌ی قدرت سیاسی در عراق محسوب می‌شوند. قدرت آنها به ویژه از آن حهت است که آنها نه تنها در حوزه‌ی جغرافیایی مشخص مستقر هستند، بلکه با برخورداری از منابع شمال عراق و حمایت نظامی آمریکا، از عمده ترین و موثرترین نیروهیا سیاسی عراق به شمار می‌روند. در میان اقلیت کرد نیز جنبش‌ها و جریان‌های اسلامی نیز به چشم می‌خورد. اسلام گرایان کرد بیشتر در سالهای دهه‌ی 1990 در صحنه‌ی سیاسی عراق ظاهر شدند. مهمترین نیروهای اسلامگرای کرد را می‌توان به شرح ذیل تقسیم بندی کرد:
1- جنبش اسلامی کردستان (23): اولین گروه اسلام گرا به نام جنبش اسلامی کردستان در سال 1986 توسط عثمان عبدالعزیز بنیانگذاری شد. این جنبش پس از حزب دمکرات کردستان و اتحادیه‌ی میهنی کردستان سومین گروه سیاسی کردی در عراق محسوب می‌شود، اما به رغم اسلامی بوددن اصراری برای اعمال قوانین شریعت (در منطقه‌ی حلبچه، منطقه‌ی تحت نفوذ این حزب که حامیان زیادی در آن دارد) نداشته و بیشتر بر ارزشهای ملی تاکید دارد. این حزب به اخوان المسلمین نزدیک است و رابطه‌ی مثبتی با ایران دارد. (24) پس از مرگ عبدالعزیز رهبری حزب به دست پسران وی ملاعلی و ملاصدیق افتاد.
2- جنبش پژوهشگران اسلامی (25): این جنبش در سال 2003 توسط جمعی از روحانیون کرد و عرب سنی تاسیس شد. جنبش پژوهشگران اسلامی به رعم نفوذ و تاثیرش در امور سیاسی کشور، حزبی سیاسی نیست و مشروعیت دولت را نمی‌پذیرد. این جریان ارتباط نزدیکی با اخوان المسلمین دارد و به طور رسمی شرکت در روند سیاسی را رد کرده است. مخالفت با حضور نیروهای آمریکایی در عراق از خلال مبارزه‌ی مسلحانه از مهمترین کارکردهای این جنبش است. این جنبش قصد دارد صدای متحد و مذهبی جامعه‌ی سنی عراق از طریق فتواهای مذهبی باشد. جنبش پژوهشگران اسلامی غالباً به دلیل ارتباط با القاعده و حمایت از تحرکات تروریستی و ضدشیعی مورد انتقاد قرار می‌گیرد. (26)
3- گروه اسلامی کردستان (27): این جنبش در سال 2001 تاسیس شد و با پیروی از اندیشه‌های سلفی قصد دارد به رغم همه‌ی اختلافات موجود، همه‌ی گروه‌های اسلامی کرد را متحد کند. این جریان در عین تاکید بر حقوق کردهای عراقی بر اجرای شریعت اسلامی تاکید می‌کند. این جریان نقش مهمی در مبارزات برای علیه صدام و حزب بعث در زمان حکومت وی داشت. این جریان نیز رابطه‌ی مستقیمی با گروه افراطی‌های اسلامی کردستان و انصارالاسلام دارد؛ اتهامی که توسط اعضای این جنبش رد شده است.
4- انصارالاسلام (28): جریان محافظه کار اسلامی انصارالاسلام از گروه‌های مذهبی اسلامگرای کرد حمایت می‌کند. انصاراسلام تفسیر وهابی از اسلام را دنبال می‌کند و کمک‌های زیادی ازسوی عربستان سعودی دریافت می‌کند. این جریان در منطقه‌ی تحت کنترل خود نیز قوانین اسلامی سخت گیرانه‌ای (اعم از اعمال محدودیت برای آموزش و آزادی زنان) را با اجرا درآورده است. رهبرا ین جریان ملا کرکار (29) در ابتدای اشغال عراق توسط نیروهای آمریکایی نزدیک به 1500 مبارز مسلح در اختیار داشت، اما بخش قابل توجهی از یاران وی در منطقه‌ی موصل پراکنده شدند.
