شیر مادر

هر چند شیر مادر برای طفل شیرخوار، اهمیت حیاتی دارد و ارزش و جایگاه آن نیاز چندانی به بحث و اثبات ندارد، اما به دلیل اینکه زندگی ماشینی دنیای صنعتی، منجر به دور افتادن انسانها از فطرت پاک انسانی شده و زن امروز، خود را زنی مدرن می‏داند و روشهای جدید تغذیه را برای فرزندان خود ترجیح می‏دهد، ارایه چنین بحثی ضروری است. هر چند زنان مسلمان ما به دلیل پای‏بندی به دستورات اسلامی و بنا به سفارشات مؤکد پیشوایان دینی با عشق و علاقه، به فرزندان خود شیر می‏دهند، لیکن این خطر نیز وجود دارد که با گذشت زمان تحت تأثیر فرهنگ غرب قرار گرفته و به شیر خشک متوسل شوند. از این‏رو، در ابن نوشتار اهمیت شیر مادر را مورد ارزیابی قرار می‏دهیم.
شیر مادر، بخصوص در اولین روزهای بعد از تولد و نیز در ماههای بعد برای طفل شیرخوار بسیار مهم و باارزش است، به گونه‏ای که هیچ غذای دیگری نمی‏تواند جایگزین آن گردد. این شیر برای رشد جسمی و تکامل مغزی طفل بسیار مؤثر است، حاوی مواد ایمنی است و ارتباط عاطفی بین مادر و کودک را محکمتر می‏کند. طفل شیرخوار، تنها در آغوش پرمهر مادر است که احساس امنیت می‏کند و این آرامش و امنیت، در رشد شخصیت و عواطف کودک تأثیر بسزایی دارد.
در حالی که امروزه تمام کارشناسان از ارزش و اهمیت شیر مادر صحبت می‏کنند، با این وجود، بسیاری از زنان به بهانه‏های مختلف از شیردادن به نوزاد که به قول خودشان پاره تن آنهاست، خودداری می‏کنند. این گروه از زنان از مضرات اقدام خود غافل و بی‏اطلاعند.
در اینجا این سؤال مطرح می‏شود که چرا برخی از زنان به فرزند خود شیر نمی‏دهند؟
بدون شک، آگاهی، تحصیلات، کار، تعداد فرزند، رفاه اجتماعی و اقتصادی و تغذیه خانواده در این تصمیم زنان اثرات قابل توجهی دارد. درست است که در جامعه امروز ما، زنان نیز در عرصه فعالیتهای اجتماعی، اقتصادی در حال کار و تلاشند و در واقع، نیمی از نیروی فعال و خلاق جامعه را تشکیل می‏دهند و مجبورند در طول روز در محیط کار، حاضر بوده، به ناچار از فرزند شیرخوار خود دور باشند ـ یعنی برای مدتی تماس عاطفی و تغذیه‏ای طفل با مادر قطع شود ـ لیکن باید تسهیلات ویژه شیردهی و حمایت از خانواده در مورد مادران شاغل اجرا گردد تا خلأ عاطفی و تغذیه‏ای طفل پر شود. با تمام مزایایی که شیر مادر برای طفل شیرخوار دارد و با تمام تبلیغاتی که در این راستا صورت می‏گیرد، با این حال آمار نشان می‏دهد که تغذیه با شیر مادر، دچار افت شدید شده و حتی در بین بعضی از خانواده‏ها به فراموشی سپرده شده است.

