طراحی داخلی در معماری سنتی

مصریان باستان همواره توجه ویژه ای به ارایه بندی فضاهای داخلی داشته اند و با استفاده از نقاشی و تندیس ها بر غنای فضای داخلی معابد و مقابر خود می افزودند.از دوران رنسانس نیز که معماران همراه و همگام با سایر هنرمندان به دنبال تولید فضاهای معماری متفاوت بودند،توجه به فضاهای داخلی اهمیتی کمتر از کلیت بنا نداشته است.نقاشی های میکل آنژ مانند آنچه در سینسیناتیدیده می شود از این قبیل طراحی های داخلی است که هنرمندی نقاش سعی بر فضا سازی داخلی کرده است.
در ایران نیز توجه به فضاهای داخلی جدای از نما های خارجی همواره مورد توجه معماران قرار داشته است.در مجموعه عظیم تخت جمشید که برای ساخت آن تمام هنرمندان و صنعتگران خیره دنیا به ایران آورده شدند، حجاری ها،جزئی تحکیم کننده در فضاهای داخلی است .کاخ های بزرگ همخامنشی در پاسارگاد،تخت جمشید و شوش علاوه بر اینکه شاهکار معماری هستند از نظر هنرهای تزئینی اهمیت فوق العاده دارند.حجاری های این کاخ ها در کمال دقت و ظرافت انجام گرفته و کلیه جزئیات بر روی سنگ حجاری شده است. برای نمونه باید از نقش داریوش بزرگ و خشایار شاه بر دیوار بنای خزانه داریوش در تخت جمشید نام برد.این نقش، داریوش در حالیکه بر تخت نشسته و گل نیلوفر در دست و دو بخور دان در جلو او قرار دارد نشان می دهد. در مقابل داریوش مردی با لباس مادی ایستاده و پشت سر داریوش خشایارشاه ولیعهد او ایستاده است.

علاوه بر حجاری از کاشی مینایی نیز در تزیین کاخها استفاده شده است که نمونه آن نقش سربازان جاوید در شوش است.ستون های بلند و سر ستون های عظیم هخامنشی نیز کاملا جنبه تزئینی داشته اند.

قسمت جالب حجاری ،نقش خنجری است که به کمر اسلحه دار مخصوص شاه بسته شده است غلاف این خنجر بهترین معرف هنر تزئینی در ایران باستان است .
در مساجد ایران نیز توجه به تمام جزئیات فضای داخلی مثل رنگ ،آرایه و میزان نور به دقت مورد توجه بوده است..طراحی هر فضا به تناسب عملکرد فضا صورت می گرفته است .شبستان های جنوبی با ارتفاعی معمولا کمتر و طراحی متفاوت از سایر شبستان ها بوده اند و ایوان ها و ورودی ها معمولا با دقت کاشیکاری می شدند .کاربرد آجر در معماری سلجوقی بسیار رواج پیدا کرد و از انواع طرح های هندسی در آجر استفاده می شد.هنر آجر تراشی و تزئینی بنا با آجر های تراشیده، از قرن پنجم قمری در ایران معمول بوده است .در کنار این تزئینات بسیار زیبای آجری ،کتیبه ها و خطوط تزئینی ،با استفاده از آجر تراشیده ،یکی از ویژگی های معماری سلجوقیان است.شیشه های دوره اسلامی که آغاز آن قرن هفتم و هشتم میلادی (قرن اول هجری) است، از آمیختگی میان تمدن های امپراتوری روم شرقی (بیزانس)و پارت و ساسانی در ایران حاصل شده است .با توجه به اشیاء شیشه ای کشف شده این هنر سمرقند ، شهر ری ،جرجان و نیشابور رونق بسزایی داشته است. وجود اشیاء متعلق به سده پنجم تا اوایل سده هفتم قمری حکایت از رونق صنعت شیشه گری در دوره سلجوقی می کند و با کشف اشیای شیشه در جرجان و نیشابور می توان نواحی خراسان و گرگان را از جمله مراکز ساخت اشیای شیشه ای دانست.در اوایل دوران اسلامی کاربرد گچ در تزئینات معماری،از جایگاه والایی بر خوردار بود به طوریکه اغلب سطوح بناها را با آن اندود می کردند و روی آن را با گچ بری رنگی تزئین می کردند.
در قرن پنجم هجری قمری، تغییراتی در ظاهر گچ بری ها پدیدار گشت که محصول خلاقیت و ابتکار بود.در این دوره گچ بری از نظر تنوع اجرا به مرتبه حیرت انگیزی دست یافت و در اغلب موارد و در نحوه استفاده از گچ بری نیز تغییراتی پیدا شد به گونه ای که کم کم بطور موقت ،گچ بری جای خود را به رشد عظیم آجر کاری دوره سلجوقی داد .اما این بدان معنا نبود که گچ بری جایگاه والای خود را بطور کلی از دست بدهد چرا که وجود گچ بری های بسیار غنی همچون گنبد علویان همدان موید این نکته است که گچ بری به موازات آجر کاری به پیشرفت و تکامل خود ادامه داد.
در دوره صفوی ،تزئینات چوبی در بناهای غیر مذهبی دارای نقش اصلی بود و در آنها میزان بیشتری از تذهیب کاری و نقاشی های لاکی استفاده می شد.طرح های آنها با هنر مینیاتور دارای رابطه نزدیکی بود.کنده کاری و خراطی به ویژه در درها و سقف ها خود هنر خاصی در این دوره بوده است.نقاشی های دیواری (فرسک) در کاخ های عالی قاپو ،قصر اشرف و چهلستون و همچنین آیینه کاری به عنوان نوعی تزئین جدید در بناها ،مانند آیینه خانه ،مورد استفاده قرار گرفته است.

