تفاسیر شیعی سده‌ی دوازدهم

تفسیر آیة النور، اثر محمد شریف (زنده در 1100 ق) فرزند ابو رضا دیلمانی از علمای عصر خویش. این تفسیر در یک جلد به زبان عربی و شیوه‌ی کلامی است. مفسر با مشرب حکمی و فلسفی خود در پاسخ سؤال بعضی از معاصرین خویش آیه‌ی نور را مبسوطاً تفسیر کرده و آن را بر سه فصل مرتب نموده و در مقدمه‌ی خود می‌نویسد که در نور چشم نقائص هفت‌گانه است که هیچ یک از آنها در نور عقل نیست. «لِأنَّه لا یُبصِرُ نَفَسَهُ، و لا یُبصِرُ ما بَعدَ عَنهُ او قَرُبَ بِکثیرٍ، و لا یُبصِرُ مِن وَراءِ الحجابِ و لا یُبصِرُ البَواطنَ و لا یُبصِرُ بعض الموجوداتِ و لا یَری الا المُتَناهیات و قد یَغلُطُ فی ابصارهِ بِخلافِ نورِ العقلِ فی جمیعِ ذلِکَ...».
مفسر دارای تفسیر دیگری نیز می‌باشد تفسیر آیة: فَإِذَا سَوَّیْتُهُ وَنَفَخْتُ فِیهِ که شیخ آقا بزرگ تهرانی هر دو تفسیر را در نجف اشرف نزد شیخ علی قمی مشاهده نموده است.

منابع:

الذریعة، 323/4؛ الکواکب المنتثره، 338.
تفسیر حویزی، اثر شیخ فرج الله (م 1100 یا 1103 ق) فرزند محمد حویزی حائری از علما و متکلمین شیعی که حر عاملی او را فاضل و محقق ماهر و ادیب شاعر می‌خواند و از تفسیر او نام برده است. این تفسیر در یک مجلد بزرگ به زبان عربی و به شیوه‌ی کلامی بر تمامی قرآن از سوره‌ی الحمد لغایت سوره‌ی ناس می‌باشد. مفسر با بهره از روایات و احادیث ائمه‌ی معصومین (علیهم‌السلام) به تفسیر و تأویل آیات قرآن می‌پردازد. شیخ آقا بزرگ تهرانی در الذریعة می‌نویسد تفسیری است بزرگ مانند کتاب تاریخ او کبیر.

منابع:

اعیان الشیعة، 395/8؛ الاجازة الکبیرة، 45؛ امل الآمل، 215/2؛ الروضة النضرة، 437؛ ریاض العلماء، 337/4؛ الذریعة، 300/4؛ روضات الجنات، 355/5؛ الکواکب المنتثرة، 582؛ مصفی المقال، 353؛ معجم المؤلفین، 59/8؛ نجوم السماء، 147؛ هدیة العارفین، 116/1.
کنزالدقائق و بحر الغرائب، اثر میرزا محمد (زنده در 1102 ق) فرزند محمدرضا قمی مشهدی، از علمای حدیث و مفسران امامیه. این تفسیر در چهار مجلد بزرگ به عربی و فارسی و به شیوه‌ی روائی تألیف گردیده و از روایات و احادیث مروی از خاندان عصمت و نبوت (علیهم‌السلام) به بیان و تفسیر آیات می‌پردازد و اسانید روایات را یاد کرده و نیز آیات قرآن را به یکدیگر ربط داده است. و به اعراب کلمات قرآن می‌پردازد ولی چنین استفاده می‌گردد که مفسر از تفسیر نورالثقلین الهام گرفته است. از این تفسیر به نام کنزالحقایق و بحرالدقایق فی تفسیر القرآن نام برده‌اند ولی مفسر خود به نام کنزالدقایق و بحر الغرائب ذکر کرده است. نسخه‌های متعدد این تفسیر در دست است از جمله یک دوره از عصر مؤلف در کتابخانه‌ی شیخ عبدالحسین تهرانی که به کتابخانه‌ی جعفریه‌ی مدرسه‌ی هندی کربلا منتقل گردیده است و یک دوره که دو مجلد آن خط مؤلف است در کتابخانه‌ی وقفی شیخ محمد صالح برغانی در کربلا می‌باشد. و سه مجلد در کتابخانه‌ی آستان قدس (شماره‌های 1352، 1541، 13086) و دو مجلد در کتابخانه‌ی مدرسه‌ی سپهسالار (شماره‌های 2054 و 2055) و چند نسخه در کتابخانه‌ی آیةالله مرعشی در قم موجود است و این تفسیر اخیراً به تحقیق آقای حسین درگاهی در تهران به طبع رسیده است.
دو تفسیر دیگر از میرزا محمد سنابادی قمی یاد کرده‌اند: 1) حاشیه و شرح تفسیر الکشاف، که حواشی و تعلیقاتی بر تفسیر جارالله زمخشری است؛ 2) حاشیه بر حاشیه‌ی شیخ بهائی بر تفسیر بیضاوی، که در یک جلد به زبان عربی و به شیوه‌ی روائی و کلامی و حاشیه‌ای است بر حاشیه‌ی شیخ بهائی بر انوار التنزیل، قاضی بیضاوی. میرزا محمد ازین تفسیر در اثر دیگر خود (کنزالدقایق) نقل کرده است ولی هیچیک از دو کتاب فوق در دسترس نیست.

