احتکار در اسلام

احتکار

احتکار ، به لحاظ اينکه قدرت خريد مردم را کاهش مي دهد ، حرام شمرده شده است . هر مقدار پولي که عادلانه و مشروع در اختيار فردي باشد ، در سيستم اقتصادي صحيح ، و دور از سودجويي و استثمار ، به معني آن است که به نسبت آن وجه ، حق استفاده از کالاهاي جامعه را در رابطه با نياز خود دارد . ولي احتکار اين حق را از او سلب مي نمايد . در واقع احتکار نه تنها پايمال کننده ي حقي از حقوق افراد است ، بلکه بر اثر وجود پول ، يعني وسيله ي مبادله کالا در دست مردم ، با نبودن کالا در بازار يا کمبود آن ، موجب تورم مي شود که از مفاسد بسيار خطرناک اجتماع است و در صورت ادامه ي آن ، آثار ناهنجار معنوي نيز به دنبال خواهد داشت و در نهايت در زنجيره ي نظام جامعه اختلال ايجاد خواهد کرد و نتيجتاً جامعه اي فاسد خواهد ساخت .

حرمت احتکار در روايات

امام صادق ( عليه السلام ) به نقل رسول خدا ( صلي الله عليه و آله ) فرمود :
« لا يحتکر الطعام الا خاطي » .
خوراک مردم را کسي احتکار نمي کند مگر گناهکار .(1)
امام باقر ( عليه السلام ) از پيامبر اکرم ( ص ) نقل فرموده اند : هر شخصي ، خوراکي خريداري و آن را تا چهل روز حبس نموده و به مسلمانان به قيمت گران عرضه کند ، بداند که پس از فروش اگر قيمت آن را صدقه دهد ، کفاره آنچه انچجام داده ، واقع نخواهد شد . (2)
همچنين رسول خدا ( صلي الله عليه و اله ) فرمود جبرئيل به من خبر داد که به دوزخ نظري کردم و ديدم دره اي در آن ميان مي جوشد . پرسيدم اي مالک دوزخ اين دره جايگاه چه کساني است ؟ گفت از آن سه گروه است : محتکرين ، دائم الخمر و آنانکه واسطه ي براي زن و مرد اجنبي جهت کار نامشروع هستند . (3)
در حديثي از رسول خدا ( صلي الله عليه و آله ) نقل شده است :
« الجالب مرزوق و المحتکر محروم و من احتکر علي المسليمن طعاماً ضربه الله بالافلاس و الجذام » . (4)
يعني رونق دهنده ي بازار مسلمين با جلب اجناس ، روزي بسياري دارد ولي محتکر ، محروم خواهد بود . هر که از مسلمانان مواد غذايي را احتکار نمايد ، خداوند وي را به فقر و جذام مبتلا مي سازد .
همچنين نقل است که آن حضرت بر مردي در بازار گذشت که غذايي را ارزانتر از قيمت بازار به فروش مي رساند . فرمود : آيا آن را به ارزانتر از قيمت معمول بازار مي فروشي ؟ گفت : آري . پيامبراکرم ( صلي الله عليه و اله ) فرمود : براي چه اين کار را مي کني ؟ آيا براي رضاي خداست ؟ گفت : آري . فرمود : بشارت مي دهم تو را زيرا کسي که بازار مسلمين را رونق دهد ، مانند مجاهد در راه خداست و محتکر در بازار مسلمين ، مانند کافر و ملحد به کتاب خداست . (5)
امام صادق ( عليه السلام ) فرمودند :
« الحکره في الخصب اربعون يوماً و في الشده و البلاء ثلاثه ايام فمازاد علي الاربعين يوماً في الخصب فصاحبه ملعون و مازاد في العسره ثلاثه ايام مصاحبه ملعون » . (6)
يعني احتکار در موقع فراواني اجناس چهل روز ، و در سختي و کمبود سه روز است ، در ايام فراواني هر چه از چهل روز بگذرد ، محتکر ملعون است و در اين سختي هر چه از سه روز بگذرد ، محتکر مورد لعن پروردگار است .
مرحوم شهيد ثاني در شرح لمعه فرموده اند بيان چهل روز و سه روز علي القاعده است ، نه اينکه تحديد موضوعيت داشته باشد . ( زيرا چه بسا اجناسي را يک روز هم تحمل کمبود آن نيست ؛ مثل بعضي از داروها براي بعضي از افراد ) .
از آنجا که روايات به صورت هاي مختلفي بيان شده ، لذا بين علماي شيعه نيز برداشتهاي متفاوتي است . بعضي از فقهاء گفته اند که احتکار ، به مفهوم اعم آن ، تنها شامل مواد غذايي نيست ، بلکه هر نوع محصول کلي که کمبود آن مردم را تحت فشار قرار دهد ، در بر مي گيرد .