5- اتحادیه اسلامی کردستان: (30) این جریان متشکل از سنی‌های میانه رو است که به دنبال حل مشکلات سیاسی، اقتصادی و اجتماعی موجود در جامعه‌ی کردهای عراقی از منظری اسلامی هستند. تساوی حقوق مرد و زن، مخالفت با خشونت و تروریسم به عنوان ضد ارزش اسلامی از مهمترین شعارهای این جراین است. این جریان از استقلال فدرالیستی و رابطه با ایران (تا جایی که تهدیدی برای استقلال شان نباشد) حمایت می‌کند. (31) رهبر این حزب محمد بهاءالدین نزدیکی زیادی با اخوان المسلمین دارد، اما به عنوان چهره‌ای اصلاح طلب شناخته می‌شود. اتحادیه اسلامی کردستان گروه نظامی و مسلح ندارد و در دولت کردی (اربیل) یک وزیر (دادگستری) دارد. این جریان رابطه و تعامل مثبتی با اخوان المسلمین مصر و جریان نجم الدین اربکان در ترکیه و سازمان‌های اخوان المسلمین مستقر در عربستان سعودی دارد. (32)

چهارم. جریان‌های سیاسی سنی

سنی‌های عراق و به ویژه بعثی ها، در دوران صدام، بخش اعظم قدرت سیاسی را دست داشتند و با فروپاشی رژیم بعث، در برابر ساختار و روند سیاسی جدید انی کشور از خود مقاومت نشان دادند. اما به تدریج بخشی از سنی‌ها در روند سیاسی مشارکت و بخشی دیگر به خصوص بعثی‌ها به مخالفت و اقدامات خشونت آمیز در برابر دولت جدید عراق ادامه دادند. در پارلمان اول، جبهه توافق اهل سنت به عنوان سومین فراکسیون بزرگ بعد از ائتلاف یکپارچه و ائتلاف کردی مطرح بود. جبهه‌ی مذکور متشکل از سه گروه عمده سنی حزب اسلامی به رهبری طارق هاشمی، کنگره اهل سنت به رهبری عدنان الدلیمی و شورای گفت و گوی ملی به رهبری خلف علیان بود که 44 کرسی از مجموع 275 کرسی پارلمان عراق را در اختیار داشتند.
مشارکت تدریجی و فزاینده گروه‌های سنی عراق در روند سیاسی جدید عراق با حمایت حزب اسلامی از قانون اساسی جدید وسپس مشارکت بخش وسیع تری از گروه‌ها در انتخابات پارلمانی آغاز شد و به تدریج حمایت سنی‌ها از گروه‌های ستیزه جوی مخالف کاهش یافت. هر چند در سال 2006، عراق شاهد اوچ گیری تنش‌های فرقه‌ای سنی- شیعی بوده است، اما در سال 2007، همگرایی و همکاری سنی‌ها با دولت عراق افزایش یافت که نمونه‌ی عمده‌ی آن همکاری عشایر سنی در غالب شوراهای بیداری بود که ژنرال پترائوس (فرمانده‌ی وقت نیروهای آمریکایی در عراق( مبدع آن بود و در مقابل القاعده در نواحی سنی نشین تشکیل شد.
