حسن بن بهرام (م300ق) پايه‌گذار دولت قرمطي بحرين. در آغاز بازرگاني ايراني از مردم گناوه، بندري بر کنار خليج فارس بود. در سفرش به سواد عراق با خاندان بني‌قصار که در جنبش اوليه‌ي اسماعيلي نقش برجسته‌اي داشتند وصلت کرد و از طريق اين خاندان وارد سازمان سري اسماعيليه گرديد. عبدان کاتب از داعيان مشهور قرامطه در عراق به آموزش وي پرداخت و پس از چندي امر دعوت در جنابه، سينيز، توج، مهروبان و مناطق ساحلي فارس را به او سپرد که با موفقيت به انجام رسانيد. ابوسعيد در بازگشت از مأموريت خويش در بصره اقامت گزيد و بعد از آن وي را براي نشر دعوت اسماعيلي به بحرين فرستادند. چون به قطيف رسيد از پشتيباني سه برادر به نامهاي حسن، علي و حمدان، پسران سبز از محتشمان قطيف برخوردار شد. پيش از ابوسعيد داعي ديگري به نام ابوزکريا تميمي که ابن حوشب وي را از يمن به بحرين فرستاده بود در اين ناحيه فعاليت داشت و ابوسعيد پيش از آنکه وي را فرو گيرد زماني دراز با او همکاري نزديک داشت. پس از آنکه از باديه‌نشينان بني‌کلاب و بني عقيل که کيش اسماعيلي داشتند بيعت گرفت، از آنان سپاهي بياراست و به گشودن شهرهاي اطراف پرداخت. وي بر ساحل شرقي عربستان از عمان تا مناطق جنوب بصره دست يافت و نگراني شديد خلافت بغداد را برانگيخت. معتضد خليفه‌ي عباسي عباس بن عمرو غنوي را (در 287ق) به حکومت يمامه و بحرين ونبرد با ابوسعيد جنايي و قرمطيان همراه وي گماشت. عباس بن عمرو با دو هزار سپاهي به دفع قرمطي رفت، اما ابوسعيد وي را بشکست و با هفتصد تن از يارانش دستگير کرد. ابوسعيد سردار عباسي را رها ساخت و پس از آن وارد هجر گرديد، اما متعرض مردم آن نشد. در 288ق ابوسعيد به بصره نزديک گرديد، اما پيش از آنکه به آنجا برسد عقب نشست و هجر بار ديگر به تصرف نيروي عباسي درآمد. ابوسعيد اندکي بعد با برگرداندن مسير آبي که به شهر مي‌رسيد توانست شهر را از دست سپاهيان خلافت بيرون آورد. در سالهاي بعد قرمطيان تابع ابوسعيد به اطراف بصره مي‌تاختند و پس از گرفتن اسير و غنايم به احساء بازگشتند. ابوسعيد را دو تن از خواجگان صقلبي او در حمام به قتل آوردند. ابوسعيد در حکومت خود استقلال کامل داشت. وي نوعي حکومت اشتراکي پي افکند که پيش از يک صد سال دوام آورد. اما در جامعه‌ي اشتراکي قرامطه از کار بردگان استفاده مي‌شد و اسرايي را که در جنگها مي‌گرفتند به کار اجباري وا مي‌داشتند. پس از ابوسعيد پسرش ابوطاهر فرمانروايي يافت.
کتابنامه:
ايرانيکا، 380/1-381؛ تاريخ اسماعيليه، 97-113؛ تاريخ طبري، ترجمه، 6696/15 به بعد؛ صورة الارض، 25، 295-296؛ الکامل في التاريخ، 493/7 به بعد، 65/8 به بعد.
منبع مقاله :
گروه نويسندگان، (1391)، دائرة المعارف تشيع، تهران: حکمت، چاپ اول