شبيهسازى از ديدگاه فقه
شبيهسازى از ديدگاه فقه
شبيهسازى از ديدگاه فقه
الف) ديدگاه علماى شيعه
مراجع عظام در پاسخ به سؤال «آيا مشابهسازى حيوان زنده توسط تكثير سلولهاى وى (كلوناژ) جايز است؟ (سلولى از حيوان زنده اخذ مىشود و با تكثير آن سلول، از طريق اطلاعات DNA، حيوانى با همان خصوصيات قبلى ايجاد مىكنند.)» چنين جواب دادند:
آيت‌الله خامنهاى: اين كار فى نفسه اشكال ندارد.
آيت‌الله فاضل لنكرانى: دليلى بر حرمت اين عمل بر حسب عنوان اولى به نظر نرسيده است؛ گرچه بر حسب عناوين ثانويه اشكال دارد.
آيت‌الله بهجت: ظاهرا اشكالى به نظر نمىرسد.
آيت‌الله نورى همدانى: در غير انسان جايز است.
آيت‌الله مكارم شيرازى: اين كار در مورد حيوانات اشكالى ندارد ولى در مورد انسان جايز نيست.
آيت‌الله مكارم: عمل شبیه سازی انسان از نظر شرعي خالي از اشكال نيست .
يك مرجع تقليد شيعيان تغيير جنسيت و ظاهر ساختن جنسيت واقعى را در صورت استفاده از مقدمات مشروع جايز اعلام كرد.
آيت‌الله مكارم شيرازي در پاسخ به استفتايي مبني بر اينكه تغيير جنسيت چه حكمى دارد؟ نوشت: «تغيير جنسيت و ظاهر ساختن جنسيت واقعى ذاتاً خلاف شرع نيست، ولى بايد از مقدمات مشروع استفاده شود. يعنى نظر و لمس حرام در آن نباشد، مگر اينكه به حد ضرورت برسد.»
از اين مرجع تقليد شيعيان سوال شده است: لطفاً در مورد شبيه سازي انسان و كلاً شبيه سازي توضيح دهيد و بفرماييد چرا اشكال دارد؟ ادله فقهي چه مي باشد؟ مكارم شيرازي در اين زمينه پاسخ مي‌دهد: «اين عمل از نظر شرعي خالي از اشكال نيست و مفاسد زيادي بر آن مترتب مي‌شود. به همين جهت حتي افرادي كه پايبند به دين و شريعتي نيستند، به خاطر مفاسد اجتماعي آن به مخالفت با آن پرداخته‌اند.»
آيت‌الله سيستانى: مانعى ندارد.
آيت‌الله صافى گلپايگانى: اگر مستلزم خلاف شرع نباشد بنفسه اشكال ندارد.
آيت‌الله موسوى اردبيلى: دليل قانعكنندهاى بر حرمت چنين تحقيقات و آزمايشاتى وجود ندارد.
آيت‌الله صانعى: شبيهسازى حيوانات مانعى ندارد ولى نسبت به انسان حرام و معصيت و غيرجايز است.
اما در مورد شبيهسازى انسان، علما در پاسخ به سؤال «آيا مشابهسازى و تكثير انسان در آزمايشگاه و از طريق روشهاى پيشرفته علمى (كلوناژ) جايز است؟ (گرفتن سلول انسان و ايجاد انسانى با همان خصوصيات قبلى)» چنين جواب دادند:
آيت‌الله فاضل لنكرانى: به عنوان اولى اشكال ندارد لكن اگر مفاسدى بر آن مترتب شود، به عنوان ثانوى جايز نيست.
آيت‌الله تبريزى: جايز نيست.
آيت‌الله مكارم شيرازى: اين كار جايز نيست و مفاسد زيادى دارد و اطلاعاتى كه اخيرا منتشر شده، نشان مىدهد كه كسانى كه از طريق شبيهسازى به وجود مىآيند، در معرض ناهنجاريهاى جسمى شديدى هستند مانند كمبود كليهها و نيمى از مغز و امثال آن.
آيت‌الله سيستانى: فى حد ذاته مانعى ندارد.
آيت‌الله موسوى اردبيلى: گرچه شبيهسازى در مورد انسان تاكنون بر مرحله عمل نرسيده است و لكن دليل قوى و محكمى بر حرمت چنين تحقيقات و آزمايشاتى وجود ندارد.