در ادامه همین روند گروه‌های سنی در انتخابات پارلمانی سال 2010 با تشکیل ائتلافی با گروهی از شیعیان به رهبری ایاد علاوی، توانستند نقشی بیش از پیش در عرصه معادلات عراق ایفا کنند. ائتلاف موسوم به العراقیه در انتخابات 2010 با کسب 91 کرسی، به عنوان بزرگترین ائتلاف پارلمانی که توانست بیشترین رای را به خود اختصاص دهد، پا به عرصه وجود نهاد که این روند نشان دهنده‌ی افزایش بلوغ سیاسی گروه‌های اهل سنت عراق بود که دریافتند باید از طریق صندوق رای، خواسته‌های خود را عملی کنند با بروز رفتار دموکراتیک، بهتر می‌توانند منافع قومی و مذهبی خود را تامین کنند. در مجموع گروهها و جریان‌های سنی رامی توان به شرح ذیل تقسیم بندی کرد:
1- اخوان المسلمین عراق: جنبش اخوان المسلمین در سال 1941 در عراق پا به عرصه‌ی وجود نهاد. محمد محمود صواف، اولین رهبر جنبش اخوان المسلمین عراق بود که در مصر تحصیل کرده بود در سال 1950 اخوان، دفاتر خود را در کربلا، نجف، دیوانیه و حتی در شهرهای شیعه نشین افتتاح کرد. بین سال‌های 1949 تا 1950 اخوان المسلمین تلاش کرد تا به عنوان حزبی اسلامی به رسمیت شناخته شود، اما این شائبه که شعبه‌ی یک سازمان خارجی است، مانع از این امر شد و در سال 1954 حزب تجمع اسلام عراقی (33) از شاخه‌های اخوان المسلمین بسته شد. درس ال 1960 محمد محمود صواف به عربستان مهاجرت کرد و عبدالکریم زیدان، به عنوان رهبر اخوان المسلمین عراق جانشین وی شد. در سال 1961 حزب اسلامی عراق (34) تاسیس شد، اما درط ول صدارت عبدالکریم قاسم فعالیت حزب ممنوع و رهبر آن دستگیر شد. اخوان المسلمین به رغم محدویت‌های اعمال شده از سوی دستگاه، دارای محبوبیت قابل توجهی در عراق بود. رژیم بعث به خصوص از سال 1968 تلاش رکد تا با نزدیک شدن به این حزب، راه نفوذ بر آن را بدست آورد. در همین راستا دو وزارت به نیروهای اخوان المسلمین پیشنهاد شد،که بعدها با آگاهی از طرح بعثی ها، اخوانی‌ها آن را نپذیرفتند. حزب بعث در سال 1969 شمار زیادی از نظامیان و افسران که غالبا از اعضای حزب اخوان المسلمین بودند را اعدام کرد تا با این اقدام زمینه برای حذف کامل این جریان فراهم شود. در سال 1971 همه‌ی رهبران اخوان المسلمین عراق به جز زیدان دستگیر و زندانی شدندو از آن زمان اخوان المسلمین به صورت حزبی زیرزمینی درآمد.
پس از حمله‌ی صدام به کویت سبب کاهش موقعیت و نفوذ صدام در داخل و خارج از عراق شد،وی تلاش کرد تا برای ارتقاء جایگاه خود گفتمانی تازه و اسلامی را درپیش گیرد. از این رو اخوان المسلمین عراق دراین چارچوب اجازه‌ی فعالیت یافت و توانست موقعیت خود را ارتقاء ببخشد. همین آزادی عمل سبب شد تا اخوان المسلمین در سال 2003 حزب اسلامی عراق (35) را پایه گذاری کند. اخوان در سال 2005 اولین انتخاب عراق را تحریم کرد،اما در دسامبر همان سال، برای اولین بار با حضور اعراب سنی حزب توفق (جبهه‌ی آشتی عراق) به رهبری حزب اسلامی عراق در انتخابات شرکت کرد و توانست 44 کرسی در پارلمان و 5 وزارتخانه را به دست آورد.
در مارس 2010، حزب اسلامی عراق، از جریان العراقیه جدا شد و توانست 6 کرسی در پارلمان بدست آورد. اخوان المسلمین در حال حاضر تلاش می‌کند از خلال روندهایی که برای تضعیف موقعیت دولت شیعه ینوری مالکی در دست است، بار دیگر به صحنه‌ی سیای عراق بازگردد. اخوان المسلمین درصدد است تا با جذب بدنه‌ی جدا شده از حزب اسلامی عراق، حزب جدیدی را تاسیس کند. حزب اسلامی عراق از سال 2003 تاکنون تنها در عرصه‌ی سیاسی حضور داشته است؛ اما اخوان المسلمین دردصد است با تاسیس تشکیلاتی جدید حضور خود را در عرصه‌های غیرسیاسی عراق فعال ترکند.
