بهداشت بلوغ و نوجواني

بيان مسئله

بلوغ در لغت به معني رسيدگي و پختگي است. بديهي است با توجه به تعريف سلامت، بلوغ در ابعاد جسماني، رواني عاطفي، معنوي و اجتماعي و در سنين نوجواني پي ريزي مي‌شود. امروزه در دنيا سلامت نوجوانان به عنوان مطلبـي مستقل مطرح شده است، اين امـر مخصوصــا از كنفرانس بين المللي جمعيت و توسعه ـ قاهـره 1994 (ICPD) به بعد مورد تاكيد ويژه اي قرار گرفته است و هر روز مطالب جديدي در مورد آن نوشته و گفته مي‌شود. شايان ذكر است كه بر طبق تعريف، نوجواني سنين بين ده تا نوزده سال را شامل مي‌شود.

چرا بهداشت نوجوانان اهميت دارد ؟

1) دنياي امروز، نوجوانان بيشتري نسبت به ساير زمان ها دارد
طبق سرشماري سال 1375; 25% جمعيت كشور ايران را افراد 19ـ10 سال تشكيل مي‌دهند. اين تعداد افزون بر 16 ميليون نفر جمعيت مي‌باشد.
2) تاثير دوره جواني بر بقيه سال هاي زندگي حياتي است
در نظري كلي بر زندگي يك فرد، پي مي‌بريم كه در طي آن سه دوره از اهميت بيشتري نسبت به ساير سال هاي عمر دارد و تاثير اين دوره ها بر سال هاي بعدي، قطعي و حياتي است. واحد زمان در اين دوره ها با واحد زمان در ساير دوره ها يكسان نيست.
اولين دوره مهم، دوره جنيني فرد است. فرد در مدت نه ماه اعضا و توانايي هايي را براي بقيه سال هاي عمر به دست مي‌آورد و اگر در اين مدت نتواند آن كفايت ها را كسب نمايد چه بسا در مرحله جنيني و يا دوران خارج از رحم، زندگي سختي را در پيش خواهد داشت. مثل فردي كه در دوران جنيني نتواند از قلب سالم يا پاي سالمي ‌برخوردار شود.
دومين دوره مهم، زمان تولد و اولين سال زندگي است. در زمان زايمان، تنفس در خلال دقايق اول، از اهميت ويژه اي برخوردار است، طولاني شدن اين زمان موجب آسيب هاي طولاني مدت براي فرد خواهد شد و لذا همگي افراد ياري دهنده براي زايمان، سعي وافر بر تنفس نوزاد در لحظات اول را دارند. فرد در طي نه ماه از يك نوزاد حدود سه كيلويي به شيرخوار حدود نه كيلو مي‌رسد و در اين مدت از نظر كيفي، توانايي هاي بيشتري پيدا مي‌كند. نوزادي كه توان حركت نداشت، در پايان سال اول مي‌ايستد، راه مي‌رود و حرف مي‌زند.
سومين مرحله و دوره مهم فرد، دوره نوجواني است كه فرد از طريق گذر از آن از كودكي به بزرگسالي وارد مي‌شود. و توانايي ها و كفايت هايي را كسب مي‌كند كه در زندگي بزرگسالي از آن ها استفاده كند و اگر نتواند، دوران بزرگسالي راحتي نخواهد داشت.
3) نوجواني زمان گذر از كودكي به بزرگسالي و آمادگي براي بزرگسالي است
نوجواني زمان اكتساب باروري، اكتساب خصوصيات عاطفي هيجاني بزرگسالي، زمان كسب هويت فردي و اجتماعي . . . مي‌باشد. بلوغ فيزيكي و رواني و عاطفي در نوجواني، متحول شده و ادامه مي‌يابد.
4) بسياري از مشكلات جسماني، رواني، اجتماعي و رفتار هاي ناسالم ريشه در زمان نوجواني دارند
ازدواج هاي ناموفق، حاملگي هاي پرخطر، مرگ و مير ها، عادات و رفتار هاي ناسالم از اين زمان نشات مي‌گيرند. تحقيقات نشان مي‌دهند كه بيشتر افراد سيگاري اولين سيگار را در زمان بلوغ تجربه كرده اند.
5) نوجوانان آينده سازان جامعه هستند
نوجوانان كنوني، جامعه و دنياي دهه هاي آينده را اداره خواهند كرد. پس پرداختن به سلامت نوجوانان سرمايه گذاري براي آينده است.

