وقف و سیر و تحولات قانونگذاری در موقوفات

المال و البنون زینه الحیوة الدنیا و الباقیات الصالحات خیر عند ربک ثوابا و خیر املا:«آیه 46 سوره کهف»مال و فرزندان زینت زندگانی دنیاست ولکن اعمال و بازمانده‏های صالح که تا قیامت باقی است، نزد پروردگار بسی بهتر و عاقبت و پاداش آن نیکوتر است.

میل به جاودانه زیستن همواره انسان‏ها را تشویق کرده تا در کنار کار و تلاش مستمر خود، به ایجاد و بنای کارهای یادگاری به پردازند که در حیات آنها و همچنین پس از فوتشان، منشاءخیر و منبع برکات گردند و برای جامعه مفید باشند.

روح نوعدوستی، و اندیشه اجتماعی و همکاری متقابل، و فکر زندگی گروهی، ریشه چنین تفکر و عملی را می سازد با وجود سایر دشواری‏های موجود در اجتماع، کارهایی می‏کند که بخشی از آن برای دیگران سودمند باشد.

در بین ملل قدیم و از روزهای اول زندگی گروهی، انسان به همکاری و یاری همنوع خود نیازمند بود و زمانیکه در تأمین امنیت و رفع مشکل اقتصادی و اجتماعی محتاج به همکاری شد، این روحیه قوت گرفت.

ادیان الهی با الهام از منبع وحی، در جهت هدایت جامعه‏های بشری و تشویقشان برای کمک به همنوعان خود، نقش اصلی داشت و بسیاری از مردم با تأسی به ارزش‏ها و پیام‏های ادیان، خود را در مسایل اجتماعی شریک دانستند، تاحدی که بعضی تا سر حد ایثار و فداکاری پیش رفتند.

یکی از مصداق‏های بارز، و نمونه‏های زنده و روشن، این نوعدوستی و همکاری اجتماعی را وقف دانسته‏اند که در بین ادیان دیگر نیز به نوعی دیده می‏شود؛ ولی به ترتیبی که در دین اسلام و در فقه آن، همواره به عنوان بحثی مهم آورده‏اند ویژگی‏های منحصر به فردی دارد.

و تبیین نهاد وقف به عنوان شخصیتی حقوقی از جمله ابتکارهای فقهای اسلام می‏باشد. با مرور و بررسی تاریخ ایران بعد از اسلام، ملاحظه می‏کنیم که مردم این مرز و بوم، با الهام از دیدگاه‏های فقهی وقف، که همین فقیهان تأسیس کردند در امور مختلف جامعه ایفای وظیفه سودمند داشتند.

به این ترتیب:
1-مسجد و حسینیه‏ ها، اولین آثار ساختمانی، وقف‏اند که از نظر قدمت، و نوع معماری، و کیفیت بنا ارزش تاریخی ویژه دارند.

2-آب انبارها و کاریزهای وقفی، در تاریخ اجتماعی و کشاورزی ایران و حیات، اسکان و اداره زندگی و در تمدن کشاورزی ایران نقش شایان توجه داشتند.

3-برخی از کتابخانه‏ها و کتاب‏های مختلف، علمی، ودینی و فرهنگی که منبع عظیم و ارزشمند تغذیه فکری بشرند و در ردیف مناسب‏ترین موقوفه‏ها در تاریخ کشورهای اسلامی ثبت شده‏اند.

4-مدرسه‏های علوم دینی که پشتوانه‏های ارزشمند دین باوری‏اند، از برکت موقوفه‏ها ایجاد شدند و نقش‏های تعیین کننده، و پایه‏ای داشته و دارند.

5-درمانگاه‏ها و مراکز درمانی موقوفه، برای مداوا و درمان نیازمندان در هر عصر و زمان، به نوبه خود در فع این مشکل نقش مثبتی بازی کردند.

6-مراکز آموزشی وشبانه روزی‏های وقفی، که جهت اسکان دانش آموزان بی‏بضاعت و بی‏سرپرست، ایجاد شد در نوع خود منشأ خدمت‏های مطلوب بوده و هستند.

7-موقوفه‏ هایی که برای احیای شعائر مذهبی، و برگزاری این مجالس و مراسم توسط بانیان خیر وعلاقمندان به وجود آمد در جریان رشد و بالندگی نهضت‏های اسلامی و حرکت‏های سیاسی در تاریخ مثبت و سازنده بودند.

با ذکر ده‏ها عنوان دیگری که در ردیف موقوفه‏ها قرار دارند مسلم می‏شود که موقوفات بخشی از ثروت‏ها و توانایی‏های اقتصادی جامعه هستند و این امکان، در تأمین نیازهای جامعه و رفع موانع و نارسائیهای اجتماعی نقش مؤثری به عهده دارند.

و به دلیل همین توانایی‏ها و نقش آفرینی‏های مثبتی که داشته‏اند، همیشه مورد توجه حکام، و سلاطین بوده‏اند، که برخی از آنان بخشی ازموقوفه‏ها را که در راستای هدف‏هایشان نبود از بین بردند و بعضی دیگر هم در تقویت موقوفه‏ها نهایت تلاش خود را، معمول داشتند.

(می‏گویند وقتی نادرشاه تاج بر سر گذارد به بهانه اینکه قشون، و لشکریان نیاز به آذوقه دارند دستور داد که کلیه موقوفه‏ها، خالصه دولت شوند.