گفتنی است اخوان المسلمین در شهرهای موصل، الانبار، بصره، عظیمیه (بغداد) دارای تشکیلاتی است. شورای مشورتی اخوان المسلمین 78 عضو دارد و 5 عضو شاخه‌ی اجرایی آن و همچنین رئیس نیز توسط شورا تعیین می‌شود. اخوان المسلمین در منطقه‌ی کردستان عراق نیز دارای تشکیلاتی است اتحادیه اسلامی کردستان شاخه‌ی اخوان المسلمین در کردستان است که قصد دارد یک دفتر جدید دراستانبول نیز افتتاح کند. (36)
2- جبهه التوافق العراقیه: این جبهه ائتلافی سیاسی است که در 26 اکتبر 2005 به وجود آمده تا لیست یکپارچه‌ای برای انتخاب پارلمانی 15 دسامبر 2005 ارائه کند. جبهه توافق پس از آن تشکی شد که اهل سنت از شرکت نکردن درانتخاب اولسال 2005 پشیمان شدند و دستجاب سیاسی اهل سنت از اینکه نماینده‌ای درپارلمان و کمیته نگارش قانون اساسی ندارند، اظهارپشیمانی کردند. هدف اصلی این جبهه تلاش برای آزادی، وحدت و بازسازی عراق است.
در اویل شروع به کار جبهه توافق عدنان الدیلمی به عنوان رئیس شورای مرکزی انتخاب شد و در سال 2007 ایاد علی سامره جایگزین وی گردید و در مه 2009 حارث العبیدی به رهبری برگزیده شد که با عملیات تروریستی از صحنه برکنار شد همچنین جبهه توافق از چهار حزب، حزب اسلامی عراق به رهبربی اسامه تکریتی، حزب عدالت ترکمانی به سرپرستی انور حمید غنی، تجمع عشایر عراق به زعامت عمرهجیل و کنگره اهل عراق به ریاست شیخ خالد البراع شکل گرفته است هم چنین سه شخصیت منشعب از «مجلس گفت و گوی ملی» نیز در جبهه حضور دارند. (این سه نفر عبارت‌اند از: خلف العلیان، شیخ عبدالناصر جنابی و حارث محی الدین). علاوه بر اینها چندشخصیت مستقل اعم از شیوخ عشایر و استادان دانشگاه و تکنوکرات‌ها هم هستند. (37)
3- حزب اسلامی عراق: اولین کنگره حزب اسلامی عراق در سال 1960 برگزار کرده، فعالیت خود را شروع و نشریه‌ای به نام «الفیحاء البغدادیه ی» را انتشار داد. شاید علت تاسیس حزب اسلامی آن بود که در دوران حکومت عبدالکریم قاسم (1963-1958) نگرانی بسیار زیادی از نفوذ کمونیست‌ها در جامعه عراق وجود داشت و به همین علت علمای سنتی و شیعه تقاضای مجوز فعالیت برای احزاب اسلامی را کردند. دبیر کل اول حزب نعمان السامرایی بود که با کمک دیگران و با تاکید بر اسلامیت و ملی گرایی حزب را از شمال تا جنوب عراق گستراند و حزب با حمایت از آرمان فلسطین، انقلاب الجزایر و عدم به رسمیت شناختن اسرائیل و همراهی با سیاست‌های جمهوری اسلامی ایران با اندیشمندان و مرجعیت شیعه روابط نزدیکی را ایجاد کرد. در دهه شصت قرن گذشته فعالیت حزب به صورت علنی وغیرعلنی در مجامع خصوصی و عمومی پی گیری می‌شد. به طوری که بعد از انقلاب تابستان 1968 که حزب بعث به قدرت رسید در مرجع قدرت فعالیت بسیاری از احزاب را ممنوع کرد که حزب اسلامی عراق نیز از آن جمله بود. حزب اسلامی هسته هایی در بغداد، الانبار و سامرا به وجود آورده بود، اما ماموران دولتی شروع به تعقیب اعضای آن حزب کردند. پس از اشغال و تغییر رژیم عراق، حزب اسلامی اعلامیه سازماندهی دوباره در عراق را با وجود اشغال آن صادر کرد و برای پر کردن خلاء سیاسی و شرکت در تصمیمات سرنوشت ساز عراق به همراه بقیه احزاب وارد فعالیت شد. این حزب تنها گروه سنی بود که در انتخابات مجمع ملی موقت در ژانویه 2005 شرکت کرد، این حزب ضمن موافقت با قانون اساسی سنی‌ها را به حمایت از قانون اساسی در همه پرسی اکتبر 2005 تشویق کرد که همین دور موجب شکاف در درون جبهه سنی‌ها شد.
