آیین پرستاری در قرآن و عترت

ارزش والای شغل پرستاری

پرستاری می‏تواند یکی از راه‏های قرب به خداوند و دست‏یابی به کمال انسانی باشد. چنین نگرشی به شغل پرستاری، نشاط و علاقه ویژه‏ای در پرستاران ایجاد می‏کند. آنان به کار خود، به عنوان وظیفه‏ای الهی ـ انسانی می‏نگرند. امام خمینی رحمه‏الله ، در تقویت این نگرش، خطاب به پزشکان و پرستاران می‏فرماید:
شما متوجه باشید که این شغل را خدای نخواسته آلوده نکنید به جهات مادی، به جهات دنیایی؛ که هم کار کرده باشید و هم اجر الهی نبرده باشید. شما کاری بکنید که این شغل شما الهی باشد، برای خدا باشد. منافات ندارد اینکه برای خدا باشد، لکن به شما هم مثلاً اجری بدهند، اینها منافات با هم ندارد. شما توجه داشته باشید به اینکه با این بیماران خوشرفتاری کنید، کمک کنید آنها را، دلجویی کنید از آنها. اینها افسرده هستند باید دلجویی کنید. این شغل از آن شغل‏های بسیار ارزنده است.
در سخنان معصومان علیهم‏السلام خدمت به هم‏نوعان، از بهترین عبادت‏ها و ارزش‏های انسانی شمرده شده است؛ چنان‏که در روایتی از امام صادق علیه‏السلام آمده است:
ما قَضی مُسلِمٌ لِمُسلِمٍ حاجةً اِلاّ ناداهُ اللّه‏ُ تبارکَ و تعالی عَلیَّ ثوابُکَ وَلا اَرْضی لَکَ بِدُونِ الجَنّةِ.
هیچ مسلمانی حاجت مسلمان دیگری را روا نمی‏سازد، مگر اینکه خداوند تبارک و تعالی به او خطاب کند که پاداش تو به عهده من است و کمتر از بهشت برایت نمی‏پسندم.
تنها کسانی می‏توانند به شغل پرستاری و مراقبت از بیماران بپردازند که از انگیزه بالا، قدرت تحمل، دل‏سوزی و بردباری بهره‏مند باشند. این‏گونه افراد، در ضمیر پاک نیک فطرتان جامعه جای دارند و محبوبیت اجتماعی بالایی می‏یابند؛ زیرا همگان می‏دانند که پاداش‏های مادی نمی‏تواند جبران کار طاقت‏فرسای پرستاران باشد، بلکه باید اجر واقعی خویش را از خداوند دریافت کنند. مردم نیز از باب «مَن لَم یَشکُرِ المَخلوقَ لَم یَشکُرِ الخالِقَ»، زحمت‏ها و تلاش‏های بی‏منت آنان را ارج می‏نهند. بزرگداشت و ارج‏گذاری مقام پرستار، خود بیانگر ارزش اجتماعی و جایگاه والای شغل پرستاری است.
پیامبر گرامی اسلام صلی‏الله‏علیه‏و‏آله ارج و بهای پرستاری را در ضمن روایتی چنین بیان می‏فرماید:
مَن قامَ عَلی مَریضٍ یَوما وَ لَیْلَةً بَعَثَهُ اللّه‏ُ مَعَ اِبراهیمَ الخَلیلِ علیه‏السلام فجادَ عَلَی الصِّراطِ کَالْبَرْقِ اللاّمِعِ وَ مَن سَعی لِمَریضٍ فی حاجَةٍ فَقَضاها خَرَجَ مِنْ ذُنوبِهِ کَیَومٍ وَلَدَتْهُ اُمُّهُ.
کسی که یک روز و یک شب پرستاری بیماری را به عهده بگیرد، خداوند او را با ابراهیم خلیل علیه‏السلام محشور می‏کند.
پس همچون درخشش برقی از صراط عبور می‏کند و کسی که در برطرف کردن نیازهای مریض تلاش کند و نیازهای او را برآورد، همانند روزی که از مادر متولد شده است، از گناهان پاک می‏شود.
1. تقوت انگیزه الهی و معنوی در پرستاران.
2. ارزش معنوی و اخروی کمک به بیماران.
پرستاری در سیره پیشوایان معصوم علیهم‏السلام
اهتمام پیامبران و اولیای معصوم علیهم‏السلام به امر پرستاری، نشان از اهمیت و شرافت این شغل دارد. پرستاری نزد خداوند متعال، ارزشمند است و پرستاران محبوب و مقدسند.
برپا کردن چادر پرستاری در مسجد پیامبر، توجه و تلاش ویژه آن بزرگوار را نسبت به این وظیفه مقدس نشان می‏دهد. در این‏باره آمده است: بعد از جریان جنگ احد، مردم در مسجد به مداوای مجروحان جنگ و پرستاری از آنان می‏پرداختند.