مسئله چيست ؟

1) نوجوان تغييراتي در جسم و روح خود احساس مي‌كند. سوالاتي براي او مطرح مي‌شود و دچار اضطراب مي‌گردد. اين علايم چيست در من رخ مي‌دهد ؟ آيا اين تغييرات طبيعي است ؟ آيا در همه اتفاق مي‌افتد ؟چه تغييراتي طبيعي هستند ؟ من كي ام ؟ . . . او نياز به تطابق با اين تغييرات دارد. حمايت و آرامش مي‌خواهد.
2) سوالات مطرح شده در صداي مشاور سازمان بهزيستي، طيف گسترده اي از آن ها را در رابطه با بلوغ و مسايل مربوط به آن نشان داد. انواع و اقسام سوالات از قبيل شرايط و وضعيت عادات ماهيانه، بيماري هاي عفوني، ايدز، حاملگي و . . . مطرح شده بود. و اين امر نشان از نياز نوجوان به دانستن و كسب آگاهي از تحولاتي است كه در خود و اطرافش مي‌گذرد.
3) با اينكه نوجواني در فرهنگ ها اغلب با جشن و شادي همراه است ولي نوجوانان برداشت خوبي از بلوغ و بزرگ شدن ندارند. يك نظر سنجي از دختران روستايي نشان داد كه اكثر دختران نگرش منفي و احساس ترس و نگراني از بلوغ دارند و اكثرا رفتار هاي ناسالم بهداشتي در باره قاعدگي از خود نشان مي‌دهند. يافته هاي مطالعه ديگري نشان داد كه حدود 19ـ16% دختران و 19% پسران، بلوغ را حادثه اي خوشحال كننده و اميدوار كننده مي‌دانند. دختران رفتار هاي سلامت مناسبي در ضمن قاعدگي ندارند. عموما منبع اكتساب اطلاعات، دوستان، كتب، مجلات 000 مي‌باشد. بنظر مي‌رسد كه نحوه برداشت افراد جامعه از جنسيت و نقش جنسيتي خود سالم نيست و اين امر موجب تظاهرات مختلف، اختلالات سلامت جسماني، رواني عاطفي و اجتماعي مي‌شود.
پس بطور خلاصه مي‌توان گفت
• نوجوانان، سرمايه هاي آينده و آينده سازان جوامع هستند
• آگاه هستند
• نيازمند اطلاعات هستند و اگر اطلاعات صحيح از منابع سالم دريافت نكنند، از منابع ناسالم كسب خواهند كرد و صدمات طولاني مدت خواهند ديد.
• به دليل كثرت تعداد در سرنوشت جامعه تعيين كننده هستند.
• به دليل جهاني شدن و پيشرفت ارتباطات با همه نوع مسايل و اطلاعات مواجه هستند. پس بايد قدرت تميز اصول صحيح از ناصحيح را ياد داشته باشند.
در دنيا نيمي از نوجوانان در مقابل ايدز و بيماري هاي مقاربتي و حاملگي حفاظت كافي ندارند. در معرض روابط جنسي ناسالم و حفاظت و حمايت نشده، مصرف مواد، بيماري هاي مقاربتي، روابط جنسي فارغ از مسئوليت، حاملگي زودرس، خشونت، شكست در درس و مدرسه و موارد مربوط به سلامت فردي، تغذيه، ورزش . . . هستند. در ايران طبق سرشماري 1375، 4% دختران 14ـ10 ساله و 19% دختران 19ـ15 ساله ازدواج مي‌كنند. يعني حدود 23% دختران زير20 سال ازدواج مي‌نمايند و در معرض حاملگي زودرس و عواقب آن قرار مي‌گيرند. متاسفانه تنها 33% از اين افراد، از روش هاي پيشگيري از بارداري استفاده مي‌كنند. و يك سوم اين نوجوانان در سال اول ازدواج باردار مي‌شوند.
در دوران نوجواني مي‌توان از بيماري هاي مزمن و ناتوان كننده بزرگسالي پيشگيري نمود. بسياري از مرگ و مير ها و بيماري ها و ناتواني هاي دوره نوجواني قابل پيشگيري است. پس امروزه پرداختن به سلامت نوجوانان از برنامه هاي داراي اولويت سلامت و پزشكي پيشگيري در دنيا محسوب مي‌شود. رفتار پرخطر نوجوان بر سلامتي آتي او تاثير مي‌گذارد. اولين علت مرگ نوجوانان جراحات و تصادفات است. در مرحله بعدي خودكشي و قتل قرار دارد و سپس نئوپلاسم، بيماري هاي قلبي و ناهنجاري هاي مادرزادي هستند.