منابع:

امل الآمل، 272/2؛ الذریعة، 46/6، 151/18؛ روضات الجنات، 110/7؛ ریاض العلماء، 104/5؛ فهرست الفبائی کتب خطی کتابخانه‌ی مرکزی آستان قدس رضوی، 472، 540/1؛ فهرست نسخه‌های خطی فارسی، 56/1؛ الکواکب المنتثرة، 673.
الاتحاف لطلبة الکشاف، از شیخ صالح (1047-1108 ق) فرزند مهدی مقبلی صنعانی مکی از مجتهدین زیدیه و فقهاء عصر خویش. تفسیر مورد بحث شرح و رد بر تفسیر الکشاف جارالله زمخشری می‌باشد که شامل مباحث علمی و تحقیقی و انتقاد و رد کثیری است از اقوال زمخشری با بهره از روایات و احادیث از پیغمبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) بر مذاق زیدی خود. و نیز شیخ الاسلام محمد شوکانی (م 1250 ق) در البدر الطالع می‌نویسد (... انتقد فیه علی الزمخشری کثیراً من المباحث و ذکر ماهو الراجح لدیه...) نسخه‌ای ازین کتاب (شماره‌ی 130) در کتابخانه‌ی جامع‌الکبیر صنعاء و نسحه‌ی دیگر (شماره 1379) در کتابخانه‌ی دانشگاه الریاض در عربستان سعودی موجود است.

منابع:

الاعلام، 197/3؛ البدر الطالع بمحاسن من بعد القرن السابع، 288/1؛ الدر الفرید، 37؛ نبلاء الیمن، 781/1؛ مؤلفات الزیدیة، 40/1.
البرهان فی تفسیر القرآن، اثر سید هاشم (م 1107 یا 1109 ق) فرزند سلیمان موسوی بحرانی کتکتانی از علمای شیعه (بحرانی سید هاشم، دایرةالمعارف تشیع، 106/3). این تفسیر به زبان عربی در شش جلد دارای یک مقدمه و شانزده باب است که باب اول در فضیلت عالِم و متعلم و باب دوم در فضل قرآن سپس در باب شانزدهم منابع خود را یاد کرده است. این تفسر به شیوه‌ی روائی است. مفسر پس از ذکر آیات قرآن احادیث و روایات مأثوره از خاندان عصمت و نبوت (علیهم‌السلام) را به مناسبت آیه در ذیل آن با ذکر اسانید روایت یاد کرده است. این کتاب در 1357 ش در 4 جلد با تحقیق محمود موسوی زرندی تجدید چاپ گردیده است.
سید هاشم بحرانی دارای اثرات دیگری به شرح ذیل است: 1) نورالانوار فی تفسیر القرآن، با ذکر احادیث و روایات مأثوره از خاندان عصمت و نبوت (علیهم‌السلام) به اختصار ذیل هر آیه شرح داده است؛ 2) الهدایة القرآنیة، به شیوه‌ی روائی و ذکر احادیث ذیل هر آیه نگاشته شده است؛ 3) المحجة فی ما نُزِل من القرآن فی القائم الحجة (عجل الله تعالی فرجه الشریف)، شامل 120 آیه از آیات قرآن در شأن حضرت حجت (عجل الله تعالی فرجه الشریف). در 1272ق در تهران چاپ سنگی شده و در بیروت تجدید چاپ گردیده است؛ 4) اللوامع النورانیة، که به ذکر آیات نازل شده در حق حضرت امیر (علیه‌السلام) اختصاص یافته و پس از ذکر هر آیه به نقل روایات و احادیث مأثوره پرداخته است؛ 5) الهادی و ضیاء النادی، در یک جلد بزرگ پس از ذکر آیات قرآن روایات مأخوذه از کتب اربعه و التوحید و عیون اخبارالرضا و معانی الاخبار و ثواب الاعمال و قرب الاسناد و مجمع البیان و امثال آنها را نقل نموده آن‌گاه تفسیر می‌نماید. نسخه‌ای از آن در کتابخانه‌ی آستانه‌ی قدس (شماره‌ی 6685) موجود است.

منابع:

اعیان الشیعة، 249/10؛ امل الآمل، 341/2؛ روضات الجنات، 181/8؛ الذریعة، تحت عناوین کتابها؛ ریحانة الادب، 233/1؛ ریاض العلماء، 298/5؛ انوار البدرین، 136؛ لؤلؤة البحرین، 63؛ مؤلفین کتب چاپی فارسی و عربی، خانبابامشار، 753/6؛ فوائد الرضویه، 705؛ فهرست الفبائی کتب خطی آستان قدس، 607، 609؛ معجم الدراسات القرآنیة، 264.
جواهر الاسرار و ذخائر الانوار، ار سید محمدعلی (م ح 1110 ق) فرزند سید محمد شفیع حسینی علوی سبزواری شیرازی از علما و حکمای امامیه. تفسیر مورد بحث در چند مجلد بزرگ به زبان عربی شامل تمام قرآن از سوره‌ی حمد لغایت سوره‌ی ناس. و آن شرح مزجی است بر تفسیر انوار التنزیل قاضی ابوسعید عبدالله بیضاوی. او نخست با حواشی بر تفسیر انوار التنزیل شروع نموده سپس به شرح آن پرداخته است. مجلد اول شامل سوره‌ی حمد و سوره‌ی بقره و دارای بیش از پنجاه هزار بیت می‌باشد و در پایان مجلد اول بحث جالب خود را در اثبات نبوة خاصه و امامت ائمه (علیهم‌السلام) از طریق زُبُر و بینات نگاشته و به اسماء و القاب و اوصاف امامان معصوم (علیهم‌السلام) و غیره اختصاص داده است. در هنگام تفسیر آیات قرآن در بسیاری از موارد وارد مباحث فلسفی و ریاضی و کلامی و حتی فقهی شده و در نوع خود کم‌نظیر است. نسخه‌ی اصل به خط مؤلف از مخطوطات کتابخانه‌ی سید محمدباقر حفید آیةالله یزدی طباطبائی در نجف اشرف از نظر شیخ آقا بزرگ تهرانی گذشته است.