در سیره ابن هشام آمده است که:
یکی از اصحاب خاص پیامبر اکرم، به نام سعد بن معاذ را که جراحت سختی در جنگ خندق برداشته بود، به دستور حضرت در مسجد در خیمه زنی از قبیله اَسلَمْ که به او «رُفیده» می‏گفتند، قرار دادند و رفیده در این خیمه مجروحان جنگ را مداوا می‏کرد و به پرستاری و مراقبت از آنان می‏پرداخت.
این عمل پسندیده، در سیره پیامبران الهی نیز دیده می‏شود؛ چنان‏که پرستاری پیوسته حضرت یوسف از بیماران در زندان، محبوبیت او را بین زندانیان سبب شده بود و به این خاطر، از او به عنوان فردی نیکوکار و محسن یاد می‏کردند.
در مورد پرستاری پیامبر گرامی اسلام از بیماران، روایت‏هایی در تاریخ اسلام دیده می‏شود. یکی از این موارد را علامه مجلسی از حضرت علی علیه‏السلام چنین نقل می‏کند:
شبی تب وجودم را فرا گرفت و خواب را از من ربود. بدین جهت، رسول خدا نیز تا صبح بیدار بود و شب را بین من و نماز تقسیم می‏کرد. پس از نماز، نزد من می‏آمد و جویای حال من می‏شد و با نگاه کردن به من از وضعیت بیماری‏ام اطلاع می‏یافت و شیوه پیامبر تا طلوع صبح این چنین بود. پس از آنکه حضرت با اصحاب نماز گزاردند، در حق من دعا کردند که خدایا، علی را شفا ده و سلامتی بخش که به خاطر بیماری‏اش تا صبح نخوابیدم!
این شیوه پسندیده حضرت حتی در حق دوستان دیگرش نیز به خوبی نمایان است. آمده است که سعدبن معاذ که از بزرگان اصحاب پیامبر خداست و برای حفظ اسلام تلاش‏های بسیاری کرده است، بعد از آنکه در جنگ خندق جراحت سختی برداشت، پیامبر خدا فرمان داد تا خیمه‏ای در مسجد زدند و خود مراقبت‏های درمانی و پرستاری از وی را عهده‏دار شد.
پرستاری حضرت علی علیه‏السلام از فاطمه زهرا علیهاالسلام پس از بیماری ایشان، سزاوار تحسین و توجه است.
حضرت علی علیه‏السلام خود عهده‏دار پرستاری از فاطمه علیهاالسلام بود و اسماء دختر عُمَیس، ایشان را یاری می‏داد.
البته پرستاری حضرت زهرا و زینب کبری علیهاالسلام نیز می‏تواند الگوی مناسبی برای تمام پرستاران میهن اسلامی باشد. در تاریخ جنگ احد آمده است:
در این جنگ دندان پیامبر اسلام شکست و کلاهخود بر سر ایشان زخم وارد کرد. در آن هنگام، فاطمه خون جراحت پیامبر را می‏شست و علی ابن ابی‏طالب با سپر آب می‏آورد. چون فاطمه دید خون بند نمی‏آید، تکه حصیری را سوزاند و خاکستر آن را روی زخم گذارد تا خون بند آید.
امام زین‏العابدین علیه‏السلام نیز درباره حضرت زینب کبری علیهاالسلام ، دست پرورده مکتب انسان‏ساز مادر، چنین نقل می‏کند: «شبی که فردای آن پدرم به شهادت رسید، من نشسته بودم و عمه‏ام زینب در نزد من بود و از من به‏گونه‏ای نیکو پرستاری می‏کرد».
این سیره‏های عملی، بیانگر ارزش والای پرستاری است. امام خمینی رحمه‏الله نیز در این‏باره فرمود:
این شغل پرستاری از شغل‏های بسیار شریفی است که اگر چنانچه انسان با وظایف انسانی و شرعی خودش بکند، این یک عبادتی است که در فراز عبادت‏های درجه اول است. پرستاری از بیمار امر بسیار مشکلی است، لکن خیلی ارزشمند است. [اگر [انسان با یک بیمار به طور محبت، به طور برادری، به طور خواهری مراعات احوال او را بکند و این برای انجام یک وظیفه انسانی ـ الهی باشد، از عباداتِ بسیار ارزشمند است.
نمونه‏هایی از پرستاری در سیره پیامبران، ائمه معصومین علیهم‏السلام و حضرت زینب علیهاالسلام .