چرا سلامت نوجوانان براي پزشكان و كاركنان بهداشتي مطرح مي‌شود ؟

• پزشكان و كاركنان بهداشتي، شهروندان جامعه هستند و تحت تاثير تمامي مسائلي هستند كه بر جامعه مي‌گذرد.
• افراد كليدي براي سلامت هستند. آيا صنف ديگري براي تشخيص هنجار و ناهنجار در جامعه مي‌شناسيم ؟
• مي‌توانند مسايل را در جامعه شناسايي كنند و نياز ها را بسنجند و راه حل و مداخلات مناسب ارائه دهند.
• مي‌توانند در سلامت جامعه نقش فعال داشته باشند و احيانا، از پرداخت تاوان عواقب موضع انفعالي آگاهان سلامت در جامعه پيشگيري كنند.
• از توان علمي لازم برخوردار هستند.
• از نظر علمي و فرهنگي، مورد قبول جامعه مي‌باشند.
• مردم، آنان را محرم راز خود مي‌دانند و معمولا مشكلات و مسايل خصوصي خود را بيشتر با پزشكان، مطرح مي‌كنند تا افراد ديگر.
• مي‌توانند با همكاري تمامي ارگان ها و نهاد هاي جامعه كه بنحوي با سلامت نوجوانان ارتباط دارند، روح سلامت را در جامعه بدمند.

بلوغ چگونه اتفاق مي‌افتد ؟

• در شروع و كاركرد بلوغ، يك برنامه ريزي مغزي مسئول مي‌باشد.
• ساعت رشد و تكامل در مغز، فرايند بلوغ را هدايت و تنظيم مي‌كند.
• به عبارتي بلوغ در اثر رسيدگي سيستم عصبي مركزي است كه شروع مي‌شود.
• تغييرات بلوغ در دختران و پسران قدري متفاوت است.