حزب اسلامی نیز در اکتبر 2005 در قالب ائتلاف انتخاباتی شورای گفت و گوی ملی و کنفرانس عمومی اهل عراق به رهبری عدنان دلیمی وارد انتخابات پارلمانی شد. این جبهه در انتخابات 2005، 15 درصد آراء و 44 کرسی از 275 کرسی مجلس نمایندگان عراق را به دست آورد. حزب اسلامی عراق پس از انکه در سال 2005 به جبهه توافق عراق پیوست با رشد افراطی گری‌های سنی اعضای این جبهه سنی تر شد، اما با این وجود ستون اصلی جبهه توافق را تشکیل می‌دهد. این حزب در انتخابات سال 2010 نیز به عنوان ستون فقرات جبهه توافق وارد انتخابات شد، هر چند که نتوانست کرسی‌های زیادی را در پارلمان عراق تصاحب نماید. این حزب هم چنین، در دوران پس از اشغال هر چند که طرفدار عراق واحد با هویت اسلامی بود با اشغال خارجی مخالفت می‌کرد ولی در کوتاه مدت مایل به همکاری با آنها بود. حزب هم چنین هر چند برخی از مسئولین آن برخلاف دیگران دیدگاه بهتری نسبت به ایران دارند، اما در مجموع با مواضع ضد ایرانی جبهه توافق وطنی همراهی می‌کنند. عدنان الدلیمی و خلف العلیان از افراد فعال و موثر در تبلیغات ضد ایرانی به شمار می‌آیند. در سال 2005 طالق الهاشمی مسولیت دبیرخانه حزب را در دست گرفت. در سال 2012 طارق الهاشمی- معاون رئیس جمهوری عراق- به اتهام دست داشتن در عملیات‌های تروریستی از عراق متواری و به ترکیه رفت. (38)

جمع بندی

نقش و جایگاه اسلام در شکل دهی، جهت دهی و سیر تکاملی جریان‌ها و گروه‌های اسلامی در عراق پس از صدام از اهمیت زیادی برخوردار است. جریان‌های اسلامی اعم از شیعه و سنی با ظهور و رشد حزب بعث به طرز خشونت باری سرکوب و حذف شدند. پس از شکست سنگین صدام در جنگ کویت و به راه افتادن گفتمان اسلامی رژیم بعث عراق که در نتیجه کاهش اعتبار وی در عرصه‌ی داخلی به کار گرفته شده بود، گروههای اسلام فضای بیشتری برای خودنمای‌ی و فعالیت یافتند. سقوط صدام به رغم آنکه فضای بازتری برای تقویت گفتمان اسلامی فراهم آورد اما ناهمگونی و هویت‌های پراکنده جامعه‌ی عراق به سرعت ظاهر شد. با توجه به محرومیت اقوام و طوایف مختلف عراق از ممارست حقوق اجتماعی و سیاسی خود، پس از سقوط صدام تلقی مردم و نخبگان از آزادی و مشارکت سیاسی یک تلقی آمیخته به سهم خواهی قومی و مذهبی بود و احزاب و نهادهای سیاسی نیز در دوره‌ی جدید با همین رویکرد شکل گرفتند. جامعه عراق در طول تاریخ معاصر، جامعه‌ای ناهمگون و تقسیم شده بین سه هویت شیعه، سنی و کرد باقی ماند. استقرار یک نظام اقتدارگر باعث می‌شد تا این ناهمگونی در زیر شعارهای پان عربی حزب بعث پنهان بماند، اما از میان نرود. صدام نیز مانند سایر اقتدارگرایان غرب نتوانست هویتی ملی در عراق ایجاد کند. از این رو با سقوط وی اقوام و مذاهب جامعه‌ی چند پاره‌ی عراق هر یک فارغ از اهداف ملی، بر طبق تعلقات مذهبی و قومی کوفتند و چند پارگی و گسل جامعه‌ی عراق را چندین پاره کردند.