آثار نیک و زیبای پرستاری

پرستاران با مراقبت از بیماران، خرسندی آنان را فراهم می‏آورند و در سایه به دست آوردن رضایت آنان، خشنودی خداوند را برای خویش رقم می‏زنند. از سوی دیگر لذت کمک به دیگران، در فطرت پاک انسان‏ها به ودیعت نهاده شده است. آن‏گاه که پرستار رنج و اندوه مریض را به شادی و نشاط مبدل می‏سازد و لبخند شادمانی و طراوت را بر گوشه لبان او می‏بیند، خود نیز شاد و مسرور می‏شود و همه سختی‏ها و زحمت‏هایی را که در این مسیر به جان خریده است، از یاد می‏برد. بدین ترتیب، رابطه‏ای صمیمانه و دوسویه همراه با مهر و محبت بین پرستار و بیمار ایجاد می‏شود. راز این محبوبیت را می‏توان از سخن ارزشمند پیامبر اسلام دریافت:
جُبِلَتِ القُلُوبُ عَلی حُبِّ مَن اَحْسَنَ اِلَیْها وَ بُغْضِ مَنْ اَساءَ اِلَیْها.
طبیعت قلب‏ها، بر محبت و دوستی کسی که به آدمی احسان و نیکی می‏کند و بغض و دشمنی کسی که به انسان بدی روا می‏دارد، نهاده شده است.
این نیکوکاری افزون بر محبوبیت اجتماعی، رضایت الهی را نیز در پی خواهد داشت؛ چرا که قرآن کریم نیز به صراحت می‏گوید: «وَ أَحْسِنُوا إِنَّ اللّهَ یُحِبُّ الْمُحْسِنینَ؛ و نیکی کنید که خداوند نیکوکاران را دوست می‏دارد». (بقره: 195)
حرفه پرستاری، آثار ارزنده‏ای بر شخصیت فرد پرستار بر جا می‏گذارد. پرستار با پذیرش کارهای راحت و دشوار یک بیمار، در حقیقت خودخواهی را در خویش از بین می‏برد و دگرخواهی و نوع دوستی را در وجود خویش نهادینه می‏کند. پذیرش کارهای مربوط به بیماران، روحیه فروتنی و نرم‏خویی را در او افزایش می‏دهد و خودبینی را از وی دور می‏سازد. پرستار بر اساس تعهد و مسئولیتش در برابر بیمار، با او که آمیخته با درد و رنج است، مدارا می‏کند و تمام برخوردهای تند و ناهنجار مریض را که برخاسته از درد است، برمی‏تابد. این همه، گامی است برای خودسازی و دست‏یابی به کرامت‏های انسانی و رسیدن به قله‏های بردباری؛ همان که امیرالمؤمنین علی علیه‏السلام آن را بسیار مهم می‏شمارد و می‏فرماید: «لاعِزَّ کَالْحِلْمِ؛ هیچ عزتی همانند حلم و بردباری نیست».
پرستار با کمک به بیماران، دعای خیر آنان را بدرقه راهش می‏سازد و این کلام نورانی حضرت صادق علیه‏السلام را ره‏توشه خویش می‏کند که فرمود: «از بیماران خود عیادت کنید و از آنان درخواست دعا کنید؛ زیرا دعای آنان، همانند دعای فرشتگان است.» دعای مستجابی که پیامبر اکرم صلی‏الله‏علیه‏و‏آله وعده داده است که هنگام عیادت از مسلمان، نصیب عیادت‏کننده می‏شود: «دُعاؤُکَ فیها مُسْتَجابٌ؛ دعای تو در هنگام بیماری مستجاب است».
تأثیر ارزشمند پرستاری از بیمار، در گفتاری شفاف از رسول گرامی اسلام صلی‏الله‏علیه‏و‏آله نیز بیان شده که بسیار شنیدنی است:
مَنْ اَعانَ ضَعیفا فی بَدَنِهِ عَلی اَمرِهِ اَعانَهُ اللّه‏ُ عَلی اَمْرِهِ وَ نَصَبَ لَهُ فیِ الْقیامَةِ مَلائِکَةً یُعینُونَهُ عَلی قَطْعِ تِلْکَ الْاَهْوالِ وَ عُبُورِ تِلکَ الخَنادِقِ مِنَ النّارِ، حتی لا یُصیبَهُ مِنْ دُخانِها وَ عَلی سَمُومِها وَ عَلی عُبُورِ الصِّراطِ اِلَی الجَنَّةِ سالِما امِنا.
هر کس انسانی را که ناتوانی جسمی دارد یاری کند، خداوند او را در کارهایش یاری می‏دهد و در قیامت فرشتگانی را می‏گمارد تا او را در پیمودن مسیر هولناک قیامت و عبور از گودال‏های آتش کمک کنند، به گونه‏ای که از سموم آن آسیب نبیند و او را از صراط به سوی بهشت با سلامت و امنیت کامل، گذر می‏دهند.
ایجاد محبت دوسویه، رضایت الهی، از بین رفتن خودخواهی، تأثیر دعای بیمار بر روان پرستار و کمک فرشتگان در رسیدن آسان‏تر به بهشت، از فایده‏ها و آثار مثبت پرستاری است.

