آستانه‌ي سلمان پاک

مدفن ابوعبدالله سلمان فارسي، صحابي مشهور پيامبر اسلام (صلي الله عليه و آله و سلم) و يکي از اعاظم قدر اول شيعه. وي در سال اول هجرت و با قدوم پيامبر (صلي الله عليه و آله و سلم) به مدينه، اسلام آورده سپس از خواص ياران حضرت رسول (صلي الله عليه و آله و سلم) گشت و حضرت او را جزء اهل بيت خويش وصف مي‌فرمودند: «سلمان منا اهل البيت». وفات وي در سال 36ق در شهر مدائن اتفاق افتاد. آستانه‌ي سلمان در حومه‌ي بغداد، غرب دجله و در نزديکي طاق کسري و يا ايوان کسري واقع است. عمارت اول آستانه‌ي سلمان پاک: همان خانه‌ي ساده‌اي بوده که بعد از سال 16ق (در اين هنگام والي شهر مدائن در عراق بوده) به دست خويش در نزديکي نهر شير، از فروع نهر دجله، بنا نموده و شخصاً در آن چاه آب حفر نموده که به نام چاه سلمان پاک معروف بوده است. سلمان به اختلاف روايات در سال 35 و يا 36ق فوت کرده و مي‌گويند حضرت اميرالمؤمنين علي (عليه السلام) شب فوت وي حسب وصيت سلمان فارسي از مدينه جهت غسل و کفن و نماز بر جنازه‌ي شريف وي به مدائن آمده و پس از تشريفات شرعيه او را در خانه‌ي خود دفن کرده است. حمدالله مستوفي (م ح750ق) در وصف اين آستانه و چاه آب آن و شهر مدائن مي‌نويسد: «اکنون شهر مدائن خرابست؛ بر طرف غربي قصبه‌ي مانده است و بر جانب شرقي به خلاف مزار سلمان فارسي که محاذي ايوان کسري است. هيچ عمارت نيست در آن زمين. آب چاه مانند آب بغداد تلخ و شورست. از کرامات سلمان گويند که چون او را وفات رسيد و غسلش مي‌دادند دلو در چاه افتاد و [دلو] ديگري حاضر نبود. آب بر سر چاه آمد و شيرين شد تا غسل او تمام کردند. باز بر جاي خود رفت اما همچنان شيرين مانده است و در آن حدود جز آن يک چاه آب شيرين نمي‌دهد». عمارت دوم: مختاربن ابي عبيده ثقفي که در سال 65ق به خونخواهي ابي عبدالله الحسين (عليه السلام) قيام کرد، قبر سلمان فارسي را هم مانند ساير قبور از مدنظر دور نداشت و در سال 66ق آستانه‌اي بر مرقد شريف وي بنا کرد. عمارت سوم: به شهادت بعضي از منابع تاريخي، خلفاي عباسي مقيد به زيارت آستانه‌ي سلمان فارسي بوده‌اند، لذا اين آستانه مورد توجه آنان بوده و تعميرات و تأسيساتي در آن به عمل آورده‌اند. عمارت چهارم: عضدالدوله ديلمي حدود سال 370ق دستور داد تا عمارت سابق آن را به کلي خراب کرده و عمارت بزرگ و باشکوهي بر مزار سلمان فارسي بنا نمايند و متولي و کليددار و خدمه‌ي مقيم تعيين نمود که حقوق ماهانه به آنان پرداخت مي‌گشت. باري عمده‌ي عمارت فعلي آستانه و حرم سلمان پاک به عصر آل بويه باز مي‌گردد که با گذشت چند قرن ديگران نيز تعميراتي در آن کرده‌اند که بدان اشاره خواهد شد. اين آستانه در حال حاضر در شهر مدائن واقع است و امروزه آن را سلمان پاک مي‌نامند. در ابتدا در شش فرسخي جنوب شرقي شهر بغداد بوده و بر اثر گسترش شهر کم کم اين آستانه به بغداد متصل شده است. شهر سلمان، شهر بسيار زيبائي است داراي خيابانهاي عريض و کاخهاي باشکوه و آستانه‌ي مبارکه‌ي سلمان فارسي در غرب نهر دجله و در نزديکي طاق کسري قرار دارد و شهر يکي از مراکز شيعه نشين عراق است. بارگاه سلمان پاک که نظر هر بيننده‌اي را از دور به خود جلب مي‌دارد داراي صحن و حرم است. ضريح مطهر در وسط حرم قرار دارد. حرم اين آستانه از گچ و آجر بنا شده و ديوارهاي رواق آن بسيار ضخيم است و ستونهاي عريض دارد و بر روي قبر گنبدي بزرگ ساخته شده است. اهل فن اين عمارت را متعلق به عصر آل بويه و صحن شريف را از آثار صفويه