آشنايي با برخي از منابع مهم در طب سنتي

1- الحشائش (ماتريامديكا)

پدانيوس ديسقوريدوس در ميانه نخستين نيمه قرن نخست ميلادي در شهر آنازارب كه از بخش هاي سيسيل سرزمين تركيه بوده ، ز اده شد. وي علاقه زيادي به فراگيري دانش پزشكي ، گياه شناسي و داروسازي داشته و حدود 40 سال از عمر خود را همراه با لشكريان رومي به شهرها و مناطق مختلف سرزمين يونان و كشورهاي مجاور سفر كرده و همه جا ، ضمن انجام وظيفه بعنوان پزشك، به شناسايي و آزمايش گياهان و مواد دارويي مختلف مي پرداخته، پس از سپري شدن مدت ياد شده ، نتايج دقيق ارزيابي هايش را همراه با تصاوير مشاهدات خود ، پس از گردآوري و بمنظور ارائه آنها بعنوان كتاب آموزشي، براي دانشجويان و ديگر علاقمندان ، در پنج يا هفت مقاله به نام « بنياد پزشكي materia medical » نگاشته و به جاي گذاشته است . اين كتاب گرانمايه، در طي بيست قرن كه از نگارش آن مي گذرد براي برجسته ترين پزشكان و مكاتب پزشكي ، همواره بعنوان يكي از گرانبهاترين ميراث فرهنگ بشري بشمار مي آمده است.
حدود يكهزار موضوعي كه در اين كتاب مورد بحث قرار گرفته اند، شامل گياهان خواركي و دارويي جانوران ، كاني ها ، فرآورده هاي هر كدام از آنها ، چگونگي شناسايي زهرها و زهرآلودگي هاي گوناگون و پيشگيري و درمان آنها و موارد ارزشمند ديگري مي باشد . براي طبقه بندي گياهان، به جاي استفاده از شيوه الفبايي ، ويژگي و كاربرد آنها منظور گرديده و اين ، يكي از امتيازات كتاب بشمار مي آيد زيرا شيوه علمي نوين، براي فصل بندي كتاب هاي داروشناسي به همين گونه مي باشد. اين كتاب، خيلي زود به مراكز علمي راه يافت و هر چه دانشمندان و پژوهشگران در هر مقطع زماني يا مكاني به محتويات آن آگاهي بيشتري پيدا مي كردند، بيشتر شيفته آن و نگارنده اش مي شدند.
كتاب ديسقوريدوس به زبان هاي مختلف از جمله فرانسه ، اسپانيولي ، آلماني ، ايتاليايي ، سرياني، عربي و احياناً زبانهاي ديگر ترجمه شده است.
در دوره تمدن اسلامي كتاب ديسقوريدوس توسط دانشمندان مختلف مورد مطالعه و تحقيق قرار گرفته است . كامل ترين شرح و تفسير كتاب ديسقوريدوس در قرن گذشته توسط ابن ابيطار صورت گرفته است و خوشبختانه در زمان حاضر دانشمند گرامي و استاد ارجمند آقاي دكتر سيد محمود طباطبايي با بيش از بيست سال تحقيق و پژوهش در زمينه تصحيح ، بازنويسي و ترجمه متون طب سنتي اين كتاب ارزشمند را در در 10 جلد (حدود پنج هزار صفحه ) به عنوان دقيق ترين متن و جامع ترين شرح و ترجمه كتاب ديسقوريدوس، تهيه نموده اند.

2- الحاوي الكبير في الطب

نام كتاب معروف محمد زكريای رازی «الحاوي الكبير في الطب» مي باشد. كه آنرا « الجامع الحاصر لصناعه الطب » و « الجامعالكبير » و « الجامع» نيز نامند . كتاب الحاوي از بزرگترین و مشهورترین تالیفات محمد بن زكرياي رازي است که به قول خودش پانزده سال شب و روز ، وقت خود را صرف نوشتن آن کرده است .
این کتاب يك دوره كامل علم طب تا دوران رازي است كه در آن علاوه بر استفاده از نظریه ها تجارب و تالیفات پزشکان قبل از خود بخصوص بقراط ، دیسقوریدوس و جالینوس کلیه تجارب شخصی و بالینی خود را که در مدت طبابت در بغداد و ری کسب کرده بود به نگارش درآورده و همراه با شرح بیماری ها در باره آنها اظهار نظر کرده است . اين كتاب دايره المعارف طبي است كه در آن از كليه شاخه هاي طب و اصول تداوي و بهداشت و بيماري شناسي و داروشناسي و اخلاق پزشکی بحث شده است كتاب الحاوي شامل بیست و شش جلد می باشد و اکنون نسخ خطي متعدد آن در كتابخانه هاي معتبر عالم مانند كتابخانه ترجمه آكسفورد و كمبريج انگلستان و كتابخانه اسكوريال و كتابخانه موزه بريتانيا ، كتابخانه مونيخ( استانبول) و كتابخانه سليمانيه( اسپانيا) و كتابخانه سليم آقا وكتابخانه شهيد علي پاشا (استانبول) و كتابخانه موصل، و کتابخانه هندوستان و کتابخانه آستان قدس رضوي و كتابخانه مدرس و كتابخانه ملك در تهران موجود است.