آيت‌الله نورى همدانى: تحقق اين عمل معلوم نيست كه ممكن باشد و در صورت امكان، اگر با موازين اسلامى مخالف نباشد، اشكال ندارد.
مسائل ديگرى نيز از محضر اين بزرگان پرسيده شد: «از آنجا كه در قرن بيستم شاهد رشد حيرتآور فناورى؛ خصوصا پيشرفتهايى در علم پزشكى حاصل شده است و يكى از آنها برآيندهاى مهم نوين، مهندسى ژنتيك و بدل سازى انسان (كلوناژ) مىباشد كه در علم وراثت مسائل مبهم و پيچيدهاى پيدا شده است بفرماييد:
الف) اگر سلول جنسى در سردخانه براى مثلاً صد سال يا بيش از آن زنده نگاه داشته شود، سپس در رحم زنى كاشته و رويانده شود، آيا طفل ناشى از اين سلول پس از رشد و نمو و بلوغ مىتواند از بستگان و خويشان خود مطالبه ارث نمايد؟
ب) ممكن است با فناورى بدلسازى (كلوناژ)، چند نفر نسخه بدل يك اصل باشند. در صورتى كه جرمى ارتكاب شود از راههاى اثر انگشت يا ديگر آثار جسمى يا علم قاضى اثبات شود يكى از اين افراد (اصل و فروع) مرتكب جرمند، كدام نسخه محاكمه و مجازات خواهد شد؟
ج) در صورتى كه دختر باكرهاى با بهرهگيرى از فناورى بدلسازى (كلوناژ) داراى فرزندى از سلول جنينى خود شود، در اين فرض آيا حامله شدن وى مشروع است؟ آيا فرزند به دنيا آمده نسخه بدل اوست يا همسانش يا دخترش؟
د) اگر خانوادهاى نسخهاى از فرزندشان را در سردخانه نگهدارى كردند و پس از مرگ فرزندشان با فناورى بدلسازى (كلوناژ) نسخه بدل وى را در رحم مادر كاشتند و روياندند، در اين صورت آيا آفرينش انسانى براى هدفى كه به خاطر او مربوط نيست و نفعى نمىرساند، جايز است؟
ه) در صورتى كه فناورى بدلسازى (كلوناژ) به قدرى رشد كند كه مادران بتوانند با مشاهده فرجام فرزند پس از چند سال به كاتالوگهاى مختلف مراجعه و جنين را گزينش كنند (طفل ساليان رشد مىكند ولى نسخههاى دست نخوردهاش در سردخانه محفوظ مانده است.) چنين باردارى شرعا چه حكمى دارد؟»
جواب مراجع به اين سؤالها، به شرح زير است:
آيت‌الله مكارم شيرازى: الف) چنين نوزادى از كسى ارث نمىبرد. ب) ديه در ميان آنها تقسيم مىشود. ج تا ه) اين عمل از نظر شرعى خالى از اشكال نيست و مفاسد زيادى بر آن مترتب مىشود. به همين جهت، حتى افرادى كه پايبند به دين و شريعت نيستند، به خاطر مفاسد اجتماعى آن به مخالفت با آن پرداخته‌اند.
آيت‌الله صافى گلپايگانى: اين موضوعات ظاهرا هنوز هم در دست تحقيق و تجربه است. اگر چه جواب على الفرض ممكن است ولى اولى اين است كه پس از تحقيق و تحقق كامل موضوع در خارج و ابتلا به آن، حكم آنها مورد سؤال واقع شود.
آيت‌الله بهجت: الف) وراثت نيست. ب) مثل ساير موارد اقامه بينه بر غير واحد و همچنين اقرار يا علم اجمالى است در احكام قصاص و ديه. ج) مانعى ندارد و به ولد اشبه است. د) مانعى ندارد. ه) از حيث تكليف، منعى بر آن ثابت نيست و از حيث صحت معامله، به نظاير آن مراجعه مىشود.
آيت‌الله سيستانى: الف) چنانچه تولد از منى شخص مذكور باشد، آن شخص پدر او محسوب مىشود و بستگان پدر، بستگان فرزند مىشوند. ب) در صورتى كه مشخص نشود، هيچ كدام مجازات نمىشوند. ج) مانعى ندارد. د) مانعى ندارد. ه) اشكالى ندارد.