وظایف پرستاری

مواظبت از بیمار و رسیدگی به وی، سفارش همه پیشوایان دینی ماست. از این رو، مراقبت پی‏گیر از بیمار تا شفای کامل آنان، امری بایسته است. همراهی با بیمار در گرفتاری‏های طول درمان، افزون بر رفع نیازهای جسمی، شادابی و نشاط روحی وی را نیز تأمین می‏کند. رها ساختن بیمار و بی‏توجهی به او، چه بسا سلامت و حتی زندگی او را با خطر روبه‏رو می‏کند. بر این اساس، حضرت صادق علیه‏السلام به هم‏سفر و همراه بیمار فرمود:
قُعُودُکَ عِنْدَهُ اَفْضَلُ مِنْ صَلواتِکَ فی الْمَسجِدِ.
نشستن تو نزد بیمار (و مراقبت از او)، بهتر و بالاتر از نماز خواندنت در مسجد است.
تلاش برای برطرف ساختن نیازهای بیماران، پاداش بی‏شماری نزد خداوند دارد. امام صادق علیه‏السلام در کلامی دیگر می‏فرماید:
مَن سَعی لِمَریضٍ فی حاجةٍ قَضاها اَوْلَمْ یَقضِها، خَرَجَ مِنْ ذنوبِهِ کَیَومٍ وَلَدَتْهُ اُمُّهُ.
کسی که برای رفع نیازهای بیماری تلاش کند، خواه آن درخواست برآورده شود یا نشود، همانند روزی که از مادر متولد شده است، از گناهان پاک می‏شود.
البته برآوردن خواسته‏های بیماران، پس از آگاهی کامل از چگونگی آن امکان‏پذیر است. بنابراین، پرستار باید در رفع نیازهای جسمی، روحی، معنوی و اجتماعی بیمار تلاش کند و خود را به جای او قرار دهد و آنچه را از راحتی و آسایش برای خود می‏پسندد، در صورت ممکن برای او نیز در نظر بگیرد. حضرت امیر علیه‏السلام در سفارش به فرزند گرامی‏اش فرمود:
یا بُنَّیَّ اِجْعَلْ نَفسَکَ میزانا فیما بَینَکَ وَ بیْنَ غَیرِکَ فَاَحِبِبْ لِغَیْرِکَ ما تُحِبُّ لِنَفسِکَ وَاکْرَهْ‏لهُ ما تَکْرَهُ لَها.
پسرم! خویشتن را معیار و مقیاس قضاوت بین خود و دیگران قرار ده! پس آنچه را برای خود دوست می‏داری، برای دیگران دوست دار و آنچه را برای خود نمی‏پسندی، بر دیگران نیز مپسند.
امام خمینی رحمه‏الله نیز در کلامی زیبا به همین معیار و محور مهم در کارها توجه کرده و فرموده است:
باز عرض می‏کنم که با بیمار، بسیار با عطوفت باشید. از آن که خادم دم در است تا آن که پزشک است و پرستار رفتار، رفتار خوب و عطوفیت‏آمیز باشد. گمان کنید که خودتان مریض هستید و در یک مریضخانه رفته‏اید، از کارمندان، پزشکان و پرستار آنجا چه توقعی دارید؟ همان توقعی که خود شما از آنها دارید، سایر بیماران هم از شما دارند.
گاهی ممکن است پرستار پس از آگاهی به ذائقه بیمار و غذای مورد علاقه او، به وی کمک کند، در این حال به پاس این کار نیک، پاداش‏های اخروی نیز متوجه پرستار می‏شود؛ چنان‏که در روایتی از معصوم علیهم‏السلام هم بر این مطلب اشاره شده است:
مَنْ اَطْعَمَ مَریضا شَهْوَتَهُ اَطْعَمَهُ اللّه‏ُ مِنْ ثِمارِ الجَنَّهِ.
کسی که به بیماری بر اساس میل و اشتهایش غذا دهد، خداوند از میوه‏های بهشتی به او می‏خوراند.
این‏گونه پرستاری، در سیره عملی پیامبر گرامی اسلام صلی‏الله‏علیه‏و‏آله نیز با توجه به روایت امام علی علیه‏السلام وجود داشته است که می‏تواند الگویی مناسب برای پرستاران باشد:
فاطمه، دختر گرامی پیامبر خدا صلی‏الله‏علیه‏و‏آله ، بیمار شد. پیامبر اکرم صلی‏الله‏علیه‏و‏آله برای دیدار او آمد و نزد فاطمه نشستند و از حال او سئوال کرد. فاطمه در جواب گفت: من غذایی پاک و گوارا میل دارم.
پیامبر برخاست و از طاقچه اتاق ظرفی از کشمش و نان و کشک و خوشه‏ای انگور آورد و در مقابل فاطمه علیهاالسلام نهاد.
خواب و استراحت نیز برای بهبودی بیمار بسیار ضروری است. بنابراین، فراهم آوردن محیطی مناسب و آرام و به دور از شلوغی، تأثیری مطلوب بر سلامتی بیماران دارد.
مراقبت از بیمار، شناخت نیازهای جسمی و روحی و برآوردن آن خواسته‏ها، از وظایف مهم پرستاران است.

نیازشناسی و تأمین خواسته بیماران

آدمی در کنار تأمین نیازهای جسمانی، به نیازهای تفریحی، مذهبی، آموزشی، روانی و عاطفی خود نیز باید پاسخ‏گو باشد. بیماری که دستورها و آموزه‏های دینی با روح و جان او آمیخته شده است، با شنیدن صدای دل‏نشین اذان، در پی برآوردن تکلیف دینی خود برمی‏آید. کمک به بیمار در این امر، می‏تواند در بهبودی او بسیار مؤثر باشد. برپایی مراسم مذهبی، مانند نماز و دعا و مناجات، به همان اندازه برای سلامت روحی بیمار مؤثر است که دارو و درمان برای تندرستی او کارساز است. بر این اساس، پرستار باید زمینه اجرای برنامه‏های عبادی، مانند وضوگرفتن، تیمم ساختن، پهن کردن سجاده، قبله‏یابی و غیر آن را فراهم کند تا بیمار به اطمینان و آرامش روحی برسد. البته پرستار نیز با این همراهی، از اجر معنوی بی‏نصیب نمی‏ماند. امام صادق علیه‏السلام می‏فرماید: «هنگامی که پدرم (امام محمدباقر علیه‏السلام ) بیمار بود، ایشان را در پارچه‏ای می‏نهادند و برای وضو ساختن می‏بردند».
گاهی لازم است بیماران برای مراقبت‏های ویژه، خود نیز آموزش ببینند. از این رو، پرستاران باید تا آنجا که ممکن است، با بردباری بیمار را با مراقبت‏های درمانی از خود آشنا سازند و به پرسش‏های آنان درباره اصطلاحات خاص پزشکی، با سخنانی که برای آنها قابل درک باشد، پاسخ دهند. در سیره عملی پیامبر، دادن چنین آموزش‏هایی به بیماران دیده می‏شود؛ چنان‏که حضرت علی علیه‏السلام می‏فرماید:
چشم سلمان و ابوذر ناراحت شد. پس پیامبر به دیدار آن دو آمد. هنگامی که به آنها نظر کرد، به هر یک فرمود: مادام که به چشم درد مبتلا هستی، روی سمت چپ نخواب و تا خداوند بهبودی کامل به تو عطا نکرده است، خرما نخور.
تأمین نیازهای روانی و عاطفی بیمار بسیار مهم است. بیماری که از بستگان و خانواده خود جدا شده است و ایام را به تنهایی در بیمارستان سپری می‏کند، بیش از همیشه به برقراری روابط عاطفی و انسانی نیاز دارد. حضرت امام خمینی رحمه‏الله این نیاز را به درستی به پرستاران گوشزد می‏کند و می‏فرماید:
اینها (بیماران) احتیاج دارند به محبت، بیش از آنکه احتیاج به دوا دارند. یک مریضی که از خانه‏اش آمده است در بیمارستان، این مریض خودش را مثل اینکه یک غریب می‏داند. اگر چنانچه این پرستارها با او با ملایمت، با رفتار انسانی، با محبت، مثل برادر و خواهر با او رفتار کنند، این حس غربت از او منفصل (جدا) می‏شود و آرامش برایش حاصل می‏شود و این آرامش روحی، در بهبود او کمک می‏کند.
پرستاران باید در کنار تأمین نیازهای جسمانی بیماران، نیازهای مذهبی، آموزشی و روانی و عاطفی آنان را برآورده سازند.

