(ح260- ح330ق)، ابوعلي عبدالرحمان بن عيسي بن حماد همداني کاتب «بکر» از خاندانهاي کهن ايراني «واسپوهران» بود که پدرانش پيشه‌ي دبيري و ديواني، و املاک و اراضي موروثي قديمي داشته‌اند. خود ابوعلي کاتب نيز در دستگاه امارت بکربن عبدالعزيز بن ابي دلف عجلي کرجي (تولد ح270؛ امارت 280-285ق) سمت ديواني و دبيري داشت، که آخرين فرمانروا از خاندان اميران کرجي بشمار مي‌رود، و به همين سبب به «کاتب بکر» اشتهار يافت. ابوعلي همداني از دانشوران، اديبان، شاعران، زبانشناسان و بويژه مورخ همدان در نيمه‌ي يکم سده‌ي چهارم است. از مجموع آنچه درباره‌ي او فرادست آمده است، به احتمال زياد همچون همشهري دانشور و زبانشناس نامور و همروزگارش، ابن خالويه‌ي همداني (ح295-370ق) شيعي مذهب و «شافعي نما» بوده است. باري در يک فقره‌ي نايافته از ياقوت حموي، راجع به وي آمده بوده است که: وي در لغت و نحو پيشوا بود و روشي نيک داشت. دبيري برجسته، شاعري دانا و کاتب ابن ابي دلف عجلي بود. او را مصنفات اندکي است که بسيار سودمند، از آن جمله، کتاب الالفاظ الکتابيه که کتابي کم حجم است و جوياي دبيري از آن بي‌نياز نباشد. (مقدمه‌ي الالفاظ). بطور کلي، نويسندگان عربي نويس از ديرباز تا اين زمان، يعني از ابن نديم (م ح377ق) و حتي ياقوت حموي (م628ق) تا برسد به لويس شيخو يسوعي (م1927م)، و زيست نگاران عربي زبان معاصر (همچون يوسف سرکيس و جز او) و شرق شناسان اروپايي (همچون بروکلمان و جز او) از ابوعلي عبدالرحمان بي عيسي همداني تنها کتاب الالفاظ الکتابية را شناخته و آن را برنگاشته‌اند. اينک، نخستين بار است که اعلام مي‌گردد: کتاب همدان گمشده نيز از اوست.
آثار ابوعولي همداني را همگان مختصر و مفيد ياد کرده‌اند و ابن نديم مقدار اشعار او را پنجاه ورق نوشته که اکنون تنها پنج بيت از آنها بدست آمده است. اما کتاب همدان او، که نخستين تاريخ همدان در عهد اسلامي بوده، امروزه جز منقولاتي پراکنده و ارزنده از آن در ديگر کتابها، اثري از آن برجاي نمانده؛ ليکن تا سده‌ي 6-7 هجري متداول بوده است. کتاب ديگر او، الالفاظ الکتابيه است، که خوشبختانه بر جاي مانده و بيش از ده بار در کشورهاي عربي زبان به چاپ رسيده و زماني در مدارس عالي آنها تدريس هم مي‌شده است. اين کتاب، فرهنگي است مربوط به فنون کتابت و بلاغت، و بر تنظيم و تبويب واژه‌هاي نوشتاري، يعني الفاظ مترادف عربي متمدنانه، در 365 باب موضوعي احتوا يافته است. اثري است بديع و بسيار مفيد که از ديرباز مورد استناد و استفاده‌ي زبانشناسان و لغويان همچون جواليقي، زمخشري، تفليسي و جز اينان شده، و قلقشندي خواندن آن را براي هر دبير و ادب پيشه‌اي واجب شمرده است. صاحب بن عباد در خصوص اين کتاب، سخني شمرده است. صاحب بن عباد درخصوص اين کتاب، سخني خصمانه دارد که حاکي از اهميت آن در ادب گستري است.
کتابنامه:
الفهرست ابن نديم؛ تاريخ قم؛ مجمل التواريخ و القصص، الالفاظ الکتابية، (طبع بيروت).
منبع مقاله :
گروه نويسندگان، (1391)، دائرة المعارف تشيع، تهران: حکمت، چاپ اول