همچنين آيةالله معرفت شبيهسازى انسان را فى نفسه حرام نمىداند ولى به حكم ثانوى، به دليل پيامدهاى منفى آن را حرام مىشمرد. همچنين آيت الله موسوى تبريزى و آيت‌الله موسوى بجنوردى شبيهسازى انسان را از نظر شرعى بلا مانع مىدانند. آيت‌الله سيد محمدحسين فضلالله اصل شبيهسازى انسان را جايز مىداند و آن را «خلقت از عدم» نمىشمرد و نشانهاى بر قدرت انسان در كشف قوانين و نظامهايى مىداند كه خداوند در عالم خلقت گذاشتهاند. البته ايشان هم، تكثير و رواج مسأله را جايز نمىداند و نيز در مورد اين كه جنين شبيهسازى شده را به قتل برسانند تا از اعضاى آن استفاده كنند حكم به حرمت داده است.
بر طبق آنچه نقل كرديم، اكثر علماى اسلامى اصل شبيهسازى انسان را جايز مىدانند ولى به حكم ثانوى به دليل مفاسدى كه در پى دارد جايز نمىشمرند.
آيت الله بجنوردي : همانند سازي در اسلام حرام نيست
کلونينگ (همانند سازي) در شريعت اسلام جايز و حلال است .
" آيت الله بجنوردي " - يکي ازمجتهدين - در بررسي همانند سازي از منظر فقه اماميه گفت : کليه اديان الهي از جمله دين اسلام مخالفتي با پيشرفت علم و جوامع بشري ندارند و چون عقل ، فطرت و انديشه موهبتي است که ذات باريتعالي در اختيار انسانها گذاشته است نمي توان با پيشرفت علم مخالفت کرد.
وي افزود : خصوصيت فقه اماميه شيعه در اين است که همواره باب اجتهاد در آن باز بوده ، يقينا" عنصر زمان و مکان مي تواند در کيفيت برداشت و استنباط فقهاي شيعه و مجتهدان تاثير داشته باشد . از سوي ديگر احکام اديان همواره در راستاي حکم عقلا است و اينطور نيست که شريعت بخواهد مساله اي را به علم و عالمان تحميل کند.
آيت الله بجنوردي گفت : يکي از مسائل مطرح شده در جامعه بحث کلونينگ و همانند سازي است که نظريات ( فتواهاي ) مختلفي هم در جايزبودن و يا حرام بودن آن صادر شده است.
وي افزود : شبيه سازي به مفهوم توليد يک انسان بدون انجام عمل لقاح است و در اين عمل با وجودي که کلون شبيه والدي مي شود که ماده ژنتيکي خود را از او به ارث برده است اما از لحاظ روحي و جسمي تفاوت هايي باوالد خواهد داشت. همانطور که دوقلوهاي همسان ماده ژنتيکي مشترکي دارند ، اثر انگشت متفاوتي دارند و شخصيت هاي مجزايي محسوب مي شوند. البته تفاوت کلون با والدش بيشتر از تفاوت دوقلوهاي همسان خواهد بود چون دوقلوهاي همسان در يک زمان و در يک رحم پرورش مي يابند ولي کلون در رحمي جدا از رحم والدش تکامل مي يابد.
آيت الله بجنوردي گفت : طبق قاعده اصالة الحل ، همه چيز در اسلام حلال است مگر در مواردي که قانونگذار بخواهد مسئله اي را بطور خاص، حرام اعلام کند و هيچ عنواني در شريعت مبني بر حرام بودن کلونينگ وجود ندارد. هر چند ممکن است استفاده هاي سوئي از اين علم صورت گيرد ولي فعلا" بحث بر سرحلال و جايز بودن همانند سازي است.
برخي معتقدند اين امر خلاف آفرينش الهي است در صورتي که معناي خلقت اين نيست که حتما" از طريق ترکيب اسپرم و تخمک ، نوزاد بوجود آيد و مساله ديگر اينست که انسان داراي دو حيات است : حيات حيواني و حيات انساني . کلونينگ فقط مقتضيات حيات حيواني انسان را فراهم مي کند و تازماني که روح در نطفه دميده نشود ، موجوديت نمي يابد و حتي با انجام شبيه سازي هم ، باز خالق خداوند است.