مهر و مدارای پرستاران

شناخت موقعیت بیمار و ناراحتی‏های روحی و جسمی و درک نیازهای عاطفی او، اولین گام در برقراری روابط دوستانه بین بیمار و پرستار است. روح اخلاق، عاطفه و حمایت، باید در همه رابطه‏ها و برخوردهای پرستار با بیمار حاکم باشد. گاه پرستار با همدردی با بیمار و یا لبخندی آرام‏بخش، بهترین همنوایی و هدیه انسانی را به او می‏دهد. تجربه نشان داده است که اگر بیماران به افرادی که از آنها مراقبت می‏کنند، اعتماد داشته باشند، برای رهایی از درد به کمک‏ها و راه‏های درمانی کمتری احتیاج دارند. نمی‏توان به‏هیچ‏وجه روابط درمانی را جدا از روابط اخلاقی و عاطفی دانست و تنها به برخوردی خشک و بی‏روح بسنده کرد. پرستار باید با شناخت موقعیت ویژه درمانی بیمار و تحمل زودرنجی و حساسیت بالای وی، خود را به زیور مدارا آراسته سازد.
بیماری که از محیط خانه دور و با محیطی نامأنوس و افرادی ناآشنا روبه‏رو شده است، ترس از وضعیت بیماری و گاه عمل جراحی، از او فردی نگران و ناهنجار ساخته است، حال بیش از هر زمان دیگری به مدارا و همنوایی نیاز دارد. در این‏گونه موارد، بیمار برای رسیدن به تعادل روحی، صبر و مدارای پرستار را خواهان است. پرستار آرامش خود را به بیمار منتقل می‏سازد و با این آسایش روحی، زمینه بهبودی بیمار را فراهم می‏آورد. باید دانست که هرگونه نگرانی، ناهنجاری و پرخاشگری، برای شدت یافتن بیماری مؤثر است و پرستار، با تدبیر و اخلاق کریمانه خود می‏تواند بیمار را از این گونه حالت‏های منفی در امان نگه دارد. توجه به این کلام امام علی علیه‏السلام بسیار راهگشاست که فرمود: «الرِّفْقُ مِفْتاحُ النَجاح؛ نرم‏خویی و مدارا کردن با دیگران، کلید کامیابی و رسیدن به مطلوب است».
مدارا، ناهنجاری‏های بیمار را برطرف می‏کند و از یک بیمار تندخو و بی‏حوصله، فردی آرام و صبور می‏سازد که می‏تواند با آرامش خویش، در زدودن بیماری از تن و جان خود کمک مؤثری داشته باشد. از سوی دیگر، آدمی نیازمند مهر و محبت و دوستی است و این نیاز در بیماران بیش از دیگران است. بنابراین، از وظایف اخلاقی پرستاران، برقراری رابطه سرشار از مهر و عطوفت با انسان‏های دردمند و بیمار است. امام صادق علیه‏السلام در توصیه‏ای به پرستاران می‏فرماید:
النّاسُ رَجُلانِ مُبْتَلی و مُعافی فَارْحَمُوا المُبْتَلی وَ احْمَدوُا اللّه‏ عَلَی العافِیَةِ.
مردم دو دسته‏اند: یک دسته مبتلا (به بیماری) هستند و دسته دیگر در سلامت به سر می‏برند. بنابراین، نسبت به مبتلایان مهر بورزید و از آنان دلجویی کنید و بر عافیت و سلامتی، خداوند را سپاس گویید.
حضرت امام رحمه‏الله نیز با دل‏سوزی تمام، خطاب به پرستاران می‏گوید:
شما با این مریض‏ها، با این بیمارها، هرچه محبت بکنید و هر چه پرستاری مادرانه و خواهرانه و برادرانه و پدرانه بکنید، این در روحیه بیمار مؤثر است و برای خوب شدن و سرعت خوب شدن بیماران نیز مؤثر است و دربارگاه خدای تبارک و تعالی، خدمت به این جمعیت، خدمت به این بندگان خدا، بسیار ارزشمند است.
1. مدارا و آرامش پرستار، در سرعت بخشی به بهبودی بیماران مؤثر است.
2. بیماران بیش از همیشه نیاز به مهر و محبت پرستاران دارند.

