غذا و مزاج در روایات رضوی

یکی از نکات جالبی که در روایات رضوی به چشم می‌خورد، ارتباط میان غذا و مزاج است. مناسب است به نمونه‌ای اشاره شود:
ثَلَاثَةٌ یَزِدْنَ‌ فِی‌ الْحِفْظِ وَ یَذْهَبْنَ بِالْبَلْغَمِ قِرَاءَةُ الْقُرْآنِ وَ الْعَسَلُ وَ اللُّبَانُ؛ سه چیز است که حافظه را زیاد می‌کند و بلغم را از بین می‌برد؛ قرائت قرآن، خوردن عسل و خوردن کُندر.(1)
امام رضا (علیه السلام) به جز اینکه برای انسان طبایع چهارگانه را برای انسان در نظر گرفته‌اند، غذاها را نیز دارای طبایع مختلف می‌دانند. آن حضرت در رساله ذهبیه ضمن اشاره به غذاهای مختلف، طبایع غذایی را بیان می‌کنند:
"غذاهای با طبع سرد را در فصل تابستان (هنگام بروز گرما) و غذاهای معتدل را در فصول بهار و پاییز به میزان تحمل و اشتهایت تناول کن. در ابتدا از مواد غذایی سهل الهضم و سبک که مورد نیاز بدنت می‌باشد (مانند سوپ، شوربا و آش) برحسب عادات غذایی خود و شرایط اقلیمی محلی که در آن زندگی می‌کنی و براساس تلاش و نیاز بدن و جدول زمانی خاص.(2)"
حضرت رضا (علیه السلام) جدولی را برای خوردن غذا در وعده‌های مختلف ارائه می‌دهند. این جدول زمانی شامل ساعت خوردن و اصول کلی تغذیه می‌باشد. این جدول زمانی طبایع مختلف غذایی و نیز انسانی را دربرمی‌گیرد. امام هشتم شیعیان (علیه السلام) فرمود:
"جدول زمانی که باید روزانه در خوردن غذا رعایت کنی به قرار ذیل است: روزانه یک مرتبه وقتی که هشت ساعت از روز گذشته باشد (یک وعده غذایی) یا سه وعده غذا در مدت دو روز؛ یک مرتبه اول روز (صبحانه)، یک بار پایان روز (شام) و یک مرتبه، روز بعد هنگامی که هشت ساعت از صبح گذشته باشد (ناهار) و آن روز نیازی به مصرف شام پیدا نخواهی کرد.] این جدول غذایی، همان آموزه‌ای است که پیامبر اعظم (صلی الله علیه و آله و سلم) به امیرالمؤمنین علی (علیه السلام) فرمود که یک روز یک وعده و روز دیگر دو وعده غذا تناول شود].
زمان‌های تعیین شده برای خوردن غذا باید رعایت گردد و غذا در همان وقت تعیین شده بدون اینکه جلو و عقب بیفتد، میل شود. در خوردن غذا، در صورتی که هنوز میل و اشتهاداری، دست از غذا بکش و نوشیدنی که در پی غذایت می‌نوشی باید عتیق (جا افتاده) و حلال و طیّب و طاهر و بی‌غش باشد.(3)"
به دلیل اهمیت مسأله طبایع غذایی و نیز طبیعت‌های مختلف انسان‌ها، مطلوب است به تغذیه و بهداشت مزاج‌های مختلف و جداول آنها اشاره شود.(4)

یک) تغذیه و بهداشت برای مزاج صفراوی (گرم و خشک)