منابع:

الذریعة، 261/5؛ الکواکب المنتثرة، 531.
حواشی زبدة البیان، اثر سید نعمت الله (1050-1112 ق) فرزند سید عبدالله موسوی جزائری، از علما و محدثین شیعه. تفسیر مورد بحث در یک مجلد به زبان عربی شامل بخشی از قرآن است مؤلف در این اثر خود به شرح حواشی کتاب زبدة البیان تألیف مقدس اردبیلی (م 993 ق) پرداخته است و اختصاص به آیات احکام دارد. سید جزائری با مشرب اخباری خویش و بهره از روایات و اخبار ائمه‌ی معصومین (علیهم‌السلام) به فقه قرآن و احکام آیات پرداخته است. نسخه‌ی این تفسیر از نظر حفید مؤلف محقق معاصر سید محمد جزائری گذشته و در کتاب خود نابغه‌ی فقه و حدیث، الشجرة النوریه از آن ذکر می‌کند.
برای سید نعمت الله جزائری دو تفسیر دیگر نام برده‌اند، 1) العقود و المرجان، را در سه مجلد به زبان عربی و شیوه‌ی روائی در حواشی قرآن نگاشته است. میرزا عبدالله افندی در ریاض العلماء گوید که آن در هفتاد هزار بیت (... فی حواشی القرآن علی نسقٍ عجیب) می‌باشد ولی نسخه‌ای از آن در دسترس نیست؛ 2) النور المبین فی قصص الانبیاء و المرسلین، شامل یک مقدمه در اثبات عصمت انبیاء و چند باب و فصل که در هر باب: قصه‌ی یکی از انبیاء اختصاص یافته است. این کتاب توسط سید نورالدین جزائری فرزند مؤلف به فارسی ترجمه شده و در 1355 ق برای اولین بار در نجف چاپ و در 1380 ق برای بار سوم تجدید طبع شده است.

منابع:

الاجازة الکبیرة، 67؛ الاعلام، 39/8؛ اعیان الشیعة؛ امل الآمل، 336/2؛ الذریعة، 21/12؛ تلامذة العلامة المجلسی، 139؛ اجازات الحدیث، 297؛ ریاض العلماء، 253/5؛ الکواکب المنتثره، 785؛ نابغه‌ی فقه و حدیث، 34؛ مجله‌ی نشر دانش، سال پنجم شماره‌ی اول 1363، 3-13.
بدیع البیان لمعانی القرآن، اثر شیخ حسینعلی (م ح 1115 ق) فرزند شیخ علی خان زنگنه، از اعیان علمای عصر صفوی. این تفسیر در یک مجلد به زبان فارسی شامل سوره‌ی فاتحه به شیوه‌ی کلامی و بهره از روایات و احادیث ائمه‌ی اطهار (علیهم‌السلام) و با نقل بسیار از تفسیرهای الکشاف، و انوارالتنزیل، و مجمع البیان و امثالهم می‌باشد. و هنگام تفسیر (اَنعَمتُ عَلَیهِم...) به نِعَم ظاهریّه و باطنیه می‌پردازد. سپس مبسوطاً در هیئت و نجوم و سایر منظومه‌ی شمسی بحث کرده که تبحر او را در علوم ریاضیات و نجوم می‌رساند. نسخه‌ای ازین کتاب در کتابخانه‌ی ملک تهران (شماره‌ی 176) و احتمالاً نسخه‌ی کتابخانه‌ی آیةالله مرعشی نجفی در قم (شماره 1628) که آغاز آن افتاده است موجود می‌باشد.

منابع:

الذریعة، مستدرکات، 91/26؛ فهرست نسخه‌های خطی فارسی، 8/1؛ فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه‌ی مرعشی قم، 31/5؛ الکواکب المنتثرة، 211.
تفسیر المبین، اثر نورالدین محمد (زنده در 1115 ق) فرزند شاه مرتضی بن محمد مؤمن بن مرتضی کاشانی، وی حفید برادر ملامحسن فیض کاشانی می‌باشد. تفسیر مورد بحث در یک مجلد به زبان فارسی و شیوه‌ی روائی و کلامی شامل تمام قرآن کریم از سوره‌ی الحمد لغایت الناس که مؤلف به معانی کلمات قرآن و تفسیر آنها پرداخته است. از این اثر نسخه‌ی مورخ 1274 ق در کتابخانه‌ی مرکزی آستان قدس رضوی (شماره‌ی 1384) موجود است.
مؤلف تفسیرهای دیگری از خود باقی گذارده است بدین قرار: 1) المعین فی تفسیر الکتاب المبین، در یک مجلد بزرگ به زبان عربی و شیوه‌ی روائی شامل تمام قرآن کریم تفسیری است مختصر به شیوه‌ی تفسیر سید عبدالله شبر با استناد به روایات و احادیث ائمه‌ی اطهار (علیهم‌السلام). مؤلف این اثر خویش را بدین جهت مختصر نگاشته تا برای کسی که هنگام قرائت قرآن میل دارد از معانی و تفسیر آیات اطلاع اجمالی حاصل نماید و بیشتر موارد را به تفسیر صافی عموی پدرش ملامحسن فیض کاشانی اشاره نموده است. وی یک مقدمه در ضوابط مهم تفسیر و یک خاتمه در تفسیر دعاهای تلاوت قرآن کریم نوشته و در 1090 ق از تألیف آن فراغت یافته است. نسخه‌های متعدد از آن در کتابخانه‌های عمومی و خصوصی موجود است از جمله شش نسخه را شیخ آقا بزرگ تهرانی در الذریعة معرفی نموده است. نسخه‌ی مورخه‌ی 1214 ق در کتابخانه‌ی آیةالله مرعشی (شماره‌ی 6385) در قم موجود است؛ 2) تفسیر الوجیز، در یک مجلد به زبان عربی و شیوه‌ی روائی شامل تمام قرآن کریم. مؤلف در این اثر خود از روایات و احادیث ائمه‌ی اطهار (علیهم‌السلام) و تفاسیر قدما سود جسته است. نسخه‌ای از این تفسیر در کتابخانه‌ی مرکزی آستان قدس رضوی (شماره‌ی 1259) موجود است که مؤلف فهرست آستان قدس رضوی این تفسیر را به غلط به علم الهدی محمد فرزند ملامحسن فیض کاشانی نسبت داده است. شیخ آقا بزرگ تهرانی در الذریعة نظر مؤلف فهرست آستان قدس را رد کرده و این تفسیر را از مؤلفات نورالدین محمد بن شاه مرتضی نواده‌ی برادر ملا محسن فیض کاشانی دانسته است.

منابع:

الذریعة، 279/17، 58/19، 283/21، 41/25؛ فهرست الفبائی کتب خطی آستان قدس، 600؛ فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه‌ی آیةالله مرعشی قم، 342/16؛ الکواکب المنتثره، 792.
کاشف الغواشی، از شیخ ابراهیم (م 1119 ق) فرزند عبدالله زاهدی گیلانی، عالم فاضل شیعی. این تفسیر ناتمام در شرح و بیان بر تفسیر جارالله زمخشری می‌باشد. آغاز آن از سوره‌ی فاتحه و تا سوره‌ی الاحقاف تفسیر نموده است.

منابع:

تذکره‌ی حزین، 21؛ الذریعة، الی تصانیف الشیعة، 239/17.
شرح شواهد مجمع البیان، اثر شیخ ابومحمد میرزا محمد حسین (م ب 1120 ق) فرزند محمد طاهر وحید قزوینی، از علمای عصر صفوی. تفسیر مذکور در یک مجلد به زبان عربی و شیوه‌ی ادبی است که به شرح شواهد تفسیر آیات امین الاسلام طبرسی (468-548 ق) پرداخته است او تمام شواهد که در تفسیر مجمع البیان ذکر شده جمع‌آوری کرده سپس به تفسیر و شرح آنها می‌پردازد. این تفسیر در دو مجلد 399+415 صفحه به سال 1338 ش بتحقیق و تعلیقات آقای سید کاظم موسوی میاموی و مقدمه‌ی آقای محمد باقر حائری مازندرانی در تهران طبع گردیده است.

منابع:

الذریعة، 341/13؛ الکواکب المنتثره، 213.
حاشیة علی زبدة البیان فی تفسیر احکام القرآن، از شیخ میرزا محمد (تنکابن 1040 - اصفهان 1124 ق) فرزند عبدالفتاح تنکابنی معروف به سراب تنکابنی، از حکماء و مجتهدین اصولی. تفسیر مورد بحث به زبان عربی و حاشیه‌ای است بر تفسیر زبدة البیان فی احکام القرآن مقدس اردبیلی که مؤلف با مشرب معقول خویش با عناوین (قوله - قوله) بر تفسیر مذکور نگاشته است. نسخه‌ی عصر مؤلف از مخطوطات کتابخانه‌ی آیةالله مرعشی در قم (شماره‌ی 4932) موجود است.
میرزا محمد تنکابنی تفسیر دیگری دارد که تفسیر آیةالکرسی است، و آن در یک جلد و به زبان عربی با مشرب فلسفی و ادبی خویش روایات و احادیث ائمه‌ی اطهار (علیهم‌السلام) را نقل کرده است.