تأثیر هم‏نشینی و امیدواری، بر سلامتی بیماران

اساسا انس و همدلی، از نیازهای اولیه آدمی است که در نهاد و فطرت او نهفته شده است. هنگامی که انسان در زندگی عادی و طبیعی به سر می‏برد، خواه ناخواه این نیاز او، با دوستان و نزدیکانش تأمین می‏شود. اما در روزهای بیماری، این پرستاران هستند که کمبودهای عاطفی آنان را با الفت و مهربانی خویش جبران می‏کنند و بیمار را در پرتو حمایت‏های عاطفی تسکین می‏دهند. پرستار با اظهار همدردی، خود را در کنار بیمار قرار می‏دهد و هنگامی که بیمار می‏بیند، دیگران به ویژه پرستاران از وی جدا نیستند و درد او را درد خویش می‏شمارند، امید و آرامش رضایت‏بخشی را در خود احساس می‏کند. غیر از بیمارانی که به بیماری‏های واگیر مبتلا هستند، نباید از هم‏نشینی و هم‏صحبتی با دیگر بیماران پرهیز کرد. در روایتی آمده است:
مردی که مبتلا به آبله بود، بر پیامبر اکرم و اصحابش وارد شد و آنان مشغول غذا خوردن بودند. آن مرد هر جا نشست، حاضران از کنار او برخاستند، پس پیامبر او را نزد خود نشاند.
این دل‏جویی و هم‏نشینی پیامبر، می‏تواند الگوی مناسبی برای رفتار ما در این‏گونه مواقع باشد. یکی دیگر از عواملی که به بیمار روحیه می‏دهد و او را از نگرانی می‏رهاند، امیدوار ساختن او به زندگی است. ناامیدی، شکست روحی و روانی آدمی را در پی‏دارد. از این رو، بر اطرافیان بیمار و به ویژه پرستاران است که او را به زندگی و بازیابی سلامتی امید بخشند و به این توصیه پیامبر رحمت عمل کنند که فرمود:
اذا دَخَلْتُم عَلَی المَریضِ فَنَفِّسُوا لَهُ فِی الاَجَلِ، فَاِنَّ ذلِکَ لا یَرُدُّ شیئا و هُوَ یُطَیِّبُ النَّفْسَ.
هرگاه بر بیمار وارد شدید، او را به (سلامت و) طول عمر امیدوار سازید. گرچه این امیدوار ساختن، در قضا و قدر مؤثر نیست، ولی بیمار را دلخوش می‏سازد و آرامش و تسکین او را موجب می‏شود.
حضرت امام خمینی رحمه‏الله نیز با تیزبینی و درایت مثال‏زدنی خود، به تأثیر امید آفرینی در بیماران توجه ویژه دارد و به پرستاران می‏فرماید:
این نکته را باید در نظر داشته باشید که عطوفت به آنها و امید دادن به آنها و وعده سلامت به اذن اللّه‏ برای آنها، کمک می‏کند به صحت آنها. این‏طور نباشد که به او گفته شود، تو خوب نمی‏شوی. همین در زود مردن او و در طولانی شدن مرض او کمک می‏کند و با دل افسرده از این دنیا می‏رود. لکن اگر به او امید دادید، محبت کردید، نوازش کردید، خدمت صادقانه کردید، با روی خوش خدمت کردید، به این مریض‏ها که افسرده‏اند اکثرا، اگر این‏طور باشد، بر فرض اینکه از این دنیا هم برود، با یک روح امیدوار و شیرین از این دنیا می‏رود و این برای شما ارزشمند است.
بنابراین، پرستار باید بیماری را بر مریض ناچیز و زودگذر جلوه دهد و ترس از خطر بیماری را از دل و جان او بزداید و بیمار را به این سخن روان‏شناسانه پیامبر گرامی اسلام توجه دهد که فرمود:
لا بأسَ عَلَیْکَ طَهُورٌ اِن شاء اللّه‏ُ.
نگران بیماری خود نباش. این بیماری موجب پاک شدن تو از گناهان است، اگر خدا بخواهد.
1. همدلی، همدردی و هم‏نشینی با بیمار، نگرانی و ناآرامی را از خاطر بیمار می‏زداید.
2. امید دادن و کوچک شمردن بیماری، عامل مؤثر در رویارویی بیمار با بیماری است.