عده اي معتقدند با افزايش همانند سازي ، مفسده هايي متوجه اين افراد مي شود و ممکن است عده اي بخواهند به تجارت اعضاي بدن انسان روي بياورند که آن را جايز نمي دانم ، چون اسلام شخصيت هر فردي را محترم مي شمارد و نمي توان انساني را براي نجات انسان ديگري از بين برد و اين امر قتل نفس محسوب مي شود . البته اهداي اعضاي افراد را در صورتي که مرگ مغزي ثابت شود جايز مي شمارم.
آيت الله بجنوردي در پاسخ به سوال مبني بر به خطرافتادن بنيان خانواده در صورت گسترش همانند سازي گفت :همانند سازي را در مورد افراد معمولي جايز نمي شمارم ولي افرادي که نمي توانند بچه دار شوند مي توانند از طريق اين علم صاحب فرزند شوند و همانند سازي را در اين مورد حلال مي دانم.
ب) فتاواى علماى اهل سنت
اولاً در آن مصلحت حقيقى براى انسان باشد ثانياً ضرر و فسادى بزرگتر گريبانگير انسان و جوامع انسانى نشود زيرا اكنون براى دانشمندان ثابت شده است كه ضرر و زيان گياهان شبيهسازى شده بيشتر از نفعشان است.
ثالثاً در آن آزار يا ضررى متوجه خود حيوان نشود حتّى در دراز مدت زيرا آزار حيوانات در دين خدا، حرام است.
آقاى قرضاوى در مورد حكم شبيهسازى انسان مىگويد: شبيهسازى انسان به خاطر پيامدهاى فاسد و از آن جهت كه با نظام حكيمانه الهى و تنوع مخلوقات منافات دارد، ممنوع و حرام است.
از دكتر قرضاوى در مورد شبيهسازى درمانى سؤال كردهاند و او در پاسخ گفته است: اگر مقصود، شبيهسازى انسان براى جدا كردن قطعهاى سالم از بدن او و پيوند به ديگرى است، اين عمل حرام است و به هيچ وجه جايز نيست. زيرا نسخه بدل، نفس محترمه است. امّا اگر مقصود اين است كه اعضاى معين از بدن (مانند قلب، كبد و...) شبيهسازى شوند و براى معالجه بيماران استفاده شود دين خدا اين عمل را مىپذيرد و از آنجا كه منفعت مردم در آن است بدون اينكه به كسى ضرر برسد يا حرمتى هتك شود، آن را پاداش مىدهد.
دكتر قرضاوى، در ادامه موارد جايز مطالعات ژنتيك را چنين بر شمرده است:
- بهبود تكنولوژىهاى باردارى و كشف بيمارىهاى خطرناك.
- شناسايى ژنهاى بعضى از بيمارىهاى وراثتى (مثل مرض قند، كم بينى و بعضى از انواع سرطانها) و از بين بردن ويروسهاى عامل اين امراض.
- شناخت قبل از ولادت بعضى از بيمارى هايى كه بعد از ولادت ممكن است دامن گير نوزاد شود به منظور توليد نوزادانى كامل از نظر صفات و با جسمى سالم از ناهنجارىها و نارسايىهاى جسمى.
- كنترل خصوصيات جنين و يا انتخاب پسر يا دختر بودن آن به شرط ايمنى از ناهنجارىهاى ظاهرى.
- شبيهسازى دستگاهها و اعضاى انسان براى نقل آنها به افراد نيازمند و از طريق لولهها و دستگاههاى آزمايشگاهى همانطور كه در علم پزشكى و جراحى ژنتيك... به صورت امرى عادى درآمده است.
- توليد تخمك بارور شده از ژنهاى انسانى كه در جنينهاى حيوانى جاسازى شده است به شكلى كه صفات انسانى آن حفظ شود و پس از طى مراحل رشد، در صورت نياز از حيوانات به انسان منتقل شود.
- شبيهسازى ژن توليد كننده انسولين در جسم انسان و تزريق آن در باكترى زنده و در نتيجه آماده سازى ماده انسولين مذكور براى همان فرد مريض.
- قرار دادن هورمون تحريك كننده در ايجاد تخمكها در تخمدان زن و وضع اين ژن در يك خمير مايه معينى و در نتيجه دسترسى به (fsh) شبيهسازى ژنى كه هورمون را به صورت خالص توليد مىكند و استفاده از آن در فعال ساختن تخمدانها و افزودن فرصتهاى حمل (fsh) هورمون.
- شبيهسازى ژن مسئول تحريك آنزيمى كه اين آنزيم مسئول حل كردن خون مردگىها در سكتههاست.