هنر كاشی كاری و همچنین شاهكارهای درخشان و پرجاذبه هنر گچبری پس از اسلام در ایران که از بناهای دوره سلجوقیان و ایلخانان رواج یافت ،در دوره صفویه به آخریت حد زیبایی و تکامل رسید.
سه قسم کاشی کاری مهم در تزئین بناهای این دوره چشمگیر هستند:
بناهای دوره صفوی که با این نوع کاشی کاری آرایش شده اند،در هیچ جای دنیا نظیر ندارند .نکته قابل توجه در تزئینات داخلی و خارجی بناهای سنتی ایران این است که تزئینات جزئی از بنا بوده و هیچ گاه به صورت بزک و عنصری اضافی نبوده است حتی در دوره ای سفت کاری و تزئینات هم زمان اجرا می شد.این میزان توجه به آرایه و تزئینات سبب ارتقای کیفیت فضا های مورد استفاده بوده است. معماری کویری ایران به ویژه در خانه ها ،به علت ماهیت درونگرای آن سرشار از نمونه های بدیع و زیبای طراحی داخلی است که در آن ایجاد فضایی در تضاد با محیط کویری و القای حس زندگی و سر سبزی درون بنا از مهمترین اهداف معماران سنتی در طراحی داخلی بوده است .استفاده از شیشه ،آیینه ،گچ کاری و هنر های ظریف دیگر در تزئین و آرایه بندی فضا ،تمام ملاحظات زیبایی شناسی،اقلیمی و حتی شرعی را نیز شامل می شده است به عنوان مثال شکل گیری آیینه کاری یه عواملی زیر بستگی داشته است.
این عوامل عبارتند از:
1-نیاز به روشنایی موجب شد تا از آیینه برای تزئین استفاده شود. زیرا در این صورت با حداقل نور می‌توان روشنایی زیادی ایجاد كرد.
2 - چون طبق دستورات دینی هنگام عبادت نباید چهره خود را در آیینه دید، آیینه‌ها به حال شكسته قرار گرفتند به نحوی كه‌اگرچه در مقابل آن قرار گیرید نمی‌توانید چهره خود را ببینید..
3- علاقه به تزئین زیارتگاه‌ها موجب شد تلاش برای تزیین بكار رود.
4-چون بكارگیری تصاویر موجودات زنده‌اعم از انسان و حیوان در محل عبادت در اسلام در مقابل نماز گذار مجاز نیست تزئینات شکل هندسی بخود گرفت .
در دوران قاجاریه که سبب تعاملات فرهنگی و مراودات سیاسی ،معماری اروپایی به جای معماری ایرانی در ساختمان های دولتی و برخی کاخ ها الگو قرار گرفت،توجه به هنرهای ظریفه افزون شد .نمونه های زیبایی از پنجره های رنگی و آیینه کاری را می توان در خانه های به جا مانده از دوران قاجار به ویژه در کاشان یافت .خانه بروجردی ها به عنوان یکی از بهترین آثار معماری ایران سرشار از خلاقیت های هنرمندان سنتی ایران است

منابع :

1-www.architarm.ir
2- http://www.cloob.com

/س