ارزش بیماری و تبریک بهبودی

توجه دادن بیمار به جنبه‏ها و آثار معنوی بیماری، یکی دیگر از عوامل سرعت بخشی در بهبود بیماران است. تقویت روح معنوی بیمار و آماده‏سازی زمینه ارتباطی او با خداوند و ارواح پاک امامان معصوم علیهم‏السلام امری لازم و مهم بر پرستار است. هنگامی که بیمار به قدرت بی‏منتهای الهی پی‏می‏برد و توجه خود را از اسباب‏های ظاهری قطع می‏کند و خود را در دریای بی‏کران لطف و رحمت الهی شناور می‏بیند، پرستار با ایجاد فضای روحانی ذکر، دعا، مناجات و توسل می‏تواند روح معنوی بیمار را قوت بخشد و بیمار با اتکا به خداوند و توسل به اهل بیت علیهم‏السلام صحت و شفای خود را طلب کند. امام صادق علیه‏السلام می‏فرماید:
ذِکْرُنا اَهْلَ الْبَیتِ شِفاءٌ مِنْ الوَعْکِ وَالْأَسْقامِ وَ وَسْواسُ الرَّیْبِ.
یاد ما اهل‏بیت، شفای از تب، بیمارهای و تردید است.
آگاه کردن بیمار به پاداش‏های خداوند به وی پس از تحمل مریضی، تحمل درد و رنج را برای او آسان می‏کند تا به گشایش گرفتاری روح و جسم خود با شفا یافتن از بیماری، امیدوار شود. وجود بیمار پس از سپری کردن بیماری، مانند زمینی است که پس از باران بهاری، با طراوت و زیبا می‏شود و در خود احساس آرامش و دل‏زندگی می‏کند. امام معصوم علیهم‏السلام به فایده‏های بیماری، این چنین اشاره می‏کند:
مؤمن هرگاه به تب مبتلا شود، گناهانش همچون برگ درخت فرو می‏ریزد و هر زمان که در بستر بیماری ناله کند، ناله او تسبیح (سبحان اللّه‏ گفتن) است و فریادش تهلیل (لا اِله الاّ اللّه‏ گفتن) است و پهلو به پهلو شدنش در بستری بیماری، همانند کسی است که با شمشیر خود در راه خدا جهاد می‏کند. بنابراین، اگر به سلامت به جمع برادران مؤمن و دوستانش باز گردد و به بندگی خدا روی آورد، از گناهان پاک شده است. پس خوشا به حال او، اگر در آن حال به گناه روی نیاورد و وای بر او، اگر دوباره به گناه روی آورد و [البته] عافیت و تندرستی، نزد ما اهل بیت، از بیماری محبوب‏تر است.
امام سجاد علیه‏السلام نیز پس از شفای بیماران به دیدار آنان می‏رفت و می‏فرمود: «پاکی از گناهان گوارای تو باد! عمل خویش را از سر گیر».
همچنین، نقل شده است که امام مجتبی علیه‏السلام به مردی که تازه از بستر بیماری برخاسته بود، چنین فرمود:
خداوند تو را مورد توجه خود قرار داده، پس او را فراموش مکن و همواره به یاد او باش. خداوند از گناهان تو در گذشت، پس او را شکر گزار.
1. تقویت روحیه معنوی بیمار، برقراری رابطه نزدیکتر با خدای متعال و توسل به اهل‏بیت علیهم‏السلام ، در سرعت بخشیدن به بهبودی مؤثر است.
2. بیماری، در حقیقت پاک‏کننده گناهان بندگان است.

نبایسته‏های اخلاقی پرستاران

یکی از کارهایی که ممکن است آرامش خاطر را از بیماران بگیرد و نگران‏شان کند، به زبان آوردن استرجاع، یعنی ذکر «انّا للّه‏ و انا الیه راجعون» است. گفتن این ذکر نزد بیمار، به او القا می‏کند که بیماری او خطرناک و امید به سلامتی در او ضعیف است. گفته می‏شود امام باقر علیه‏السلام همواره این ذکر را از مبتلایان به رنج و محنت، پنهان نگه می‏داشت.
بیمار برای اینکه از شدت بیماری خودآگاه شود، آن را در آیینه نگاه دیگران جست‏وجو می‏کند. گاهی نگاه اطرافیان و پرستاران، از روی خشنودی و خرسندی است و گاه آمیخته با تأسف و نگرانی. این دو نوع نگاه، تأثیری متفاوت بر روحیه بیمار دارد؛ نگاه آمیخته با رضا او را امیدوار و نگاه تأثربرانگیز، او را مضطرب و ناامید می‏سازد. از این رو، امام صادق علیه‏السلام می‏فرماید:
لا تَنْظُرُا اِلی اَهْلِ البَلاءِ فَاِنّ ذلِکَ یَحزُنُهُمْ.
به اهل بلا و کسانی که مبتلایند، نگاه (غیرعادی) نکنید که موجب حزن و اندوه آنان می‏شود.
به آهستگی سخن گفتن در حضور بیمار نیز حساسیت‏ها و دقت او را به سوی نجوا کنندگان جلب می‏کند و می‏پندارد ناگفتنی‏هایی در مورد بیماری او وجود دارد که اطرافیان نمی‏خواهند وی از آن آگاه شود. به همین خاطر دچار دلهره و ناراحتی می‏شود. امام صادق علیه‏السلام می‏فرماید:
هرگاه تعداد افراد به سه نفر رسید، نباید دو نفر آنان نجوا کنند و گفت‏وگوی خود را از نفر دیگر پنهان بدارند؛ چرا که این‏گونه گفت‏وگو موجب اندوه آن شخص می‏شود و او را می‏آزارد.
از دیگر مواردی که رعایت آن نزد بیماران ضروری است، نخوردن غذاهایی است که بیمار از تناول کردن آنها پرهیز شده است. پیامبر اکرم صلی‏الله‏علیه‏و‏آله نیز در روایتی از این عمل نهی فرموده است:
نَهی رَسُول اللّه‏ صلی‏الله‏علیه‏و‏آله أنْ یَأکُلَ العائِدُ عِنْدَ العَلیلِ فَیُحبِط اللّه‏ُ اَجْرَ عِیادتِهِ.
پیامبر خدا از اینکه عیادت کننده در برابر بیمار چیزی بخورد، نهی فرموده و آن را موجب از بین رفتن اجر عیادت دانسته است.
بی‏گمان، پرستاران زمان زیادی را در بیمارستان و در کنار بیماران به سر می‏برند. بنابراین، باید هنگام خوردن و آشامیدن، این توصیه مهم رسول گرامی اسلام را در دستور کار خویش قرار دهند و دور از چشم بیماران، غذاهای مخصوص و دلخواه خود را مصرف کنند.
نکته آخر اینکه، رازداری و پنهان نگه‏داشتن اسرار دیگران بسیار مهم است. به طور طبیعی در دوران بیماری، چنان است تا حدود زیادی مسائل پنهانی بیمار برای درمان‏گران او آشکار می‏شود. آنها دوست ندارند که دیگران نیز از اسرارشان آگاه شوند و این پرستاران و پزشکانند که در حفظ این ناگفته‏های شخصی بیماران وظیفه‏ای خطیر بر عهده دارند. آنان باید توجه کنند که اسلام حتی افشای اسرار کسانی را که از دنیا رفته‏اند نیز نمی‏پسندد، تا چه رسد به کسانی که هنوز در این دنیا به سر می‏برند. امام صادق علیه‏السلام می‏فرماید:
کسی که میتی را غسل دهد، پس او را پوشاند و اسرار او را کتمان کند و برای دیگران بیان نکند، همانند زمانی که از مادر زاییده شده است، از گناهان پاک می‏شود.
امام کاظم علیه‏السلام نیز کسی را که راز برادر مسلمان خود را بپوشاند، روز قیامت در سایه عرش الهی می‏بیند.
به کار بردن استرجاع، نگاه پیوسته به اهل بلا، نجوا کردن در حضور بیمار، خوردن خوراکی‏های مضر به حال بیمار در حضور او و افشای اسرار بیمار، از بایسته‏های اخلاقی پرستاران است.