* از غذای تازه و خنک استفاده نمایید.
* در رژیم غذایی خود، بیشتر از میوه‌ها و سبزیجات بهره ببرید تا از گوشت.
* مصرف آب و مایعات را افزایش دهید.
* 7-6 ساعت خواب شبانه توصیه می‌شود. روزهای تابستان یک ساعت چرت پس از ناهار رطوبت کافی به بدن شما می‌رساند.
* در شرایطی که تحت فشار عصبی قرار می‌گیرید، دستور تنفس و تمرینات ذهنی آرامش‌بخش را بکار ببرید.
* فعالیت جسمی و ورزش را در هوای خنک صبح زود یا شامگاه انجام دهید.
* هر 12 ساعت بینی خود را با کمی روغن بادام شیرین طبیعی مرطوب کنید.
* از هوا، محیط و فعالیت‌ها و حالت روانی که موجب افزایش گرمی و خشکی می‌گردند، پرهیز نمایید.
* از مصرف بیش از اندازه چای و قهوه پرهیز نمائید.
* فعالیت زیاد و ورزش شدید گرمی و خشکی را افزایش می‌دهد.
* از بی‌خوابی و کم خوابی (کمتر از 5 ساعت) و دیر وقت به رختخواب رفتن خودداری کنید.
* عصبانیت، هیجانات روانی و زیاد حرف زدن، افراد صفراوی را تحت فشار قرار می‌دهد.
* از مصرف غذاهای گرم و خشک بخصوص در هوای گرم خودداری کنید.
* افراد صفراوی مزاج در صورت عدم رعایت دستورات، استعداد بیشتری برای بروز علائم و بیماریها دارند: اضطراب و تنش فکری، میگرن، وزوز گوش، تپش قلب، اسهال خونی، هپاتیت، زردی، لک بینی و افزایش خونریزی هنگام پریود، انزال زودرس، تلخی دهان، سرفه خشک، بی‌خوابی، سوزش ادرار بدون علت و لاغری شدید.
غذاها و نوشیدنی‌هایی که گرم و خشک هستند و برای بیماران صفراوی مزاج مناسب نیستند، بیماری‌های وابسته به طبع خشک و گرم را وخیم‌تر می‌نمایند.

غذاها	گوشت مرغ، گوشت تمام پرندگان کوچک، تخم مرغ، میگو، گوشت شتر، سرخ کردنی‌ها، فسنجان شیرین، کره عسل.
سبزیجات	فلفل، سیر، پیاز، خردل، جعفری، فلفل قرمز، تره، شاهی، شوید و کرفس.
میوه‌ها	گردو، فندوق، موز، انگور، انجیر، خرما، نارگیل و کشمش
دانه‌های حبوبات	نخود، سیاه دانه، بالنگ و دانه شنبلیله
لبنیات و روغن‌ها	روغن آفتابگردان
ادویه‌جات و چاشنی‌ها	دارچین، میخک، جوز، گرد فلفل قرمز، رازیانه، زنجبیل، گرد فلفل سبز، دانه کرفس، زعفران، دانه خردل و سس خردل
نوشیدنی‌ها و شیرین کننده‌ها	عسل و شربت زعفران

دو) تغذیه و بهداشت برای مزاج دموی (گرم و تر)

* 7-6 ساعت خواب شبانه کافی است. همه افراد از زود به رختخواب رفتن و زود بیدار شدن بهره می‌بینند ولی افراد دموی مزاج حتی المقدور این دستور را اجرا نمایند. در تابستان نیم ساعت استراحت یا چرت بعد از غذا بسیار مفید است.
* از غذاهای با فیبر بالا استفاده نمایید تا اجابت مزاج طبیعی داشته باشید.
* حجامت یا فصد سالی 3-2 بار برای این افراد عالی است و بهتر است این کار در فصل بهار یا تابستان انجام شود.
* از هوا، محیط و فعالیت‌ها و حالات روانی که موجب افزایش گرما و رطوبت می‌شوند پرهیز نمایند بخصوص در هوای مرطوب.
* فعالیت زیاد و ورزشهای سخت برای آنها مفید نیست.
* سعی کنند کمتر از 3 ساعت و بیشتر از 8 ساعت نخوابند.
* نگرانی، خشم و هیجان بیش از اندازه نداشته باشند.
* از مصرف مواد گرم و مرطوب خودداری کنند.
* غذاها و نوشیدنی‌هایی که گرم و تر هستند و برای بیماران دموی مناسب نیستند، بیماری‌های وابسته به طبع گرم و تر را وخیم‌تر می‌نماید.