منابع:

اعیان الشیعة، 381/9؛ تذکرة القبور، 454؛ الذریعة، 9/6؛ روضات الجنات، 106/7؛ ریحانة الادب، 5/3؛ فوائد الرضویه، 550؛ فهرست کتابخانه‌ی مرعشی قم، 127/13؛ معجم الدراسات القرآنیة، 138؛ نجوم السماء، 204.
تفسیر حکیم قمی، اثر شیخ ملا محمد حسین (1045 - ب 1126 ق) فرزند محمد مفید، حکیم قمی فیلسوف متأله. تفسیر مورد بحث در یک مجلد بزرگ به زبان فارسی شامل تمامی قرآن از سوره‌ی الحمد لغایت سوره‌ی الناس مفسر با مشرب فلسفی خود و بهره از روایات ائمه‌ی معصومین به شیوه‌ی کلامی به تفسیر و تأویلات آیات قرآن مجید پرداخته است. نسخه‌ی آن را شیخ آقا بزرگ تهرانی نزد شیخ محمدرضا نائینی در نجف اشرف مشاهده نموده است.

منابع:

الذریعة، 272/4؛ الکواکب المنتثرة، 215.
تفسیر آیه قل الروح من امر ربی، اثر شیخ میرزا ابی‌طالب (م 1127 ق) فرزند عبدالله زاهد جیلانی، از علما و حکمای متاله شیعی. وی از احفاد شیخ تاج الدین ابراهیم معروف به شیخ زاهد گیلانی مرشد شیخ صفی ‌الدین اردبیلی و پدر شیخ علی زاهد متخلص به حزین می‌باشد. تفسیر مورد بحث در یک مجلد به زبان عربی و شیوه‌ی عرفانی و فلسفی است. مؤلف آن را اختصاص به آیه‌ی: «وَیَسْأَلُونَكَ عَنِ الرُّوحِ قُلِ الرُّوحُ مِنْ أَمْرِ رَبِّی وَمَا أُوتِیتُم مِّنَ الْعِلْمِ إِلَّا قَلِیلاً» (85، بنی‌اسرائیل) وی این تفسیر را بر مذاق اهل عرفان و فلاسفه نگاشته است و با مشرب حکمی خویش و روح عرفانی به تفسیر و تأویل می‌پردازد.

منابع:

الذریعة، 328/4، 16/14؛ الکواکب المنتثره، 393؛ نجوم السماء، 244.
الآیات النازلة فی ذم الجائرین علی اهل البیت (علیهم‌السلام)، از شیخ میرزا حیدرعلی (زنده در 1129 ق) فرزند شیخ میرزا محمد شیروانی، از علماء و فقهاء امامیه. تفسیر مزبور، در بیان و شرح آیاتی از قرآن است که در ذم منافقین و دشمنان حضرت علی بن ابی‌طالب (علیه‌السلام) و ائمه‌ی معصومین (علیهم‌السلام) نازل گردیده است که مؤلف آنها را از قرآن مجید استخراج نموده به تفسیر و تأویل آنها می‌پردازد.

منابع:

اعیان الشیعة، 274/6؛ الذریعة، 48/1؛ روضات الجنات، 95/7؛ الروضة النضرة، 524؛ فوائد الرضویة، 167؛ مصفی المقال، 164؛ معجم الدراسات القرآنیة، 8؛ معجم رجال الفکر و الادب فی النجف، 268؛ معجم المؤلفین، 91/4؛ مفسران شیعه 161.
الامان من النیران، اثر میرزا عبدالله (تبریز 1066 - اصفهان 1130 ق) فرزند عیسی بیک معروف به افندی، از مشاهیر علمای امامیه رجالی و صاحب ریاض العلماء تفسیر مورد بحث در یک مجلد بزرگ به زبان عربی و شیوه‌ی روائی شامل تمامی قرآن است از از سوره‌ی حمد لغایت سوره‌ی ناس چنانکه خود او در شرح حال خویش می‌نویسد. مفسر پس از ذکر آیه‌ی کریمه‌ی قرآن تمامی اخبار و احادیث مرویه از خاندان عصمت و نبوت و ائمه‌ی اطهار (علیهم‌السلام) را در ذیل آیه که در ارتباط با آن است ذکر نموده و آیات قرآن کریم را از طریق روایات و احادیث شرح و بیان می‌کند.
برای میرزا عبدالله افندی دو تفسیر دیگر نام برده‌اند: 1) تفسیر سورة الواقعة، در یک جلد به زبان فارسی و به شیوه‌ی روائی است. پس از ذکر آیه تمامی روایات و احادیث مروی از ائمه‌ی اطهار (علیهم‌السلام) را گردآورده و به فارسی ترجمه می‌کند و ذیل آن آیه می‌آورد؛ 2) حاشیه و شرح آیات احکام فاضل الجواد، این اثر در یک جلد به زبان عربی شامل بخشی از قرآن و شرح و تعلیق بر آیات احکام فاضل الجواد به نام مسالک الافهام الی آیات الاحکام می‌باشد.