یا در قرن هفتم هجری در کرمان 5 / 5 دانگ از ارضی و املاک وقف بود که توسط حاکم وقت، همه وقفنامه‏ ها را با آب شستند و آثار آنها را از بین بردند. و موارد متعدد دیگری هم در تاریخ داریم که در حوصله این بحث نیست).(1)

برای هدایت و سازماندهی این آثار ارزشمند اجتماعی، که پشتوانه مناسبی برای برنامه ریزی اجتماعی اقتصادی می‏باشد نیاز به یک تشکیلات متناسب دارد، تا با قانون‏های مطلوب، و کارآمد، این رسالت بزرگ را که عبارت از اداره بهینه امور موقوفه‏ها و نظارت بر اداره آنها می‏باشد عهده‏دار گردد؛

و از طرفی چون ملاک اداره امور و قضاوت موقوفه‏ها همیشه روحانیون بودند و در بعضی از دوره‏ها در اثر توجه وعنایت سلطان عصر، مأمور و یا نماینده‏ای، جهت رسیدگی به موقوفه‏ها تعیین می‏شد،

لذا اولین قانون مدون برای اداره موقوفه‏ها همچون سایر برنامه‏های کشور به سال 1289 ه ش برمی‏گردد و از آن پس در دوره‏های مختلف دگرگونی‏ها و تحول‏هایی در قوانین بوجود آمد و چون وقف و ایقاف کشور سابقه دیرینه، دارد همواره به عنوان آثاری مستحکم و پشتوانه‏ای عظیم، مطرحند،

تحول‏های اساسی پس از پیروزی انقلاب اسلامی، در قانون‏ها به وجود آمد در بررسی‏هایی که صورت گرفت، این نتیجه حاصل شد، تا گر توفیق پیدا کنیم و بانگرشی بر بحث‏های نظری و مبانی فقهی و همچنین جمع ‏آوری قانون‏های موضوعه و تجربه‏های حاصله در طول سالهای گذشته پیرامون تحول‏های انجام شده در قوانین تحقیقی به عمل آوریم.

و راه‏کارهای احتمالی برای اصلاح قانون‏ها جویا شویم شاید کار ضروری و مهمی باشد، و بتواند در نحوه اداره موقوفه‏ها، تأثیر مناسبی بگذارد و برای ایجاد بستر و زمینه‏ای مطلوب جهت هدایت و ترغیب علاقمندان به امر وقف نیز مفید افتد .

و در عین حال یادگارهای ماندگار و آثار ارزشمند گذشتگان را نیز حفظ کند و در استفاده بهینه از آنها برای اجرای نیت واقفان نیز گام‏های بلندتری برداشته شود.

هر چند در این رهگذر با فقر منابع مواجه بودم اما کوشیدم تا تحقیق مذکور بر اساس محورهای زیر انجام پذیرد:

1-تقسیم بندی عنوان‏ها و ترغیب موضوع‏های مورد بحث، بر مبنای قانون مدنی تنظیم شود.

2-در ابتدای هر بحث عندالاقتضا مواردی از مبانی فقهی و آثار فقیهان آوردم سپس متن‏های مختلف قانون مدنی را ذکر کردم. و پس از قانون مدنی قانون‏های موضوعه به ترتیبی که در دوران مختلف قانون گذاری به تصویب رسیده بود، ثبت و درج گردید.

3-سعی شد تا به شکل موضوعی، بامسایل مختلف وقف برخورد شود و ضمن استناد به قانون‏های موضوعه، تجزیه و تحلیل از بحث‏ها نیز در حد امکان انجام گیرد.

4-وسعت، و مسایل موجود در این تحقیق و هر بحث آن خود موضوعی قابل مطالعه می‏باشد، اما چون سیر تحولات قانون گذاری در موقوفه‏ها مد نظر بود. سعی شد، محورهای بحث به اختصار توضیح داده شود، و از ابتدای قانون گذاری تا حال حاضر را دربر گیرد.

5-به لحاظ حجم قانون‏های مصوب، برخی از آنها را در زیرنویس آوردم و رئوس بعضی دیگر ضمیمه می‏باشد.

6-علاوه بر موضوع‏های، مورد بحث، در متن فهرست، برخی از قانون‏های وقف در پایان ارائه گردید.

7-در این تحقیق، به منابع مختلف مراجعه کردم، از صاحب نظران درباره محورهای بحث، و تبادل نظر با آنان نیز بهره‏مند شدم.

امید است صاحب نظران و اساتید محترم با ارائه طریق حقیر را راهنمایی نموده و ایرادات وارده را یادآوری فرمایند ضمنا ذکر این نکته لازم است چون مجموعه‏ای که در پیش رو دارید

تحت عنوان پایان نامه کارشناسی ارشد حقوق خصوصی از مرکز آموزش مدیریت دولتی فارس با راهنمایی و ارشاد اساتید محترم بنام دانشکده حقوق دانشگاه شیراز تهیه و با نمره عالی در جلسه دفاع مورد قبول واقع گردید.

که در مقدمه آن از کلیه عزیزانی که همکاری و راهنمایی فرمودند از باب وظیفه تقدیر و تشکر بعمل آمده و در اینجا لازم می‏دانم از همسرم سرکار خانم فرشته بهرام سامانی که در طول تحصیل همکاری‏های زیادی با من داشته سپاسگزاری نمایم همچنین از کلیه سرورانی که در تهیه و ویرایش و تایپ این مجموعه همکاری نمودند سپاسگذارم.

امید است حاصل این تلاش مختصر در پیشگاه خداوند سبحان مورد قبول واقع و روح بلند واقفین خیراندیش از ما راضی گردد و ما نیز در آخرت از شفاعت همه صالحین و صدیقین خوان الهی برخوردار شویم. /س

نویسنده: نادر ریاحی سامانی