غذاها	گوشت گوسفند، بره، بوقلمون، جگر، اردک، تخم اردک و مرغابی، گوزن، رشته فرنگی، ماکارونی، کیک‌ها و بیسکویت‌ها
سبزیجات	زیتون، زنجبیل، پیاز و سیر
میوه‌ها	خرما، انبه، بادام، پسته، موز، فندق، انجیر و انگور
دانه‌های حبوبات	گندم
لبنیات و روغن‌ها	روغن کرچک، روغن زیتون و روغن آفتابگردان
ادویه‌جات و چاشنی‌ها	فلفل سیاه، فلفل سفید، زنجبیل خشک شده، رازیانه، نعنا، آویشن، شوید
نوشیدنی‌ها و شیرین کننده‌ها	عصاره انبه، آب انگور، آب گرم، عسل، شکر، نمک، چای‌های گیاهی و اغلب غذاهای شور و شیرین

افراد دموی در صورت عدم رعایت دستورات کلی و اختصاصی، استعداد بیشتری برای دچار شدن به بیماری‌ها دارا می‌باشند: سردرد، پرخوابی، هماتوری، خستگی، ضعف جنسی، چاقی و تپش قلب.

سه) تغذیه و بهداشت برای مزاج بلغمی (سرد و تر)

* سعی کنید روزی 2 وعده غذا میل کنید؛ زیرا توانایی دستگاه گوارشی افراد بلغمی کم است و لازم است حداقل حدود 12-10 ساعت فاصله بین دو وعده غذا باشد. اگر در بین وعده‌های غذایی احساس گرسنگی کردید مقداری میوه یا سالاد میل شود. غذاها باید سرشار از پروتئین و فیبر باشد؛ شامل تخم مرغ، گوشت، میگو و جگر. در زمستان و شبها در رابطه با مصرف غذاهای سرد احتیاط بعمل آورند.
* از مصرف آب نیم ساعت قبل از غذا تا 2-1 ساعت پس از غذا خودداری شود.
* ورزش و فعالیت جسمی منظم توصیه می‌شود.
* راه رفتن به مدت 15-10 دقیقه پس از شام مفید است.
* 8 ساعت خواب مناسب است. سعی کنند قبل از طلوع آفتاب از خواب برخیزند تا از تولید بلغم اضافه خودداری شود.
* از هوا، محیط، خواب و استراحت بیش از اندازه که موجب افزایش سردی و تری می‌شوند، پرهیز نمایند. پوشیدن لباس مناسب و گرمای کافی بخصوص در هوای مرطوب توصیه می‌شود.
* از استراحت بیش از اندازه و کم تحرکی خودداری نماید.
* حمام گرم برای رفع بلغم توصیه می‌شود.
* خوابیدن در طی روز و همچنین یک ساعت قبل از غروب بسیار مضر است و موجب افزایش بلغم می‌گردد و سنگینی سر و التهاب سینوس‌ها و کند شدن رفتارهای مغزی را موجب می‌شود.
* از مصرف غذاهای سرد و تر بخصوص در هوای سرد خودداری نمایند.
* از هوا، محیط و فعالیت‌هایی که موجب افزایش سردی و خشکی می‌شوند، خودداری کنید.
* از مصرف غذاهای یخ زده، مانده و کنسرو شده خودداری کنید.
* از بی‌خوابی و کم خوابی خودداری نمایید.
* غم، تنهایی، تفکرات دقیق، نگرانی بیش از اندازه موجب تشدید علائم سوداوی می‌شوند.
* از هوای سرد و خشک پاییز اجتناب نمایید.
* از مصرف مواد سرد و خشک خودداری نمایید.
* غذاها و نوشیدنی‌هایی که سرد و تر هستند و برای بیماران بلغمی مناسب نیستند، بیماری‌های وابسته به طبع سرد و تر را وخیم‌تر می‌نمایند.

غذاها	گوشت گاو، ماهی، آش رشته، اسفناج و ماست
سبزیجات	خیار، کدو، چغندر، کاهو، اسفناج، گشنیز و گوجه فرنگی
میوه‌ها	هندوانه، توت فرنگی، کیوی و مرکبات
دانه‌های حبوبات	دانه کدو تنبل، تخم خیار، تخم هندوانه، تخم کدو، تخم کاو، تخم کاسنی و نشاسته
لبنیات و روغن‌ها	شیر، ماست، پنیر، دانه انگور، جو و کشک
ادویه‌جات و چاشنی‌ها	سماق، غوره و لیمو عمانی
نوشیدنی‌ها و شیرین کننده‌ها	دوغ، لیموناد، شربت آلبالو و شربت عناب

افراد بلغمی مزاج در صورت عدم رعایت دستورات، استعداد بیشتری برای بروز علائم و بیماریها دارند: عطسه، سردرد، کاهش حافظه، صرع، پرخوابی، آسم، سینوزیت، التهاب و بزرگ شدن لوزه‌ها، ضعف هضم، ریفلاکس معده به مری، خیس کردن بستر، دردها و التهاب‌های مفصلی، ترشحات زنانه و تأخیر در پریود.