چه عواملی باعث شده است فرزندان از شیر مادر محروم شوند؟

تمام ادیان الهی به دلیل اینکه تعالیم آنها منطبق با فطرت انسان است، جنبه‏های مختلف زندگی انسان را مورد توجه قرار داده، به مسایل غریزی، اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی ... زندگی بشر توجه خاص دارند. در این راستا، پیشوایان دینی در مورد تغذیه با شیر مادر سفارشات زیادی نموده‏اند. در رهنمودی از پیامبر اکرم(ص) می‏خوانیم: برای کودک، شیری بهتر از شیر مادرش نیست.*
در بعضی از کشورهای پیشرفته و صنعتی که خانمها در فعالیتهای اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی شرکت داشته و فرصت کافی جهت شیردادن به فرزندان خود ندارند، در شش ماهه اول تولد، به مادر اجازه داده می‏شود که در کنار فرزند خود بماند و به او شیر داده، مراقبتهای لازم را به عمل آورد.
حتی در برخی از کشورها، هم به پدر و هم به مادر در نه ماهه اول تولد جهت مراقبت از فرزندشان مرخصی داده می‏شود و حقوق و مزایای خود را به طور کامل دریافت می‏کنند.
در کشورهای توسعه‏یافته، کاهش شیردهی مادران سابقه طولانی ندارد، ولی به تازگی عدم تمایل مادران به شیردادن فرزند، چشمگیر شده است. این جهان صنعتی بود که شیشه و شیر خشک را جایگزین شیر مادر کرد و جداسازی مادر و نوزاد را در زایشگاهها رواج داد و از این راه یک بازار مصرفی وسیع برای عرضه شیر خشک تولید شده در کارخانجات صنعتی کشورهای پیشرفته فراهم آورد و کشورهای فقیر نیز با غفلت از عمق ماجرا این شیوه تغذیه را پذیرفتند. این در حالی است که در کشورهای صنعتی این پدیده در حال تغییر است و هر روز که می‏گذرد تغذیه با شیر مادر، جایگاه و ارزش واقعی خود را بهتر از روز قبل باز می‏یابد، به گونه‏ای که مادران در طول دوران بارداری و همین طور بعد از زایمان نیز دارای رژیم غذایی مطلوب هستند، چرا که این موضوع در افزایش شیر مادر و شیردهی مطلوب به فرزند مؤثر است.
عکس این ماجرا در کشورهای جهان سوم، به این شکل در حال اجراست که مادران شهرنشین از طبقات مرفه و همچنین مهاجران روستایی به دلایل مختلف اقتصادی، فرهنگی و تغییر الگوهای زندگی از دادن شیر به طفل شیرخوار خود، اجتناب می‏ورزند. در واقع این کشورهای صنعتی هستند که حتی برای تغذیه نوزادان کشورهای جهان سوم نیز برنامه‏ریزی کرده‏اند و از این راه، سودهای کلانی به جیب شرکتهای تولیدکننده شیر خشک سرازیر می‏کنند! ضرورت توجه بیشتر گزارشات پزشکی، بیانگر این است که شیرخوارانی که کمتر از شش ماه شیر مادر را خورده‏اند یا اصلاً شیر مادر را نخورده‏اند، پنج تا ده بار بیشتر از کودکانی که شش ماه یا بیشتر شیر مادر را خورده‏اند، در شش ماه دوم زندگی خود، در معرض خطر مرگ قرار می‏گیرند.
در بیشتر مناطق روستایی کشورهای در حال توسعه، تغذیه با شیر مادر همچنان زیاد است، لیکن بی‏اطلاعی از دادن غذاهای کمکی و مناسب به شیرخوار، مشکلات سوء تغذیه، بیماری و عدم سلامت و بهداشت کودکان را به دنبال دارد. ناگفته نماند که هر چند تغذیه با شیر مادر، مهمترین عامل رشد و تکامل کودک است اما عوامل غذایی دیگری نیز هست که باید متناسب با سن بچه شروع شود که در غیر این صورت طفل شیرخوار قطعا شاهد آثار بد سوء تغذیه خواهد بود. همین طور در کشورهای جهان سوم که گرایش به تغذیه با شیر خشک فزونی یافته است، به دلیل اینکه مادران تنها شیر خشک را غذای اصلی طفل خود می‏دانند، هر سال چندین میلیون کودک به دلیل عدم آگاهی مادران و فقر اقتصادی این کشورها و تغذیه نامطلوب مادران به عواقب وخیم سوء تغذیه گرفتار و در معرض خطر مرگ قرار می‏گیرند و به دلیل همین فرهنگ غذایی تحمیلی است که حتی مادرانی که شیر کافی دارند با اصرار از مراکز بهداشتی، درخواست تغذیه با شیر خشک می‏کنند.
برطرف نشدن نیازمندیهای زنان، عدم رفاه نسبی و وجود فقر نیز از عواملی است که برنامه‏های تبلیغی تغذیه با شیر مادر را با شکست روبه‏رو ساخته است. از این‏رو، بعضی از مادران از نظر روحی و گاهی جسمی آمادگی شیر دادن به فرزند خود را ندارند. به دلیل اینکه شیر مادر دارای عوامل ضد بیماری و ایمنی‏بخش است، عدم تغذیه با شیر مادر مشکلاتی برای سلامت و بهداشت شیرخواران به بار می‏آورد که قابل جبران نیست. امروزه افت تغذیه با شیر مادر یکی از عمده‏ترین مسایل بهداشتی است. اینک مهمترین عوامل مؤثر در کاهش تغذیه با شیر مادر را مورد بررسی قرار می‏دهیم.