منابع:

الاجازة الکبیرة، 146؛ الاعلام، 112/4؛ اعیان الشیعة، 64/8؛ الذریعة، 343/2؛ روضات الجنات، 255/4؛ سفینة البحار، 124/2؛ الفوائد الرضویه، 253؛ الکنی و الالقاب، 48/2؛ الکواکب المنتشرة، 449؛ مقدمه‌ی ریاض العلماء، 13/1؛ مصفی المقال، 240؛ معجم المؤلفین، 99/6.
ایناس سلطان المؤمنین، از سید محمد (107-1139 ق) فرزند سید علی بن سید حیدر عاملی مکی معروف به سید محمد حیدر، از متکلمین شیعه و حکیم متأله. این اثر را در بیان و شرح و تفسیر آیات الاحکام اصلیه و فرعیه‌ی فقه قرآن تدوین کرده است. و تفسیر خود را به نام شاه سلطان حسین صفوی تألیف نموده و سید رضی‌الدین فرزند مؤلف در اجازه‌ی خود به سید نصرالله حائری از این تفسیر به عنوان اقتباس علوم‌الدین یاد کرده است. نسخه‌ای از این تفسیر در کتابخانه‌ی ملا محمد صالح برغانی در کربلا و نسخه‌ی دیگر در کتابخانه‌ی شیخ ابوالمجد الرضا معروف به آقا رضا اصفهانی در اصفهان موجود است.
سید محمد حیدر تفسیر دیگری دارد که از آن به نام تفسیر آیه‌ی قَالَ اجْعَلْنِی عَلَى‏ خَزَائِنِ الْأَرْضِ، نقل کرده‌اند و آن به شیوه‌ی کلامی آیه‌ی 55 سوره‌ی یوسف است.

منابع:

امل الآمل 160/1؛ تکملة امل الآمل، 358؛ فوائد الرضویة، 567؛ لؤلؤة البحرین، 103؛ مفسران شیعة، 159؛ الذریعة، 41/1، 322/4.
مرآة الانوار و مشکوة الاسرار، از شیخ ابوالحسن (م ح 1140 ق) فرزند شیخ محمد طاهر عاملی اصفهانی؛ از علما و محدثین شیعه. این تفسیر به شیوه‌ی روائی است دارای مقدمه‌ی مبسوط در علوم قرآن که بین تفسیرها کم‌نظیر است و شامل سه مقدمه و هر مقاله دارای چند فصل است. فصل اول در بحث اینکه قرآن دارای بطون و آیات قرآنی دارای تأویلاتی است؛ فصل دوم در بطون قرآن و تأویلات آن؛ فصل سوم تناسب ظواهر یا بطون؛ فصل چهارم وجوب ایمان به ظاهر قرآن؛ فصل پنجم در بیان علم قرآن که نزد اهل بیت (علیهم‌السلام) است. مقدمه‌ی این تفسیر مستقلاً در 1295 ق در تهران چاپ سنگی شده و سهواً بنام شیخ عبداللطیف کازرونی نسبت داده شده است و سپس بارها تجدید چاپ شده است.

منابع:

اصل تفسیر چاپ سال 1374 ق؛ الذریعه الی تصانیف الشیعة، 264/20؛ مؤلفین کتب چاپی فارسی عربی، 153/1.
مجمع التفاسیر، اثر شیخ ملامحمد (م 1140 ق) فرزند علی بن حسین نجار شوشتری، از علما و مفسرین امامیه. تفسیر مورد بحث در یک مجلد به زبان عربی و شیوه‌ی کلامی و روائی است. مؤلف تمام قرآن کریم را از سوره‌ی حمد لغایت سوره‌ی ناس با بهره از روایات و احادیث ائمه‌ی اطهار (علیهم‌السلام) مورد بحث و تفسیر قرار داده است. شیخ آقا بزرگ تهرانی در الذریعة، نخست تحت عنوان تفسیر ابن النجار المتأخر نام برده سپس بنام مجمع التفاسیر یاد کرده است که هر دو یکی هستند. نسخه‌ی اصل بخط مؤلف از مخطوطات کتابخانه‌ی آل نجار در شوشتر نزد احفاد مؤلف موجود است.

منابع:

اعیان الشیعة، 9/10؛ الاجازة الکبیرة، 178؛ تذکره‌ی شوشتر، 161؛ الذریعة 249/4؛ 24/20؛ الکواکب المنتثرة، 706.
تحصیل الاطمینان فی مطالب زبدة البیان، اثر میر محمد ابراهیم (1069-1149 ق) فرزند میر محمد معصوم تبریزی قزوینی، از علما و متکلمین امامیه. عبدالنبی قزوینی در تتمیم امل الآمل وی را دریای بی‌کران و جامع فنون و علوم وصف می‌کند. تفسیر مورد بحث شرحی است بر تفسیر زبدة البیان فی تفسیر آیات الاحکام من القرآن مقدس اردبیلی. مؤلف تفسیر خود را به شیوه‌ی روائی و شرح استدلالی مبسوط در چند مجلد با بهره از روایات و احادیث ائمه‌ی معصومین (علیهم‌السلام)‌ نگاشته است این اثر مانند کتب فقهی شامل تمام ابواب فقهیه آغاز آن از کتاب طهارات و پایان آن دیات است. محقق شهیر آقا جمال خوانساری استاد مؤلف در 1117 ق تقریظی بر این کتاب نگاشته که علامه میر حسینا فرزند مؤلف استاد سید بحرالعلوم آن را در کتاب معارج الاحکام خود ذکر نموده است. مجلد اول تا پایان کتاب صلاة نسخه‌ی اصل به خط مؤلف با تقریظ آقا جمال خوانساری از کتب خطی کتابخانه‌ی آل حاج سید جوادی (احفاد مؤلف) در قزوین محفوظ است و پیش‌نویس سایر مجلدات نزد مرحوم عماد حاج سید جوادی موجود بوده است.