پی‌نوشت‌ها:

* کارشناس ارشد مطالعات خاورمیانه
Shokoo.Khodaie@gmail.com
1-بیژن اسدی، "خلیج فارس و مسائل آن"، چاپ سوم، تهران، انتشارات سمت، 1381، ص 236
2- gertrude Bell
3- کیهان برزگر، "سیاست خارجی ایران در عراق جدید"، تهران، مرکز تحقیقات استراتژیک مجمع تشخیص مصلحت نظام، 1385، ص 80
4- زهرا خدایی، "چالش‌های محیطی دمکراسی سازی در عراق (2003- تا 2010)" ، پایان نامه‌ی کارشناسی ارشد دانشکده‌ی علوم سیاسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکز، تابستان 1390، ص 46
5- Irag-POLITICAl-PARTIES,Ency clopedia of the Nations. See Http:// www.nationsencyclopedia.com/ Asia-and-Oceania/Irag-POLITICAL-PARTLES.html#b
6-"Faith campaign"
7- David R. Smock. "The Role of Religion in Iragi politics december 2003, United States Institute Of Peace, See http://www.usip.org/publications/role-religion-iragi-politics
8-Alia Al Jiboury. "L histoire d une minorite politique : Les chiites irakiens", see http://www.irenees.net/bdf-fiche-analyse-492-fr-html.
9- خدایی، ص 54
10-The Knights of Hope Gathering(KHG)
11-Ahmad Ali, "The Knights of Hope Gathering: Al -Hakim s Preemptive Plan". Iraq Shamel see http://iraqshamel.wordpress.com/2011/12/03/the-knights-of-hope-gathering/
12-حمید احمدی "آسیب شناسی جریان‌های سیاسی عراق"، تهران، نشریه‌ی راهبرد، شماره‌ی 28، تابستان 1382
13-سیامک کاکایی، " جمعیت پراکنده حزب الدعوه عراق قبل و بعد از سرنگونی حکومت صدام حسین، تهران، نشریه‌ی ماهنامه ؛ شماره 11، اردیبهشت 90
14-Islamic Virtue Party
15- Islamic Union of Iragi Turkoman
16- See http:// en. wikipedia. org/wiki//Islamic-Union-of-Iragi-Turkoman
17-hezbollah-Movement-Irag ,wikipedia.see
http:// en. wikipedia. org/wiki/hezbollah-Movement-in-Irag Irag-
18- Dina Al-shibeeb Iraq s Hezbollah forms new militia to frighten protesters: Sunni leader" alarabiya, 27 february 2013, see http://english.alarabiya.net/articles/2013/02/268685.html
19-Asaib Ahl al-Haq (the League of the Righteous)
20-sly liz, "Iranian-backed militant group in Irag is recasting itself as a political player" washingtonpost, february 2013 see http:// articles. Washingtonpost.com/2013/02-18/world/37160889-1-al- hag-shiite-religious-leader-iragi-shiite
21- State of Law Coatition (Itilaf dawlat el-qanum)
22- خدایی، همان، ص 54
23- Islamic Movement of Kurdistan
24-Prominent Iragi Islamic Groups, Translation-News & Analysis of Contemporary Islamic Thought See http:// www. islamopediaonline.org/country-profile/ irag/ islam-and-major-political-movements/prominent-iragi-islamic-groups
25-The Association of Muslim Scholars
26- Prominent Iragi Islamic Groups Ibid.