سپاس‏گزاری بیمار از پرستار

در برخوردهای اجتماعی، یکی از عوامل محبت آفرین، سپاس‏گزاری و حق‏شناسی است. از آنان که در «خوب شدن» ما سهمی داشته‏اند و آنان‏که در گرفتاری‏ها به کمک‏مان می‏شتابند و در بلاها با ما همدردی می‏کنند، باید به گونه‏ای شایسته تقدیر شوند. فرهنگ قدردانی و تشکر از خوبی‏ها و نیکوکاران، از آموزه‏های اسلام و برنامه‏های دینی است و هر چه این عمل فراگیرتر شود، نیکوکاری نیز ادامه می‏یابد. از حضرت علی علیه‏السلام روایت است که فرمود:
بر عهده کسی که به او انعام و احسانی شده، این است که به خوبی و به شایستگی، بر نعمت دهنده نیکی کند و نعمت و احسان او را جبران نماید. اگر از جبران عملی ناتوان بود، با ستایشی شایسته و ثنایی نیک برخورد کند. اگر از ستایش زبانی هم ناتوان بود، حداقل نعمت را بشناسد و به نعمت دهنده محبت داشته باشد. اگر این را هم ندارد و نتواند، پس شایسته آن نعمت نیست.
از حضرت رضا علیه‏السلام هم در کلامی آمده است:
من لم یَشکُر المُنْعِمَ مِنَ المخلوقینَ لَم یَشکُر اللّه‏ِ عزّوجل.
هر کس مخلوق‏های نعمت دهنده را سپاس نگوید، خدا را سپاس نگفته است.
به تعبیر مولانا:
شکر او شکر خدا باشد یقین چون به احسان کرد توفیقش قرین
و به فرموده امام کاظم علیه‏السلام :
خداوند بنده سپاس‏گزار را دوست می‏دارد. در قیامت، خداوند به برخی از بندگانش خطاب می‏کند: «آیا نسبت به فلانی سپاس و تشکر کردی؟» می‏گوید: پروردگارا! من تو را شکر کردم. خداوند می‏فرماید: «اگر او را تشکر نکرده‏ای، پس مرا هم تشکر نکرده‏ای».
همچنین بر ماست که توصیه امام سجاد علیه‏السلام در رساله الحقوق را از یاد نبریم. ایشان در مورد حق کسی که بر ما نیکی کرده است، می‏فرماید:
حق کسی که صاحب نیکی بر توست، این است که سپاس‏گزار او باشی و کار نیک او را یاد کنی و خالصانه بین خود و خدایت در حق او دعا کنی و گفتار نیک درباره او داشته باشی. اگر چنین کنی در نهان و آشکار، او را سپاس گفته‏ای و اگر هم روزی قدرت بر جبران داشته باشی، نیکی او را باید جبران کنی.
چه خوب است که همیشه گله و انتقاد از بدی‏ها و نارسایی‏ها در دستور کار ما نباشد، بلکه چشم نیک‏بین هم داشته باشیم و از خوبی‏ها و خوش‏رفتاری‏های خدمت‏گزاران، به ویژه در محیط بیمارستان‏ها نیز به هر زبانی که می‏توانیم، تشکر کنیم و به روایت امام صادق علیه‏السلام عمل کنیم که فرمود:
اُشکُر مَن اَنْعمَ علیک، وَ انعِم عَلی مَن شَکَرکَ فاِنّه لازوالَ لِلنَّعماءِ اذا شُکِرتْ وَ لا بَقاءَلَها اِذا کُفِرَتْ والشُّکر زیادةٌ فی النِّعَمِ و امانٌ من الغِیرَ.
نسبت به کسی که بر تو نعمتی داده، سپاس‏گزاری کن و نسبت به کسی که از تو سپاس‏گزاری کرده، احسان و انعام کن؛ چرا که اگر نعمت‏ها سپاس شود، زوال نمی‏پذیرد و اگر ناسپاسی شود، دوام نمی‏یابد. شکر و سپاس، موجب افزایش نعمت‏ها و ایمنی از تغییر و دگرگونی است.
داشتن زبان تقدیر و تشکر، نرم‏کننده دل‏ها، افزاینده عواطف‏وزداینده کدورت‏ها و دشمنی‏هاست.
1. حق‏شناسی و سپاس‏گزاری از کسی که در حق ما نیکی کرده است.
2. سپاس‏گزاری نکردن از مردم، به منزله شکرگزاری نکردن از خداوند است.
3. سپاس‏گزاری از پرستاران و کسانی که در بهبودی ما مؤثر بودند، از یاد نبریم.
منبع: سایت حوزه
/س