محمد بن یعقوب کلینی، ملقب به ثقة الاسلام کلینی. ابن اثیر در جامع الاصول می‏نویسد: از خواص شیعه این است که در سر هر صد سال هجری (یک قرن) مجددی برای مذهب ایشان است، و در راس قرن دوم امام رضا(علیه السّلام ) و اول قرن سوم محمد بن یعقوب کلینی و اول قرن چهارم سید مرتضی علم الهدی بوده است.
و چقدر جالب است که در راس قرن پانزدهم هجری - که همین قرن معاصر است - نور رهبر عظیم الشان ما امام خمینی، عالم را فرا گرفته است و بدون شک او را می‏توان بهترین و کاملترین مصداق تجدید کننده مذهب دانست.

شرح حال کلینی

متاسفانه از اینکه دانشمندان بزرگوار و افتخار عالم تشیع مرحوم کلینی در قرن سوم هجری می‏زیسته اطلاع مختصری از زندگی پرخیر و برکت وی در دست است و تاکنون نقاط مبهم و نامعلوم فراوانی در شرح حال زندگیش موجود است که علیرغم تلاشها و تحقیقات زیادی که امروزه بعمل آمده، بی‏نتیجه مانده و پرده از آن سالیان درازی که این وارث انبیاء در خدمت‏به اسلام و مسلمین سپری کرده همچنان برداشته نشده است.
آنچه از تاریخ می‏توان استفاده کرد اینکه کلینی، نواب خاص امام زمان (علیه السّلام ) را درک کرده و بسیاری از احادیث و اخبار را از مصدر اصلی و دست اولش اخذ کرده است.
سال ولادت مرحوم کلینی معلوم نیست، ولی سال وفاتش را 328 یا 329 هجری ذکر کرده‏اند. مکان ولادت او قریه‏ای است‏بنام کلین که لقب آن بزرگوار مشتق از اسم همین قریه است. کلین قریه‏ای است در 38 کیلومتری جنوب غربی شهرری و از این قریه فقها و محدثین زیادی برخاسته‏اند که از آنجمله محمد بن یعقوب کلینی ثقة الاسلام و دائی او مرحوم علان است.
مرحوم کلینی مدتی در کلین به امامت و رهبری تشیع پرداخت و سپس به بغداد هجرت کرد و در آنجا نیز به تدریس علوم اهل بیت اشتغال داشت.
نجاشی می‏گوید: او در زمان خود، شیخ و پیشوای شیعه بود در ری و حدیث را از همه بیشتر ضبط کرده و بیشتر از همه مورد اعتماد است.
ابن طاووس حلی می‏گوید: توثیق و امانت کلینی مورد اتفاق همگان است.
ابن اثیر صاحب کتاب الکامل فی التاریخ می‏گوید: او به فرقه امامیه در قرن سوم هجری زندگی تازه‏ای بخشید و پیشوا و عالم بزرگ و فاضل و مشهور در آن مذهب است.
ابن حجر عسقلانی می‏گوید: کلینی از رؤسا فضلاء شیعه است در ایام مقتدر عباسی.
ملا محمد تقی مجلسی می‏گوید: حق این است که در میان علماء شیعه مانند کلینی نیامده است، و هر که در اخبار و ترتیب کتاب او دقت کند درمی‏یابد که او از جانب خداوند تباک و تعالی مؤید بوده است.
محقق حلی در مقدمه معتبر می‏گوید: نظر به اینکه فقهاء ما رضوان الله علیهم زیادند و تالیفات فراوان دارند و نقل اقوال همه آنها غیر مقدور است. من به سخن مشهورین به فضل و تحقیق و حسن انتخاب اکتفا کرده‏ام و از کتب این فضلاء به آنچه اجتهاد آنها هویدا است و مورد اعتماد خودشان بوده است اکتفا کرده‏ام از جمله کسانی که نقل می‏کنم از قدمای زمان ائمه، حسن بن محبوب احمد بن ابی نصر بزنطی، حسین بن سعید اهوازی، فضل بن شاذان نیشابوری و یونس بن عبدالرحمن. و از متاخرین محمد بن بابویه قمی (شیخ طوسی) و محمد بن یعقوب کلینی. (1)