حکومت اسلامي و احتکار

احتکار از مسايلي است که مستقيماً با مصالح جامعه ي مسلمين مربوط است و جلوگيري از آن از وظايف حکومت اسلامي است و کسي که در اين منصب قرار گرفته ، موظف است از احتکار جلوگيري کند و افراد محتکر را تحت تعقيب قانوني قرار دهد و به مجازات رساند . چنانکه در نامه ي حضرت علي ( عليه السلام ) به مالک اشتر آمده است . بازرگانان در عين آنکه نقش اساسي در تأمين ارزاق و نيازمنديهاي جامعه دارند و بايد احترام آنان محفوظ باشد ، ولي نبايد غافل بود که گاهي حرص و آز ، آنان را به احتکار و ايجاد بازار سياه واردار مي کند . لذا همواره آنان را از احتکار منع کن . و اگر پس از ممنوع کردن اقدام به احتکار نمودند، آنها را مجازات نما . بنابراين از آنجا که جلوگيري از احتکار وظيفه ي دولت است ، تعيين اجناسي که شامل احتکار مي شود ، يعني کالاهايي که مورد نياز جامعه است و بازار سياه آن موجب آشفتگي زندگي مردم مي گردد ، منوط به تشخيص دولت است . و کالاهايي که در بعضي از روايات از سوي پيامبر ( صلي الله عليه و اله ) و يا علي ( عليه السلام ) به عنوان مصداق احتکار شمرده شده ، بر اساس تشخيص مصالح مسلمانان در زمان صدور حکم بوده است . لذا مي بينيم بين آنچه رسول خدا ( صلي الله عليه و آله ) فرموده با آنچه علي (عليه السلام ) در زمان حکومتش بيان کرده ، متفاوت است . در حديث رسول خدا ( صلي الله عليه و آله ) ، کلمه ي « زيت » ( روغن ) آمده ولي در حديث امام علي ( عليه السلام ) وجود ندارد و تنها پنج چيز شمرده شده است . و اين نکته حاکي از آن است که مصالح مسلمين در زمانهاي مختلف متفاوت است . بنابراين مالکيتي که اسلام آن را قبول نموده و از آن حمايت مي کند به گونه اي نيست که بي قيد و شرط باشد ؛ بلکه داراي قيودي است که متضمن مصالح فرد و جامعه مي باشد .

امام صادق ( عليه السلام ) و قحطي در مدينه

در عصر امام صادق ( عليه السلام ) ، نرخ گندم و نان در مدينه هر روز بالا مي رفت و نگراني و وحشت بر مردم مستولي شده بود . آن کس که آذوقه ي سال را تهيه نکرده بود ، در تلاش تهيه ي آن بود ؛ و آن کس که تهيه کرده بود ؛ مواظب بود تا آن را حفظ کند . در اين ميان مردمي هم بودند که به واسطه ي تنگدستي ناچار بودند روز به روز آذوقه ي خود را از بازار خريداري کنند .
امام صادق ( عليه السلام ) از وکيل خويش که « معتب » نام داشت ، مخارج خانه ي خود را پرسيد که آيا ما امسال در خانه گندم داريم ؟ او جواب داد : بلي ، آن هم به قدري که براي چندين ماه کفايت مي کند . حضرت فرمود : آنها را به بازار ببر و براي فروش در اختيار مردم بگذار . معتب گفت : گندم در مدينه ناياب است . اگر اينها را بفروشيم ديگر خريدن آن براي ما ميسر نخواهد بود . حضرت فرمود : همين که گفتم ! همه را در اختيار مردم بگذار و بفروش . سرانجام همين کار شد و نتيجه ي آن به امام گزارش شد . امام دستور داد بعد از اين نان خانه را روز به روز از بازار خريداري کن تا با ديگران در تهيه ي نان تفاوتي نباشد . سپس دستور داد از اين به بعد بايد نان ما نيمي از گندم و نيمي از جو باشد تا در پيشگاه الهي مسئله اندازه گيري در زندگي را رعايت کرده باشيم . (7)

پي نوشت ها:

1. استبصار ، ج 3 ، ص 114 .
2. وسائل . ج 12 ، ص 314 .
3. وسائل . ج 12 ، ص 314 .
4. جامع الاصول ، ج 1 ، ص 594 .
5. جامع الاصول ، ج 1 ؛ ص 596 .
6.استبصار ، ج 3 ، ص 114 .
7.وسائل ، ج 12 ، ص 321 .

منبع: احتکار گناه کبيره است ، اخلاق در بازار
/خ