بلوغ دختران

محور هيپوتالاموس، هيپوفيز، تخمدان در دختران

عوامل موثر بر زمان شروع بلوغ

در شروع و ادامه بلوغ، فعاليت كلي بدن و ازجمله فعاليت غدد تيروئيد و فوق كليه، عوامل مربوط به تغذيه، بيماري هاي مزمن، محركات بينايي، بزاقي، عاطفي و . . . تاثير دارند. سن متوسط بلوغ در دختران 18ـ8 سال است. معرفه عمده، وراثت است ولي تعدادي عوامل ديگر در شروع و روند آن موثرند. وضعيت تغذيه، سلامت كلي، محل جغرافيايي، در معرض نور بودن، وضعيت رواني، از آن جمله اند. بلوغ در دختران چاق نسبتا زودتر شروع مي‌شود. در دختران دچار سوء تغذيه شديد ديرتر آغاز مي‌گردد. سكونت در روستا ها و مناطق نزديك به استوا و ارتفاعات كم، بلوغ را تسريع مي‌كند و دختران ساكن مناطق دور از استوا و ارتفاعات، بلوغ را ديرتر تجربه مي‌كنند. در مجموع، نسبت به چند دهه قبل سن بلوغ قدري كاهش يافته است كه تصور مي‌شود به دليل بهبود وضعيت تغذيه و شرايط زندگي سالم تر باشد. گاهي بلوغ در دختران خيلي چاق يا مبتلا به ديابت يا دختران ورزشكار ديرتر اتفاق مي‌افتد.

صفات ثانويه جنسي كدامند ؟

هر نوزاد دختري با صفات اوليه جنسي كه شامل رحم (زهدان يا بچه دان)، دو عدد لوله رحمي، دو عدد تخمدان، واژن و دستگاه تناسلي خارجي است، متولد مي‌شود. چنانكه قبلا اشاره شد، رشد صفات ثانويه جنسي بستگي به شروع و فعاليت محور هيپوتالاموس، هيپوفيز، تخمدان دارد.

علايم بلوغ جسماني دختران

• رشد پستان ها
• يدايش مو هاي تناسلي و زير بغل
• تبديل شكل كودكي بدن به بزرگسالي
• تبديل صداي كودكانه به زنانه
• تغييرات و تحولات اسكلتي
• رشد و تحول در غدد عرق و چربي
• رشد و جهش سريع در قد و وزن
• تغيير پراكندگي چربي در بدن
• جوش جواني
• تمايل به جنس مخالف
• قاعدگي (منارك)
معمولا اين علايم با همديگر ادامه مي‌يابند، تفاوت هاي فردي بايد مدّ نظر باشد. معمولا قاعدگي آخرين علامت است. جهش قد و افزايش سريع در قد، باعث افزايش 25 سانتي متر به قد دختر نوجوان مي‌شود. اين افزايش تا زمان قاعدگي، سريع است ولي وقتي اپي فيز استخوان هاي دراز در اثر هورمون هاي جنسي و مخصوصا استروژن بسته شد، بعد از آن سرعت افزايش قد خيلي كند و تدريجي مي‌شود. دختران تا 25 سالگي نيز اضافه قد و رشد جثه پيدا مي‌كنند، اين امر در مورد رشد و تكامل لگن كه بعد ها نقش مهمي در امر زايمان ايفاء خواهد كرد.
قاعدگي معمولا آخرين علامت بلوغ در دختران است. منارك (سن اولين قاعدگي) در دختران ايراني بطور متوسط در 13 سالگي مي‌باشد و داشتن آگاهي هاي لازم در زمان مناسب، فرايند بلوغ را در فرد راحت تر، دلپذيرتر و سالم‌تر مي‌سازد.

زمان دادن اطلاعات به دختران نوجوان

بديهي است كه اطلاعات بايد در زمان مناسب و متناسب با نياز و هماهنگ با فرهنگ هر جامعه اي باشد. پديده بلوغ بايد مورد توجه والدين و اوليا و مربيان باشد. به نظر مي‌رسد، بهترين زمان براي دادن اطلاعات در مورد هر تحولي زماني نه چندان نزديك و نه چندان دور از آن رخداد باشد، در مورد قاعدگي بهترين وقت، زمان جهش قد در دختران مي‌باشد كه به فاصله چند ماه پديده قاعدگي اتفاق خواهد افتاد.
مجموعه اطلاعاتي كه در باره جنسيت و بلوغ براي دختران پيش مي‌آيد را الفباي زنانگي مي‌ناميم. تجارب نشان مي‌دهند كه ندانستن اين الفبا، سلامت جسمي، جنسي، رواني و اجتماعي فرد را دچار مخاطره مي‌سازد. اين الفبا شامل، شرايط و وضعيت بلوغ و قاعدگي طبيعي و غيرطبيعي، رفتار هاي زندگي سالم از جمله تغذيه، ورزش، استراحت، استفاده از آفتاب، مراجعه به افراد ذيصلاح براي كسب اطلاعات و كاهش اضطراب و احيانا تشخيص و درمان مسايل فرد و . . . مي‌باشد.

