نويسنده: يوسفي اشکوري

 

تشيع و مشروطيت:

کتابي به فارسي از دکتر عبدالهادي حائري که عنوان کامل آن تشيع و مشروطيت و نقش ايرانيان مقيم عراق است. اين کتاب به گفته‌ي مؤلف «نخستين بار در سال 1977 م / 1356 ش در ليدن هلند وسيله انتشاراتي بريل به انگليسي چاپ و پخش گرديد» و سپس به وسيله‌ي مؤلف به فارسي ترجمه شد و با اضافات و اصلاحاتي در سال 1360 ش در تهران به وسيله‌ي انتشارات اميرکبير انتشار يافته است. کتاب، افزون بر چند مقدمه، داراي عناوين زير است: فصل نخست) ريشه‌هاي فکري مشروطيت در ايران، فصل دوم) موضع رهبران مذهبي شيعه در برابر دستگاه سياست، فصل سوم) زندگينامه‌ي نائيني: نقش رهبران مذهبي در سياست، فصل چهارم) ريشه‌هاي فکري نوشته‌هاي سياسي نائيني، فصل پنجم) انواع حکومتها: استبدادي و مشروطه، فصل ششم) کار کرد نظام مشروطه و نتيجه. پس از آن سه پيوست آمده و در پايان نيز کتابنامه و مأخذ کتاب به زبانهاي مختلف و فهرست راهنما ضميمه شده است. در فصل اول اشارتي است به زندگي و افکار زمينه‌سازان فکري و اجتماعي مشروطيت مانند: ميرزا فتحعلي آخوندزاده (م 1227 ق)، مجدالملک (م 1224 ق)، سپهسالار (م 1242 ق)، مستشار الدوله (م 1313 ق)، ملکم خان (1249-1326 ق)، طالبوف (1250-1330 ق) و سيد جمال‌الدين اسدآبادي (1254-1315 ق). در فصل دوم، با اشارتي به برخي از انديشه‌هاي سياسي رهبران مذهبي شيعي، از نيروهاي ضد رهبران مذهبي در چهار سده‌ي اخير مانند: اخباريها، جنبش فلسفي، شيخيها، آقاخانيه، بابيها و... سخن به ميان آمده و سپس از «نمايندگان آزاديگري اسلام» در ايران چون شيخ هادي نجم آبادي (1250-1320 ق)، اسدآبادي و سيد محمد طباطبايي (1257-1338 ق) و برخي از عالمان مشروطه‌خواه عراق بحث شده است. فصل سوم يکسره به زندگي نائيني به تفصيل اختصاص دارد. در فصل چهارم به ريشه‌هاي فکر سياسي نائيني و اثرپذيريهايش از کساني چون عبدالرحمان کودکجا (1265-1320 ق) پرداخته شده است. در فصل بعد کتاب تنبيه الامه نائيني مورد تحليل و نقد قرار گرفته است. در فصل آخرين مشروطيت از لحاظ کارکردي مورد توجه واقع شده است. مؤلف در انگيزه‌ي تأليف خود مي‌گويد: «هدف اصلي نويسنده در اين کتاب آن است که واکنش رهبران مذهبي را در برابر انقلاب مشروطيت، چه از نظر درگيري علمي و چه از حيث کمکهاي فکري آنان در انقلاب، در چارچوب فعاليتهاي مشروطه‌خواهي و نوشته‌هاي سياسي مرحوم ميرزا محمدحسين نائيني (1277-1355 ق) مورد بررسي و پژوهش قرار دهد... علماء درباره‌ي مشروطه‌گري چه گفتند؟ چگونه آنان کوشش کردند که مشروطيت را در کشور اسلامي ايران به عنوان يک رژيم مشروع و قانوني اعلام کنند؟ ما کوشش مي‌کنيم به اين پرسشها پاسخ دهيم. چون تفسير نائيني را بر مشروطيت از همه‌ي نوشته‌هاي علمايء ديگر همزمان او در اين زمينه منظمتر و محکمتر يافتيم، در اين کتاب نقادانه و ويژه‌اي به انديشه‌هاي سياسي او خواهيم داشت». اهم ويژگيهاي اين کتاب از اين قرار است: 1) تحقيق و تتبع وسيع، نويسنده تلاش گسترده‌اي به خرج داده تا از طريق تماس با افرادي مطلع و به ويژه معمر و گردآوري منابع فراوان و غالباً دست اول، مستند بنويسد و بي تحقيق و تفحص کافي سخن نگويد؛ 2) تحليل و نقد و بررسي؛ 3) بي‌طرفي علمي؛ 4) ايجاز، با اينکه حجم کتاب اندک نيست، اما با توجه به وسعت تحقيق، شيوه‌ي گزيده‌گويي رعايت شده است؛ 5) استواري نثر و شيوايي بيان.
کتابنامه :
تشيع و مشروطيت (تهران، اميرکبير، 1360 ش).
منبع مقاله :
دائرة‌المعارف‌تشيع، جلد 4، (1391)، تهران: مؤسسه‌ي انتشارات حکمت، چاپ اول