مي‌دانند. اين آستانه از آغاز يکي از مراکز مهم تجمع شيعيان به ويژه در ايام عيد نوروز بوده است. در عصر آل بويه که شيعيان عراق آزادي مطلق به دست آوردند، روز نيمه‌ي شعبان را که ولادت حضرت حجت (عجل الله تعالي فرجه الشريف) است به ايام اجتماعات خود در اين آستانه اضافه کردند. در اين عيد شيريني و شربت توزيع مي‌کردند و اجتماعات بزرگ مذهبي و مجالس سخنراني برپا مي‌نمودند و اين بهترين فرصت براي نشر تشيع در بغداد بود. صفي الدين بغدادي (م739ق) در مراصد الاطلاع (1243/3) مي‌نويسد: «مردم در هر سال به قصد زيارت سلمان فارسي در نيمه‌ي شعبان به اين آستانه مي‌آيند». خطيب بغدادي (م463ق) که تعصب خشکي نسبت به آثار شيعه و علماي تشيع دارد، بدون اينکه به تاريخ بنا و عمارت آستانه اشاره نمايد- با آنکه تقريباً بناي آن قريب به عصر وي است- در تاريخ بغداد (163/1-171) مي‌نويسد: «وي [سلمان] در فتح شهر مدائن شرکت نمود و اين شهر را تا پايان عمر مسکن دائمي خويش قرار داد. قبر او امروزه ظاهر و معروف است». در نزديکي ايوان کسري و داراي آستانه‎‌اي است و در اين آستانه جهت حفظ اداره‌ي امور آن، خدمه‌اي مقيم‌اند و من اين آستانه را ديدم و چندين مرتبه زيارت نمودم». ياقوت حموي (م 626ق) در معجم البلدان (447/4) در وصف اين آستانه چنين بيان مي‌دارد: «اينک در عصر ما، مدائن شباهت به قريه‌اي دارد که فاصله‌ي آن تا شهر بغداد شش فرسخ است و مردم اين ناحيه را کشاورزان تشکيل مي‌دهند که همگي مشغول کشت و زراعت‌اند و تمامي اهل اين منطقه مذهب شيعه‌ي اماميه دارند و در اين شهر و شرق ايوان کسري قبر سلمان فارسي رضي الله عنه واقع است که داراي آستانه‌اي است و تا عصر حاضر مردم به زيارت آن مي‌شتابند». عمارت پنجم: در سال 860ق سيدعلي مشعشعي اين آستانه را مورد هجوم قرار داد و تمامي قنديلهاي طلا و نقره که از طرف سلاطين آل بويه به اين آستانه اهداء گشته بود و ديگر نفائس آن را غارت کرد و ويرانيها به بار آورد. در 914ق که شاه اسماعيل صفوي بغداد را فتح نمود و مورد استقبال شيعيان قرار گرفت، پس از زيارت نجف و کربلا و کاظمين و سامراء عازم زيارت آستانه‌ي سلمان پاک شد و دستور داد تا کليه‌ي خرابيهايي که از مشعشعين به جاي مانده و فرسودگيهائي که بر اثر مرور زمان به اين آستانه راه يافته بود، اصلاح و تعمير اساسي گردد و صحن بزرگي بنا گردد و در اطراف آن حجراتي جهت سکونت زوار آستانه‌ي شريف ساخته شود. وي همچنين حرم آستانه را با قالبهاي گران قيمت مفروش ساخت و قنديلهاي طلا و نقره جهت آستانه‌ي مطهر اهداء نمود. در سال 1048ق که سلطان مراد عثماني بغداد را فتح کرد، جهت تحبيب شيعيان عراق مسافرتهائي به کربلا و نجف نمود و تعميراتي در عتبات مقدسه و از آن جمله تعميراتي نيز در آستانه‌ي سلمان پاک انجام داد. در عصر شاهان قاجاريه، مخصوصاً در دوره‌ي فتحعليشاه و ناصرالدين شاه که به زيارت اين آستانه رفتند نيز تعميرات مهمي انجام گرفت که تاريخ آن با کاشيکاري بر ديوارهاي آستانه ثبت بوده است، ولي متأسفانه بر اثر تعميرات ناشيانه و غيرمسئولانه سالهاي اخير اين نشانه‌هاي ارزشمند از بين رفته است. لازم به تذکر است که بعضي از فرقه‌هاي صوفيه‌ي شيعه که سلمان فارسي را مظهر تصوف مي‌دانند در اين آستانه گرد آمده و مشغول راز و نياز مي‌شوند.
کتابنامه:
اسدالغابة، 331/2؛ تاريخ العراق بين احتلالين، 147/3، رحلتي الي العراق، جيمس بکنفهام. ترجمه‌ي سليم طه التکريتي، مراقد المعارف، 363/1-369؛ مشاهد العترة، 202-203؛ نزهة القلوب، 48.