3- قانون

شيخ الرئيس ابوعلي حسين بن عبدالله بن سينا ( تولد 370 هـ. ق – وقات 427 هـ . ق ) شخصيت استثنايي فلسفه و حكمت اسلامي و دانشمند نامدار ايراني كه از قرن چهارم هجري تا امروز بيشترين اثر را در آموزش و ارائه خدمات پزشكي بر اساس طب سنتي داشته است بي نياز از هرگونه معرفي است.
كتاب قانون او تا قرن ها از مهمترين كتب پزشكي به شمار مي رفت – شامل مطالبي درباره قوانين كلي طب، داروهاي تركيبي و غير تركيبي و امراض مختلف مي باشد. اين كتاب در قرن دوازدهم ميلادي همراه با آغاز نهضت ترجمه به زبانهاي لاتين ترجمه شد و تا امروز به زبان هاي انگليسي ، فرانسه و آلماني نيز برگردانده شده است . قانون – كه مجموعه مدوني از كل دانش طبي باستاني و سنتی اسلامي است به عنوان متن درسي پزشكي در دانشگاههاي اروپايي مورد استفاده قرار مي گرفت چاپ كتاب قانون در پنج جلد تا قرن 18 و اوايل قرن 19 مرتب ادامه داشت. كتاب قانون بوعلي سينا از پنج قسمت زيرتشكيل شده است:
- مسائل كلي پزشكي ، مانند : وضع اعضاء بدن و اعصاب، كالبد شناسي ، وظايف اندامهاي مختلف بدن، بيماريها و علت آنها ، مسائل بهداشتي و قواعد كلي درمانها
- اقسام دواها كه با بيان خاصيت آنها ، طبق حروف الفباء تنظيم شده است.
- انواع بيماريها و بيماريهايي كه براي هر يك از اعضاء بدن به وجود مي آيد.
- بيماريهايي مثل تب، غده ها ، جوشها و مراقبت هايي كه سبب حفظ زيبايي انسان مي گردد.
- در قمست پنجم هم مسائل داروسازي به طور مفصل مطرح گرديده است .
كتاب قانون يك دايره المعارف پزشكي است كه در آن تمامي مباني اصلي طب سنتي مورد بحث قرار گرفته است مانند : مباني تشريح(اناتومي ) مباني علامت شناسي(سميولوژي) داروشناسي و داروسازي ، فارماكولوژی و غيره كتاب قانون در سال 1360 توسط مرحوم شرفكندي هژار از زبان عربي به زبان فارسي امروزي ترجمه شد.

4- ذخيره خوارزمشاهي

زين الدين اسماعيل بن حسن جرجاني پزشك معروف ايران قرن پنجم هجري قمري در سال 434 هـ . ق در جرجان متولد شد.
حكيم جرجاني پايه گذار مكتب ايراني در دوره اسلامي بود و اولين طبيب ايراني بود كه كتاب ارزشمند خود ذخيره خوارزمشاهي را به زبان فارسي تأليف كرد . اين كتاب ، دايره المعارف پزشكي بزرگي به زبان فارسي بشمار مي رود.
وي در علوم مختلف استاد بود و پس از ابوعلي سينا نخستين دانشمندي بود كه در آثار خود همه مباحث علم طب را (چنانكه قدما مي انديشيده اند) با تحقيقات مورد مطالعه قرار داد و كليه مباحث پزشكي را در كتب خود جمع آوري و تدوين نمود.
در كتاب ذخيره خوارزمشاهي مباحث گوناگون پزشكي و امراض گوناگون مورد بررسي قرار گرفته و داروهاي مختلفي براي تخفيف درد و معالجه بيماريهاي گوناگون معرفي شده است. جرجاني با تأليف اين كتاب علاوه بر خلق يك اثر علمي برجسته ، مكتب ملي فارسي نويسي را بنيان گذارد و مهم ترين مطالب پزشكي را بطور جامع و در عين حال موجز و قابل فهم به رشته تحرير درآورد ، به طوري كه بسياري از جملات و اصطلاحات حكيم جرجاني بعدها در علم پزشكي كاربرد وسيعي يافتند . كتاب ذخيره خوارزمشاهي پس از كتب رازي و ابن سينا از كتب مهم پزشكي قرون اوليه اسلامي بشمار مي رود و در سده هاي بعد مورد استفاده دانشجويان طب قرار گرفت . نظامي عروضي سمرقندي اين كتاب را هم پايه شانزده روش درماني جالينوس، حاوي رازي و قانون ابن سينا دانسته است . حكيم جرجاني علاوه بر كتاب ذخيره خوارزمشاهي چند كتاب ديگر نيز در علم طب تأليف نموده است كه مهم ترين اين آثار عبارتند از : الطب الملوكي ، زبده الطب، يادگار، اغراض الطبيه و المباحث العلائيه ، خفي علائي . اين پزشك برجسته در سال 521 هـ ق در گذشت.
منبع: http://itme.behdasht.gov.ir
/خ