کتاب کافی

آنچه کلینی را به ما و امت اسلام در طول قرون و اعصار معرفی کرده، کتاب کافی است. و اینک که از شرح حال این بزرگ مرد تاریخ اطلاع زیادی در دست نیست، کتاب کافی، کافی است که عظمت و بزرگورای او را به ما بشناساند.
شیخ کلینی اولین کسی است که اخبار را مبوب (تقسیم بندی) کرده و الکافی وی اولین کتاب از کتب اربعه شیعه است و این کتاب که همچنان مؤلفش بسیار عظیم و افتخار آفرین است دارای 15176 حدیث می‏باشد. تالیف این کتاب 20 سال طول کشید و هنگامی که کلینی در بغداد بوده است کتاب خاتمه یافته، ولی معلوم نیست شروع کتاب کی و در کجا بوده است.
شیخ مفید درباره کتاب کافی چنین می‏گوید: کافی در ردیف جلیل‏ترین کتب شیعه و سودمندترین آنها است.
محمد بن مکی عاملی - شهید اول - می‏گوید: کتاب کافی در علم حدیث است و شیعه مانندش را ننوشته است.
شیخ زین الدین - شهید ثانی - می‏گوید: بجان خودم هیچ نویسنده‏ای مانند کافی را برشته تالیف در نیاورده است. و قدر و منزلت کلینی و جلالت او از این کتاب نمایان است.
محقق کرکی می‏گوید: این کتاب از احادیث‏ شرعی و اسرار دینی مقداری جمع‏آوری نموده که در کتاب دیگری یافت نمی‏شود.
ملا محسن فیض کاشانی می‏گوید: کافی شریفترین و کاملترین و جامعترین کتاب است زیرا که در میان آنها شامل اصول و خالی از عیب و فضول است.
مولی محمد امین استرآبادی در کتاب فوائد المدینه می‏گوید: ما از اساتید و علمای خود شنیده‏ایم که در اسلام کتابی تالیف نشده که برابر یا نزدیک کتاب کافی است. (2)

امتیازات کافی

1- از اینکه شیخ کلینی در زمان نواب اربعه یا نمایندگان و نائبان خاص امام زمان (علیه السّلام ) می‏زیسته است. لذا قطعا از آنها استفاده شایانی در مورد احادیث کرده است. و از اینرو بیشتر می‏توان به کتاب وی اعتماد کرد. و البته این بدان معنی نیست که تمام احادیث را بدون تحقیق بپذیریم. بلکه باید اهل فن آنها را مورد بررسی قرار دهند و اسناد و رواة حدیث را با دقت مطالعه کرده صحیح را از ضعیف تشخیص داده سپس در دسترس عموم قرار دهند و این تحقیق می‏بایست در مورد تمام کتب و مراجع حدیث انجام پذیرد و البته قبل از همه آنها کتب اربعه شیعه که مآخذ و منابع اصلی حدیث‏ بشمار می‏روند. باید زیر نظر متخصصین و دانشمندانی که در علم حدیث و رجال تخصص وافر دارند، مراجعه و تنقیح شوند.
2- یکی از بزرگان محققین گفته است: روش کلینی در ترتیب احادیث هر باب این است که حدیث درست‏تر و صحیح‏تر را در اول باب قرار داده و سپس به احادیث مجمل و مبهم می‏پردازد از این جهت احادیث آخر هر باب غالبا خالی از ابهام نیست.
3- یکی از امتیازات کافی این است که کلینی سلسله سند را تا به امام، در هر حدیث نقل می‏کند، و آنجا که صدر سند را حذف کرده است، جایی است که از کتاب دیگر نقل کرده و سلسله سند را به آن کتاب حواله می‏دهد.

تالیفات کلینی

آنچه در کتب تراجم نقل شده پنج کتاب دیگر از شیخ کلینی نقل کرده‏اند:
1- کتاب تفسیر الرؤیا
2- کتاب الرجال
3- کتاب الرد علی القرامطة
4- کتاب الرسائل (رسائل ائمه علیهم السلام)
5- کتاب ما قیل فی الائمه من الشعر

وفات کلینی

کلینی در سال 328 یا 329 هجری در بغداد وفات کرد و در مقبره خود در باب الکوفه بغداد بخاک سپرده شد. مقبره او در سمت‏شرقی دجله نزد باب جسر عتیق واقع شده است و قرنها است که شیعیان به زیارت آن بزرگوار می‏روند. و برادران اهل تسنن هم بر احترام آن مقبره و تعظیم کلینی اتفاق دارند.
علامه مجلسی می‏گوید: مقبره کلینی در مولوی خانه بغداد است‏به شیخ المشایخ معروف است و عامه و خاصه آنرا زیارت می‏کنند. من از جماعتی از شیعیان شنیدم که آن مقبره محمد بن یعقوب کلینی است و خودم او را در همانجا زیارت کردم.
 

پی نوشت :

1) خدمات متقابل اسلام و ایران شهید مطهری ص 480
2) مقدمه اصول کافی، سید جواد مصطفوی.

منبع:ماهنامه پاسدار اسلام شماره 2
/س