- شبيهسازى ژن تشكيل دهنده شير كه پستان مادر آنرا توليد مىكند و وارد كردن آن در سلول گوسفند تا اين كه گوسفند بتواند شيرى مانند شير مادر كه ويژگىهاى سلامت آورى نسبت به نوزاد دارد، توليد كند.
و اما نسبت به حيوان، شبيهسازى آن به دو شرط جايز است: اول: به غرض نگه داشتن حيواناتى كه در معرض انقراض هستند. دوم: انتخاب نسل برتر حيوانات و تكثير بهترين آنها.
اما نسبت به گياهان جواز شرعى بدون هيچ قيد و شرطى در اين مورد معين است خصوصاً اگر غرض بهتر كردن نوع و كيفيت محصولات گياهى باشد.
شيخ قرضاوى پس از بر شمردن موارد جايز، موارد ممنوع و حرام را نيز چنين بيان كرده است:
- هر راه و روش غير تضمينى كه احتمال شكست داشته و به احتمال قوى موجب به وجود آمدن بيمارىها و ناهنجارىهايى در جنين باشد.
- هر تلاشى براى نفى كانون خانواده و ازدواج و قانون توازن بيولوژى موجود در آن
- هر تلاشى براى نفى قاعده زوجيت اشياء و مخلوقات كه اساس هستى است به دليل مخالفتى كه با نص قرآن كريم دارد «و خلقناكم ازواجاً، من كل شىء خلقنا زوجين لعلكم تذكرون، سبحان الذى خلق الازواج كلها ممّا تنبت الارض و من انفسهم و مما لا يعلمون».
- توليد و شبيهسازى نوزادانى زنده از بافت جنينهاى سقط شده
- توليد و شبيهسازى از بافتهاى تخمدان دختران جوانى كه فوت كردهاند.
- تأسيس بانكهايى براى جمع آورى و استريليزه كردن تخمكها براى كاشتن يا شبيهسازى كردن آنها به قصد آماده سازى آنها براى درخواست كنندگان باردارى.
- قرار دادن تخمكهاى شبيهسازى شده و لقاح شده در رحم زنانى غير از زنانى كه آنرا هديه كرده و يا آن تخمك از ايشان گرفته شده.
- توليد گوشت از حيواناتى كه با ژنهاى انسانى داراى طعم خاص تركيب شدهاند. (گفتنى است توليد اين نوع گوشتها براى پاسخگويى به تمايلات افرادى است كه گوشت انسان را مىخورند و اينكه اين كار بصورت قانونى در آيد. مانند مزرعه هايى كه در ولايت هيوستن آمريكا تأسيس شده و در آن گاوهايى حامل ژنهاى انسانى پروار مىشوند كه گوشت هايى بنام گوشتهاى گاوى انسانى توليد مىكنند و رستورانهاى مخصوص اين گوشتها نيز افتتاح شده است).
2. دكتر محمد رأفت عثمان، استاد فقه تطبيقى در دانشكده فقه و حقوق دانشگاه الازهر، نظرات فقهى خود را پيرامون شبيهسازى مطرح كرده است. او اين بررسى را در كنفرانسى كه مجلس اعلاى مصر با عنوان (حقوق و پيشرفت علم بيولوژيك) بر پا كرده بود، مطرح كرد. اين كنفرانس شاهد تعدادى از نظريات اجتهادى در مورد انقلاب بيولوژيكى - كه شبيهسازى از آن جمله است - بود.
دكتر رأفت عثمان در بررسى جامع علمى پيرامون شبيهسازى، بر اين مطلب تأكيد مىكند كه ما در مورد شبيهسازى انسانى چند حالت داريم كه بايد بين آنها فرق گذاشت و نبايد يك حكم شرعى واحد را براى همه آنها اخذ كرد.
وى شش صورت براى شبيهسازى تصور كرده است كه در چهار حالت حكم به حرمت قطعى داده و در دو حالت ديگر حكمى نداده و توقف كرده است.
1. نخستين حالت از حالات شش گانه كه دكتر رأفت عثمان تصور كرده اين است كه هسته سلولى ماده گرفته شود و در تخمك ماده ديگرى كه هسته آن برداشته شده كاشت شود و در نهايت در رحم او كاشت نهايى صورت گيرد.