لزوم مراجعه به پزشك

• اگر قاعدگي تا سن 16 شروع نشده باشد.
• چنانچه صفات ثانويه جنسي مثل جوانه زدن پستان، رويش مو هاي زهار تا سن 14 سالگي شروع نشده باشد
• چنانچه سه سال بعد از جوانه زدن پستان قاعدگي اتفاق نيفتد
• اگر 5 سال از شروع اولين علامت بلوغ بگذرد ولي هنوز قاعدگي اتفاق نيفتد
• اگر بين قد و وزن با سن همزمان، اختلاف زيادي وجود داشته باشد
• اگر بعد از برقراري قاعدگي هاي منظم بطور ناگهاني رويش مو هاي زبر در ناحيه صورت، زير چانه يا ساير قسمت هاي بدن پيش آيـد، مخصوصا اگر اين علامت با نامنظم شدن قاعدگي و چاقي همراه شود
• اضطراب و سوالات نوجوان و يا والدين.

بلوغ پسران

تغييرات بلوغ در پسران بين سال هاي 10 و 16 زندگي رخ مي‌دهد. معمولا دو سال ديرتر از دختران شروع مي‌شود. طول مدت تحولات در پسران طولاني تر است و منجر به قد بلندتر پسران در مقايسه با دختران مي‌شود.