چهار) تغذیه و سلامت برای مزاج سوداوی (سرد و خشک)

* از پوست خود در هوای خشک محافظت نمایید. بدین منظور پوست خود را با روغن زیتون یا روغن کنجد چرب کنید.
* 15-10 دقیقه پیاده‌روی بعد از شام مفید است. از مایعات به اندازه کافی استفاده کنید، آب هویج و آب سیب را فراموش نکنید.
* حمام کردن با آب ولرم و ماساژ بدن با روغن‌های مناسب مفید می‌باشد.
* هر 12 ساعت بینی خود را با کمی روغن بادام شیرین طبیعی مرطوب کنید.
* ورزش‌های خفیف مانند پیاده‌روی مناسب هستند. سفرهای کوتاه بخصوص در مناطق مرطوب و معتدل توصیه می‌شود.
* دستور تنفس طبی را صبح زود و بعدازظهرها انجام دهید.
* حدود ساعت 10 شب به رختخواب بروید.
* حدود 7-6 ساعت استراحت نمایید. نیم ساعت چرت بعد از ناهار نیز اشکالی ندارد.
* از هوا محیط و فعالیت‌هایی که موجب افزایش سردی و خشکی می‌شوند، خودداری کنید.
* از مصرف غذاهای یخ زده، مانده و کنسرو شده خودداری کنید.
* از بی‌خوابی و کم‌خوابی خودداری نمایید.
* غم، تنهایی، تفکرات دقیق، نگرانی بیش از اندازه موجب تشدید علائم سوداوی می‌شوند.
* از هوای سرد و خشک پاییز اجتناب نمایید.
* از مصرف مواد سرد و خشک خودداری نمایید.
* غذاها و نوشیدنی‌هایی که سرد و خشک هستند و برای افراد سوداوی مزاج مناسب نیستند، بیماری‌های وابسته به طبع سرد و خشک را وخیم‌تر می‌نمایند.

غذاها	گوشت گاو و گوساله، ماهی (همه انواع)، سیرابی، پاچه، گوشت خوک، شترمرغ، صدف، سوسیس و کالباس
سبزیجات	کلم، گل کلم، سیب زمینی، گوجه فرنگی، قارچ، نخودسبز، لوبیا سبز و بادمجان
میوه‌ها	تمام میوه‌جات ترش، لیمو، آب لیمو، آلو، انار ترش، پرتقال، گریب فروت، توت فرنگی و تمشک
دانه‌های حبوبات	ذرت (بلال)، ارزن، جو، نخود فرنگی و عدس
لبنیات و روغن‌ها	شیر ترش سفید، ماست و کشک
ادویه‌جات و چاشنی‌ها	آلو، تمبر هندی، رب، آب لیمو، آب غوره و لیمو عمانی
نوشیدنی‌ها و شیرین کننده‌ها	آب میوه ترش، چای پر رنگ، قهوه، شیر ترش، یخ، ترشی، سرکه و سس گوجه

افراد سوداوی مزاج در صورت عدم رعایت دستورات، استعداد بیشتری برای بروز علائم و بیماری‌ها دارند: افسردگی، بی‌خوابی، لخته شدن خون، آترواسکلروز، بواسیر، نفخ، درد معده، یبوست، خشکی پوست و ترک پوست.

پی‌نوشت‌ها:

1- صدوق، عیون اخبار الرضا(ع)، ج2، ص38؛ مجلسی، بحارالانوار، ج89، ص199؛ حویزی، تفسیر نور الثقلین، ج3، ص66؛ حرّ عاملی، وسائل الشیعه، ج25، ص25.
2- مجلسی، بحارالانوار، ج59، ص311.
3- همان.
4- ناصری، دهکده سلامتی، ص91-85.

منبع مقاله :
فعالی، محمد تقی، (1394) سبک زندگی رضوی (4) - بهداشت غذا و تغذیه، مشهد: بنیاد فرهنگی هنری امام رضا (علیه السلام)، چاپ اول.