تغذیه نامناسب مادران:

الگوهای تغذیه در کشورهای در حال توسعه و همچنین در کشور ما از زیربنای نادرستی برخوردار است. در بسیاری از خانواده‏ها تغذیه، مراقبت و رعایت مسایل بهداشتی در مورد فرزندان پسر اهمیت بیشتری دارد. این شیوه غلط در سنین بالاتر با شدت بیشتری ادامه می‏یابد، به طوری که زنان معمولاً به طور دایم مشغول کارند و سخت‏تر از مردان کار می‏کنند. آن گروه از زنان که خانه‏دار هستند، نسبت به رفاه خانواده حق اعتراض ندارند، چرا که مرد خانه مدعی است که من کار می‏کنم و شما همه مصرف‏کننده هستید. در چنین خانواده‏هایی معمولاً بچه‏داری، خانه‏داری و گاه خرید مواد غذایی به عهده خانم است که در واقع باید به یک زمان چندین کار طاقت‏فرسا را با هم انجام دهد، در حالی که اغلب مردان این همه زحمت را کار نمی‏دانند. در حقیقت این زنان هستند که بیشتر و سخت‏تر از بقیه افراد خانواده کار می‏کنند، در حالی که از نظر استراحت و تأمین مواد غذایی لازم ـ نسبت به بقیه ـ در سطح پایین‏تری قرار دارند. این وضعیت غذایی نامطلوب حتی در دوران بارداری و شیردهی نیز ادامه می‏یابد. این در حالی است که تغذیه صحیح در دوران بارداری و شیردهی برای تأمین سلامت و بهداشت کودکان اهمیت زیادی دارد. در صورتی که تغذیه مادران باردار، مطلوب نباشد یا استراحت کافی نداشته باشند و فشار کار، آنها را به زحمت اندازد، سلامت مادر و طفل شیرخوار به طور جدی به مخاطره می‏افتد. شیردادن مادر در حالی که تغذیه‏اش کافی نباشد، منجر به تضعیف بیشتر مادر می‏شود.
همان طور که در قسمتهای قبل مطرح کردیم، رعایت فاصله بین دو زایمان (حداقل سه سال) و همچنین تعداد فرزندان، به طور مستقیم بر وضعیت تغذیه، بهداشت و سلامت مادر تأثیر می‏گذارند. از این‏رو، عدم هماهنگی مسؤولین بهداشتی و مراکز اشتغال بانوان باعث می‏شود که جامعه پیامدهای ناگوار آن را تحمل کند.

عدم شناخت مزایای شیر مادر:

با اینکه تغذیه با شیر مادر جزء امور غریزی است، اما چون دستخوش حوادث فرهنگی اجتماعی شده، ارزش و اهمیت آن نیز از یاد رفته است. بدین خاطر، دستگاههای مربوط باید با توجه به علل و عواملی که موجبات این فراموشی را فراهم آورده‏اند، به تمام اعضای خانواده، آموزشهای لازم را بدهند چرا که اگر اینجا نیز تنها مادران را مقصر بدانیم به عدالت داوری نکرده‏ایم. اگر ما بتوانیم وضع رفاهی و تغذیه‏ای مادران را سامان بخشیم و مردان جامعه و مراکز اشتغال بانوان را متقاعد و بلکه ملزم به رعایت حقوق مادران نماییم به گونه‏ای که مادر با خاطری آسوده و دور از ناسازگاری شوهر و مشکلات محل کار، به فرزند دلبندش شیر بدهد، به میزان زیادی از افت تغذیه با شیر مادر جلوگیری کرده‏ایم و در نتیجه جامعه از ضایعات بسیاری در امان مانده است. اگر جامعه قبول کند که شیردادن مادر به طفل شیرخوار خود یک امر حیاتی برای خانواده و اجتماع است، مادران نیز به شیردادن تمایل پیدا کرده و این امر مهم را به عنوان یک مسؤولیت انسانی و عاطفی با جان و دل می‏پذیرند اما اگر تنها به تبلیغات بسنده کنیم هیچ گونه تحولی در بینش و آگاهی مادران به وجود نخواهد آمد.

عدم حمایت همه ‏جانبه:

تنها آگاهی دادن و تبلیغات، نمی‏تواند مانع افت شیردهی مادران شود. همان گونه که گذشت تمام نهادهای تصمیم‏گیرنده جامعه باید به نیازهای زن به عنوان یک مادر به طور همه‏جانبه توجه کنند تا او خود را تنها و بی‏پناه احساس نکند. متأسفانه در بسیاری از خانواده‏ها، زن در چرخاندن امور خانه، احساس غربت و تنهایی می‏کند. اغلب شوهران برای زحمات همسر خود ارزشی قایل نمی‏شوند و گاه همسران خود را تحقیر می‏کنند. در هر مشکلی که در محیط خانواده پیش آید، اعم از مشکلات تغذیه، لباس، بهداشت و بیماری فرزندان، زن مقصر شناخته می‏شود. بعضی از شوهران نه تنها مادران را به شیردادن تشویق نمی‏کنند، بلکه بارها دیده شده که مادری در حال شیردادن مورد توبیخ شوهر واقع شده، چرا که غذا یا چای او آماده نبوده است. شوهر باید توجه داشته باشد که او هم در امور خانه سهمی دارد و باید پشتیبان همسرش باشد؛ در نظافت خانه، شستن لباس، رسیدگی به فرزندان، خرید مواد غذایی و غیره باید به همسرش کمک نماید.
در اینجا باید نقش مؤثر نهادهای قانونگذاری و مسؤولین تصمیم‏گیرنده را در ایجاد تسهیلات رفاهی، اقتصادی و شغلی برای مادران شاغل مورد تأکید قرار دهیم تا آنان ضمن حفظ شغل خود بخصوص در شش ماه اول تولد در کنار فرزند خود باشند و در طول دوران شیردهی و در ساعات اداری نیز بتوانند براحتی و به عنوان یک وظیفه به فرزند خود شیر بدهند که با ایجاد مهدکودکهای استاندارد این مشکل نیز حل خواهد شد. بدین ترتیب، اگر جامعه، مسؤولین و شوهران از مادران شیرده حمایت کنند، این حمایت همگانی باعث ایجاد اعتماد به نفس در مادران شده و مطمئن می‏شوند که آنچه را که انجام می‏دهند ارزشمند است و مورد تأیید و تقدیر همگان قرار می‏گیرد.

عدم سلامت مادران:

سلامتی مادر، عمده‏ترین و اساسی‏ترین عامل موفقیت در شیردادن است. مراد از سلامتی، رفاه کامل جسمی، روحی، روانی و اجتماعی است. در مباحث قبلی یادآور شدیم که حاملگیها و زایمانهای مکرر برای سلامت و بهداشت مادر و کودک بسیار خطرناک است. در کشورهای در حال توسعه و توسعه‏نیافته بیشتر زنان در یک حلقه معیوب بارداری، زایمان، شیردهی، سوء تغذیه و بیماریهای عفونی گرفتارند. آنها از عدم مراقبتهای کافی و مناسب در دوران حاملگی و زایمان، عدم تغذیه مناسب بر اثر رعایت نکردن فاصله‏گذاری بین فرزندان، کم‏خونی، بیماری و توسل به سقط جنینهای غیر قانونی که اغلب غیر بهداشتی نیز هستند، رنج می‏برند. این مسایل خواه ناخواه، بتدریج در طول زندگی بر سلامت، بهداشت و شیردهی مادران تأثیر بد می‏گذارد.