27- The Islamic Group of Kurdistan
28- Ansar al-Islam
29- Mollah Krekar
30- The Kurdish Islamic Union
31- Prominent Iragi Islamic Groups. Ibid
32-"KURDISTAN IRAK:Des Disciples dOussama ben laden? see http://www. chris-kutschera. com/ kurdes-islamistes.htm
33-Iragi Islam Association
34- Islamic Party of Irag
35- Iragi Islamic Party
36-hassan Kanbolat, Muslim Brothehood back in Iraq", Tuday s Zaman Newspaper, 11 february 2013, see http:// www. usip. org/publications/role-religion-iragi-politics
37-جبهه‌ی توافق عراق" پایگاه اطلاع رسانی جهان اسلام، نگاه کنید به:
http://www.asnoor.ir/public/parties/View Parties.aspx?Code=102849
38- "حزب اسلامی عراق"، پایگاه اطلاع رسانی جهخان اسلام، نگاه کنید به:
http://www.asnoor.ir/public/parties/View Parties.aspx?Code=101544

منابع :
اسدی،بیژن؛ خلیج فارس و مسائل آن، تهران، سمت، 1381
احمدی، حمید، " آسیب شناسی جریان‌های سیاسی عراق"، تهران، نشریه‌ی راهبرد، شماره‌ی 28، تابستان 1382
برزگر، کیهان؛ "سیاست خارجی ایران در عراق جدید"، تهران، مرکز تحقیقات استراتژیک مجمع تشخیص مصلحت نظام، 1385
"جبهه‌ی توافق عراق"، پایگاه اطلاع رسانی جهان اسلام، نگاه کنید به :
http://www.asnoor.ir/public/parties/View Parties.aspx?Code=102849
"حزب اسلامی عراق"، پایگاه اطلاع رسانی جهان اسلام، نگاه کنید به:
http://www.asnoor.ir/public/parties/View Parties.aspx?Code=101544
زهرا خدایی "چالش‌های محیطی دمکراسی سازی در عراق (2003 تا 2010) پایان نامه‌ی کارشناسی ارشد دانشکده‌ی علوم سیاسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکز، تابستان 1390
سیامک کاکایی "، جمعیت پراکنده، حزب الدعوه عراق قبل و بعد از سرنگونی حکومت صدام حسین، تهران، نشریه‌ی ماهنامه؛ شماره‌ی 11، اردیبهشت 90
Alia Al Jiboury. "L histoire d une minorite politique : Les chiites irakiens", see http://www.irenees.net/bdf-fiche-analyse-492-fr-html.
Ahmad Ali, "The Knights of Hope Gathering: Al -Hakim s Preemptive Plan". Iraq Shamel see http://iraqshamel.wordpress.com/2011/12/03/the-knights-of-hope-gathering/David see http:// iraqshamel.Wordpress.com
R. Smock. "The Role of Religion in Iragi politics december 2003, United States Institute Of Peace, See http://www.usip.org/publications/role-religion-iragi-politics
Dina Al-shibeeb Iraq s Hezbollah forms new militia to frighten protesters: Sunni leader" alarabiya, 27 february 2013, see http://english.alarabiya.net/articles/2013/02/268685.html
hassan Kanbolat, Muslim Brothehood back in Iraq", Tuday s Zaman Newspaper, 11 february 2013, see http:// www. usip. org/publications/role-religion-iragi-politics Hezbollah movement in Irag, wikipedia see http:// en. wikipedia. org/wiki/hezbollah-Movement-in-Irag Irag-political parties Encyclopedia of the Nations see http:// www. nationsencyclopedia.com/Asia-and-Oceania/Irag-POLITICAl-PARTIES,html#b
Islamic Union of Iragi Tukoman Wikipedia, see http://en.wikipedia.org/wiki/Islamic-Union-of-Iragi-Tukoman "KURDISTAN IRAK:Des Disciples dOussama ben laden? see http://www. chris-kutschera. com/ kurdes-islamistes.htm Smock, Ibid
Prominent Iragi Islamic Groups, Translation-News & Analysis of Contemporary Islamic Thought See http:// www. islamopediaonline.org/country-profile/ irag/ islam-and-major-political-movements/prominent-iragi-islamic-groups
sly liz, "Iranian-backed militant group in Irag is recasting itself as a political player" washingtonpost, february 2013 see http:// articles. Washingtonpost.com/2013/02-18/world/37160889-1-al- hag-shiite-religious-leader-iragi-shiite
منبع مقاله :
حاتمی، محمد رضا، بحرانی، مرتضی؛ (1392)، دایرة المعارف جنبش‌های اسلامی، تهران: پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی، چاپ اول.