منابع:

الاعلام، 74/1؛ اعیان الشیعة، 227/2؛ تتمیم امل الآمل، 52؛ الذریعه، 396/3؛ شجره‌ی طیبه، 48؛ فوائد الرضویة، 381؛ ریحانة الادب، 449/4؛ مجله‌ی حوزه‌ی شماره‌ی 58 سال 1372 ش، 187؛ معجم الدراسات القرآنیه، 62؛ معجم المؤلفین، 114/1؛ نجوم السماء 265؛ الکواکب المنتثرة، 15.
الاقتباس و التضمین من کتاب الله المبین، اثر ابوالریاض ابراهیم (زنده در 1150 ق) فرزند شیخ علی بن حسن بلادی بحرانی، از علمای شیعه در بحرین. مؤلف تفسیر خویش را به آیات قرآن کریم که در اثبات عقائد اصول دین است از توحید لغایت معاد اختصاص داده است و آن در پنج باب 1) تفسیر آیات واجب و حسن و قبح؛ 2) آیات نبوت؛ 3) آیات امامت امیرالمؤمنین (علیه‌السلام)؛ 4) در ذکر سائر ائمه (علیهم‌السلام)؛ 5) آیات معاد و ارواح و اجساد می‌باشد. مفسر تمام آیات قرآن را نظماً تفسیر نموده است. نسخه‌ای از این اثر به خط شاگردش شیخ عبدالله شویکی در کتابخانه‌ی سید حسن کاظمی در کاظمی موجود است.

منابع:

الذریعه الی تصانیف الشیعة، 266/2؛ معجم الدراسات القرآنیة عند الشیعة الامامیة، 26.
قلائد الدرر فی بیان آیات الاحکام بالاثر = آیات ااحکام جزائری، مفسر شیخ احمد (م 1151 ق) فرزند شیخ اسماعیل جزائری نجفی، از فقهاء و علمای امامیه. این تفسیر در شرح و بیان آیات الاحکام قرآن است و مفسر با بهره از روایات به فقه قرآن مجید پرداخته است. نسخه‌ی اصل به خط مؤلف را شیخ آقا بزرگ در نجف اشرف نزد شیخ صالح جزائری مشاهده نموده و در نجف اشرف در 1963 م در سه مجلد به چاپ رسیده است.

منابع:

الاجازة الکبیرة، 47؛ تتمیم امل الآمل، 58؛ الذریعة، 161/17؛ الاعلام، 98/1؛ ایضاح المکنون، 5/1؛ لؤلؤة البحرین، 111؛ ماضی النجف و حاضرها، 80/2؛ معجم الدراسات القرآنیه، 235؛ معجم المؤلفین المراقیین، 72/1؛ مفسران شیعة، 167؛ هدیة العارفین، 172/1.
تفسیر مدرسی، اثر سید میر صدرالدین محمد (م 1154 ق) فرزند نصیرالدین محمد طباطبائی زواره‌ای، از علمای مدرسین عصر خویش. این اثر در چند جلد به زبان عربی شامل بخشی از سوره‌های قرآن کریم از جمله سوره‌ی قدر و سوره‌ی توحید و سوره‌ی یس و غیره می‌باشد. مفسر با بهره از روایات و احادیث ائمه‌ی اطهار (علیهم‌السلام) به شیوه‌ی کلامی به تفسیر آیات سوره‌های مذکور پرداخته است. نسخه‌های این تفسیر در کتابخانه‌ی آل مدرسی در یزد موجود است.
میر صدرالدین یزدی دو تفسیر دیگر دارد: 1) شرح و تعلیقات علی تفسیر صافی، که در یک جلد به زبان عربی و به شیوه‌ی کلامی و روائی و حواشی و تعلیقاتی است بر تفسیر ملامحسن فیض با مشرب عرفانی؛ 2) الحاشیة علی تفسیر البیضاوی، که تعلیقاتی است بر انوار التنزیل قاضی بیضاوی. و آن به شیوه‌ی عرفانی در یک جلد به زبان عربی تألیف شده است. کتابهای فوق در کتابخانه‌ی آل مدرسی یزد موجود است.

منابع:

الذریعة، 42/6 ببعد؛ الکواکب المنتثرة، 377.
تفسیر نور التوفیق و کشف التدقیق = تفسیر ملامحسن نحوی، اثر شیخ ملامحسن (م ب 1160 ق) فرزند محمد طاهر طالقانی قزوینی، معروف به ملامحسن نحوی از علماء منطق و فلسفه و کلام. این اثر در چهار مجلد بزرگ به زبان عربی و شیوه‌ی کلامی است. مفسر پس از ذکر آیات قرآن کریم با مشرب منطقی و فلسفی خویش با بهره از روایات و احادیث ائمه‌ی معصومین (علیهم‌السلام) به تفسیر می‌پردازد و این تفسیر شامل تمام قرآن مجید است از سوره‌ی حمد لغایت سوره‌ی ناس شامل مقدمه‌ی مبسوط در فضیلت قرآن کریم و آداب تلاوت. این تفسیر که در نوع خود کم نظیر است از بهترین میراث فرهنگی علوم قرآن کریم از قرن دوازدهم هجری محسوب می‌گردد. یک دوره ازین کتاب به خط مؤلف در کتابخانه‌ی ملا محمد صالح برغانی در کربلا موجود است و نسخه‌ی جلد اول که شامل یک ثلث قرآن است از مخطوطات کتابخانه‌ی آیةالله مرعشی در قم می‌باشد. و یک دوره نزد احفاد مفسر در قزوین موجود است.