استفاده و پيشنهادي براي مطالعه

ـ انجمن تنظيم خانواده جمهوري اسلامي ايران، ارزيابي نياز هاي بهداشت باروري نوجوانان دختر در شهر تهران، ارديبهشت 1377
ـ انجمن تنظيم خانواده جمهوري اسلامي ايران، ارزيابي نياز هاي بهداشت باروري نوجوانان پسر در شهر تهران، ارديبهشت 1377
ـ انجمن تنظيم خانواده جمهوري اسلامي ايران، خودآموز بهداشت نوجوانان ـ دختران 14-10 ساله ـ چاپ دوم، سال 1380
ـ انجمن تنظيم خانواده جمهوري اسلامي ايران، خودآموز بهداشت نوجوانان ـ دختران 19-15 ساله ـ چاپ دوم، سال 1380
ـ انجمن تنظيم خانواده جمهوري اسلامي ايران، خودآموز بهداشت نوجوانان براي والدين و مربيان، پاييز سال 1378
ـ انجمن تنظيم خانواده جمهوري اسلامي ايران، خودآموز بهداشت نوجوانان براي پسران 19-14 ساله، چاپ دوم، سال 1380
ـ صندوق جمعيت سازمان ملل متحد، گزارش كنفرانس بين المللي جمعيت وتوسعه، قاهره، سپتامبر 1994
ـ مركز آمار ايران، سازمان مديريت و برنامه ريزي كشور، بررسي وضعيت باروري و سواد زنان در ايران 1379
ـ شمشيري ميلاني، حوريه، بهداشت بلوغ، راهنماي سلامت دختران نوجوان، انتشارات سازوكار، 1376
ـ وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشكي، معاونت بهداشتي، اداره كل بهداشت خانواده با همكاري سازمان جهاني بهداشت، مجموعه برنامه آموزشي جهت راهنماي آموزشي نوجوانان
ـ صندوق كودكان سازمان ملل متحد (يونيسف)، دختر بچه ها، فهرست توضيحي منابع اطلاعاتي، دفتر ژنو جولاي 1995
ـ صندوق كودكان سازمان ملل متحد (يونيسف)، انجمن زنان در توسعه، به ساخت كيفيت زندگي دختران
ـ وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشكي، حوزه معاونت بهداشتي، اداره كل بهداشت خانواده، راهنماي دختران، 1376
ـ وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشكي، حوزه معاونت بهداشتي، اداره كل بهداشت خانواده، راهنماي پسران، 1376
ـ وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشكي، حوزه معاونت بهداشتي، اداره كل بهداشت خانواده، راهنماي والدين و مربيان، 1376
ـ علي پور، پروين (مترجم)، راه هاي تقويت عزت نفس در نوجوانان، چاپ سوم، انتشارات آستان قدس رضوي، شركت به نشر 1380
ـ شمشيري ميلاني، حوريه ـ اولين كارگاه بهداشت بلوغ ـ وزارت بهداشت 1373
- WHO.THE REPRODUCTIVE HEALTH OF ADOLESCENTS, A JOINT ,
WHO/UNFPA/UNICEF. STATEMENT , GENEVA - 1996
- ISLAMIC REPUBLIC OF IRAN PLAN & BUDGET ORGANIZATION STATISTECAL CENTER OF IRAN , NATIONAL CENSUS OF POPULATION AND HOUSING -1995
- KENNETH J. RYAN & ET AL , KISTNER'S GYNECOLOGY & WOMEN'S - HEALTH , 7TH EDITION , MOSBY - 1999
- CUNNINGHAM. MACDONALD , ET AL. WILLIAMS OBSTETEICS 20 -EDITION, PRENTICE - HALL INTERNATIONAL INC. 1997
- POPULINI , WORLD POPULATION NEWS SERCICE
- JONATHAN S. BEREK , ET AL , NOVAK'S GYNECOLOGY 12 EDITION WILLIAMS & WILKINS - 1996
- JOHNSON & ET AL , WOMEN'S HEALTHCARE HAND BOOK , 2TH EDITION HANLEY & BELFUS. INC./PHILADELPHIA - 2000
- MARLEN B. GOLDMAN & MAUREEN C. HATCH WOMEN & HEALTH, ACADIMIC PRESS - 2000
- RAYBURN W.F. - CAREY. J. CH. OBSTETRECS & GYNECOLOGY, MIDDLE EAST EDETION , WILLIAMS & WILKINS , MASSPUBLISHING COMPANY - 1996
- MICHAEL a. BARANE , THE HARRIET LANE HANDBOODK , 14 EDITION THE JOHNS HOPKINS HOSPITAL , MOSBY - YEARBOOK , INC. 1996
- ISLAMIC REPUBLIC OF IRAN, MINISTRY OF EDUCATION , POPULATION PROJECT , UNFPA (UNITED NATION POPULATION FUND) HEALTH OF ADOLESENTS GIRLS
- UNFPA, THE SOUTH ASIA CONFERENCE ON ADOLESCENTS , 1998 KATHMANDU
- ERIK CENTER WALL , SEXUALITY EDUCATION FOR ADOLESCENT BOYS, SWEDISH ASSOCEATION FOR SEXEDUCATION RFSU-1995
- SPEROF, L. ADOLESCENT 1999
- PHYKKIS C. ET AL PRIMARY CARE OF WOMEN. LIPPINCOTT - RAVEN, PHILADELPHIA NEWYORK - 1997
- SCOTT J. R. & ET ALL , DANFORTH'S HAND BOOK OF OBSTETRICS & GYNECOLOGY LIPPINCOTT - RAVEN - 1996
- CHIN , ON CALL OBSTETRICS & GYNECOLOGY , W. B. SAUNDERS COMPANY - 1997
- OBSTETRECS BY THN TEACHERS. 17TH EDITION ARNOLD LONDON - 2000
- HACKER , ESSENTIALS OF OBSTETRICS & GYNECOLOGY 31TH EDIOION W. B. SAUNDERS COMPANY - 1998
منبع: كتاب جامع بهداشت عمومي
/خ