نابسامانیهای روحی، ترس و اضطراب:

اضطراب و نگرانی ناشی از فشار کارهای سخت و خستگی، به طور مستقیم شیردهی مادر را مختل می‏کند. عدم امنیت روحی مادر به علت مشکلات خانوادگی و اجتماعی، شیر مادر را کم می‏کند، در حالی که امنیت و آسایش روانی و جسمی باعث اعتماد به نفس مادر شده، به طور چشمگیری علاقه مادر را به شیردادن افزایش می‏دهد.

جداسازی مادر و نوزاد و نارسایی خدمات بهداشتی:

اطلاعات ناقص در مورد دوران بارداری و تغذیه نامناسب در این دوران، یکی دیگر از علل کاهش شیر مادر است، زیرا بسیاری از مردم به وضع تغذیه و توجه به حالات روحی و روانی مادر در زمان حاملگی اهمیت نمی‏دهند و گمان می‏کنند هیچ ارتباطی بین این دوره با زایمان و شیردهی نیست، در حالی که زن باردار در این دوره برای یک شیردهی موفقیت‏آمیز آماده می‏شود.
در زایشگاهها، نوزاد را بلافاصله بعد از تولد از مادر جدا می‏کنند. این قطع ارتباط عاطفی مادر و نوزاد هر چند موقت است، لیکن می‏تواند شیر مادر را کاهش دهد. امروزه در برخی از کشورهای پیشرفته در زایشگاهها بی‏درنگ نوزاد را روی سینه مادر می‏گذارند، نوزاد سینه مادر را پیدا کرده، شروع به مکیدن می‏کند. به تازگی در این کشورها توجه بسیار زیادی به ارتباط نوزاد و مادر شده است و برای حفظ این ارتباط در ماههای شیرخوارگی، مراکزی ایجاد کرده‏اند که طفل بیمار در کنار مادرش بستری شده و از شیر او تغذیه کند. امید است در کشور ما که روابط خانوادگی سرشار از عطوفت و محبت است با راه‏اندازی مراکزی مشابه، در راه تقویت و ترویج تغذیه با شیر مادر به شکل عملی و جدی اقدام شود.

توزیع و ترویج شیرخشک:

وجود شیرخشک نیز یکی از علل کاهش شیر مادر است. با توجه به عدم تولید شیرخشک در کشورهای در حال توسعه - که مصرف‏کننده اصلی آن هستند ـ وابستگی اقتصادی شدیدی به شرکتهای خارجی ایجاد می‏شود. این در حالی است که کشورهای تولیدکننده شیرخشک، خود اکنون گامهای عملی و مؤثری در جهت تغذیه با شیر مادر برداشته‏اند که نمونه‏های آن توضیح داده شد.
وجود قوطیهای شیرخشک با عکس یک خانم بانشاط و یک بچه چاق و سرحال، به طور گول‏زننده‏ای این باور را برای مادران جهان سومی ایجاد می‏کند که شیرخشک، بهتر و بهداشتی‏تر از شیر مادر است. اگر چه ما منکر این نیستیم که در موارد خاصی تغذیه باید جایگزین شیر مادر شود، ولی همان گونه که مسؤولین محترم، خود، توجه دارند و تاکنون تبلیغات مفیدی در جهت آگاهی‏دهی به مادران داشته‏اند، باید هرچه بیشتر در این باره تلاش نمایند و همیشه ترویج شیوه‏های عملی تغذیه با شیر مادر و سرمایه‏گذاری در جهت تقویت این امر را بر وارد کردن انواع و اقسام شیرخشک ترجیح دهند. روشن است این امر مسأله‏ای نیست که بتوان با یک تصمیم و در یک روز به انجام رساند، بلکه باید تمام عواملی را که به تقلیل شیردهی مادر می‏انجامد، بررسی کرد و شیوه‏های جایگزین را جستجو نمود. بدیهی است که استفاده از شیوه‏های مختلف آگاهی‏دهی، نقش عمده‏ای را ایفا خواهد کرد.