منابع:

اعیان الشیعه، 46/9؛ الذریعه، 312/4، 364/24؛ الکواکب المنتثرة، 637؛ مجله‌ی حوزه‌ی شماره‌ی 58، 1372 ش، 185؛ معجم المؤلفین، 186/8.
تفسر ملا رفیعا، اثر ملا رفیع‌الدین (1070-1161 ق) فرزند فرج جیلانی خراسانی معروف به ملا رفیعا از فلاسفه و ائمه‌ی فتوی. بر اثر نزدیکی او با نادرشاه افشار وی را متهم به تسنن نمودند ولی علامه سید حسین قزوینی (م 1208 ق) استاد سید مهدی بحرالعلوم در کتاب خود اللئالی الثمینه او را از این تهمت مبرا می‌داند. این تفسیر در یک مجلد یا چند رساله‌ی متفرق به زبان عربی و شیوه‌ی کلامی شامل بخشی از قرآن کریم است از جمله آیه‌ی 124 سوره‌ی البقره «وَإِذِ ابْتَلَى‏ إِبْرَاهِیمَ رَبُّهُ» و آیه‌ی 56 سوره‌ی والذاریات «وَمَا خَلَقْتُ الْجِنَّ وَالْإِنسَ إِلَّا لِیَعْبُدُونِ» و آیه‌ی 17 سوره‌ی اللیل «وَسَیُجَنَّبُهَا الأَتْقَى‏». مؤلف به سبک کلامی و حکمی به تفسیر آیات قرآن کریم پرداخته و هنگام تفسیر قوله تعالی (لاَ یَنَالُ عَهْدِی الظَّالِمِینَ) با مشرب فلسفی خود و از طریق عقل هنگام تفسیر لاَ یَنَالُ عَهْدِی الظَّالِمِینَ به طرز زیبائی به اثبات عصمت امام (علیه‌السلام) می‌پردازد و نیز خلافت خلفای سه‌گانه را مردود دانسته و احتمالاً تفسیر این آیه با تفسیر دیگر وی بنام اثبات العصمة یکی باشد چون در آن کتاب همین آیه را عنوان نموده است. همچنین هنگام تفسیر آیه‌ی وَسَیُجَنَّبُهَا الأَتْقَى‏ از طریق عقل با مشرب فلسفی خویش گفته‌های فخر رازی بر افضلیت ابوبکر را رد کرده است. صاحب الذریعة نسخه‌ای ازین کتاب را در کتابخانه‌ی رضوی معرفی می‌کند.
ملا رفیعا را دو تفسیر دیگر ذکر کرده‌اند بدینقرار: 1) الحاشیة علی تفسیر البیضاوی، ردی است بر تفسیر انوار التنزیل قاضی ابوسعید بیضاوی که مورد توجه علمای امامیه بوده است؛ 2) المحکم و العزیز، که عبدالنبی قزوینی در النقض آن را تذکر داده است.

منابع:

الاجازة الکبیرة، 138؛ اعیان الشیعة، 33/7؛ تتمیم امل الآمل، 159؛ الذریعة، 97/1؛ 327/4، 283؛ سلافة العصر، 499؛ فوائد الرضویه، 535؛ الکواکب المنتثرة، 283؛ لؤلؤة البحرین، 90.
تفسیر کحلانی، اثر سید عزالدین محمد امام البدر (کحلان 1099 - صنعاء 1182 ق) فرزند سید اسماعیل کحلانی صنعانی معروف به الامیر از علما و ائمه‌ی زیدیه. تفسیر مورد بحث در چند مجلد به زبان عربی شامل بخشی از قرآن کریم به شیوه‌ی کلامی و روائی می‌باشد. مؤلف آیاتی را که مد نظر او بوده گردآوری نموده و همچنین به سؤال بعضی معاصرین پاسخ داده است. نسخه‌ای از این تفسیر (شماره‌ی 246) در کتابخانه‌ی الجامع الکبیر صنعاء موجود است.
سید عزالدین امام البدر تألیفات متعدده‌ی دیگری (حدود 120 عنوان) دارد که ذیلاً تفسیرهای او را نقل می‌کنیم: 1) مفاتیح الرضوان فی تفسیر الذکر بالآیات القران، این اثر در چند جلد به زبان عربی شامل بخشی از آیات قرآن است؛ 2) حکایة المنقول فی القرآن الکریم، در بواطن و اسرار آیات؛ 3) الایضاح البیان فی قصص القرآن، در یک جلد شامل بخشی از آیات قرآن که در قصص انبیاء نازل گردیده است تألیفات مؤلف کلاً به زبان عربی است و غالباً در کتابخانه‌های یمن موجود است.

منابع:

ابجدالعلوم، 868؛ الاعلام، 38/6؛ ایضاح المکنون، 51/1؛ البدر الطالع، 133/2؛ توضیح الافکار، 73/1؛ تحفة الاخوان، 57؛ الدر الفرید، 9؛ فهرست الازهریه، 475/1؛ معجم المؤلفین، 56/9؛ مؤلفات الزیدیة، 187/1؛ هدیة العارفین، 338/2.
منبع مقاله :
تهیه و تنظیم: دائرةالمعارف تشیع، جلد 4، (1391) تهران: مؤسسه‌ی انتشارات حکمت، چاپ اول