اين حالت از شبيهسازى قطعاً حرام است به دليل چند قاعده اصولى و فقهى:
اول: قاعده قياس. اين نوع همانند سازى، مشابه به رابطه جنسى بين دو همجنس است كه حرام مىباشد. پس اگر رابطه جنسى بين دو همجنس حرام است، زاد و ولد بين آن دو نيز به طور قطع حرام خواهد بود.
دوم: قاعده سدّ ذرايع؛ زيرا اگر اين امر بين زنها شايع شود، باعث انتشار تباهى مىگردد.
سوم: جلوگيرى از ضرر نفسى و اجتماعى كه فرزند در آينده دچار آن مىشود.
2. اينكه هسته سلولى را از زنى بگيرند و در تخمك همان زن كشت كنند. اين صورت نيز مانند صورت قبلى حرام است و دليل حرمت نيز دلايل پيشين است.
3. اينكه هسته سلولى را از حيوانى بگيرند و در تخمك زنى كشت كنند. حكم اين صورت نيز حرمت است؛ زيرا كار بيهوده است و باعث نقص و مشوه كردن مخلوق خدا مىشود؛ چون مخلوق جديدى به وجود خواهد آمد.
4. اينكه هسته را از سلول آلت مردى بگيرند و در تخمك زنى كه همسر آن مرد نيست، كشت كنند كه اين صورت نيز حرام است؛ زيرا اين حالت مانند زناست - اگر چه به خاطر عدم وجود شرايط و اركان زنا، زناى اصطلاحى نيست
ولى همان پيامدهاى زنا - كه اختلاط نسبت هاست - را داراست، بنابراين حكم زنا را دارد.
دكتر رأفت عثمان اين چهار صورت را تحريم قطعى كرده است، همانطور كه اجتماع علماء بر حرمت شبيهسازى انسان است امّا دو صورت ديگر نيز هست كه رأفت عثمان در آنها توقف كرده و طبق نظر بيشتر علماء كه گفتهاند حرام است، فتوى نداده است.
1. اينكه هستهاى كه حاوى ماده ژنتيكى است را از سلول آلت مردى بگيرند و در تخمك زنى - كه همسر آن مرد است - كشت كنند البته به شرط اينكه هر دو (يعنى زن و شوهر) زنده باشند. رأفت عثمان در اين صورت توقف كرده است و فتوى به حرمت يا جواز نمىدهد و منتظر نتيجه بررسىها و تجربهها در مورد شبيهسازى مىماند. اگر نتيجه، كودكى باشد كه از نظر جسمى، روحى و اجتماعى ناقص الخلقه باشد، اينگونه رويه حرمت قطعى خواهد داشت ولى اگر كودكى كه به اين صورت به دنيا مىآيد كودكى طبيعى باشد كه هيچ عيب و نقصى ندارد، در اين صورت حكم را بايد مورد بررسى بيشترى قرار داد.
اينجاست كه مشخص مىشود همسرى كه عقيم و قادر به توليد مثل به طور طبيعى (جنسى) نيست:، حق دارد به اينگونه شبيهسازى انسان پناه ببرد.
2. اين صورت، معروف به دو قلوى سيامى يا كپى سازى است. در اين حالت از شبيهسازى انسانى همچون حالات گذشته بى نياز از ماده منى نيست بلكه تلاشى براى تولد چند فرزند - كه مانند دوقلوها ويژگى ژنتيكى مشتركى دارند - صورت مىگيرد. اين كار از طريق بارورسازى تخمك با منى در محفظهاى بيرون از رحم و تقسيم سلول به دست آمده از اين بارورسازى به چند سلول همسان كه همان ويژگىهاى ژنتيكى را دارند، انجام مىگيرد.
رأفت عثمان در اين مورد نيز توقف كرده و فتوى به حرمت و يا جواز نمىدهد و منتظر تجربهها و آزمايشات شبيهسازى و پيامدهاى آن است.
منابع :
سایت حوزه
نشریه پرسمان ،شماره 8
بازتاب انديشه-شماره 34
http://www.jazirehdanesh.com
مقالات مرتبط
تازه های مقالات
ارسال نظر
در ارسال نظر شما خطایی رخ داده است
کاربر گرامی، ضمن تشکر از شما نظر شما با موفقیت ثبت گردید. و پس از تائید در فهرست نظرات نمایش داده می شود
نام :
ایمیل :
نظرات کاربران
{{Fullname}} {{Creationdate}}
{{Body}}