قرار داد رويتر:شبيخون بين اللملي (قسمت دوم)

نتيجه بدست نياورده باشند از دولت هيچ مطالبه نخواهند کرد ودراداي تنخواهي که به جهت اجاره گمرکها ومبلغ اضافه که در فقره نوزدهم مقرراست هيچ تغيير وناچيزي جايز نخواهند داشت.وبرآنها لازم خواهد بود که منافع مزبوره را ازروي سرمايه ي اولي بدهند يا اينکه به ميل واختيار خود سرمايه ديگري صادرنمايند يا همانطورضمانت ها که دراين امتيازنامه مقرر شده است بطورصريح مقرراست که بارون جوليوس روتربمحض قبول اين امتيازنامه حاضره بدون هيچ استثناء امضاء وتصديق ميکند جميع آن تعهداتي که مسيوکوت درخصوص اين امتيازنامه درتهران برعهده گرفته است بتاريخ سنه1872.
درذيل متن فرانسه امتيازنامه مسيوکوت نماينده رويتراين عبارت راباخط خود نوشته وسپس آن راامضاء کرده است و چون ساوالان خان دعا مي کند که ازجانب دولت ايران به اوبعضي حقوق داده شده است بارون رايتربي آنکه ادعاي اورا اعتراف نمايد تعهد ميکند.(دوباره همان اشخاص که قبلاًمهرکرده اند مهرنموده انددراينجا هم.)محل مهر وامضاء ژوليوس رويتر.درذيل متن فرانسه ميرزاحسين خان سپهسالار باخط خودنوشته :«هواين نسخه قرارنامه راه آهن به خط فرانسه مطابق است با نسخه خط فارسي که به دست خط مبارک همايون شاهنشاهي خلد الله ملکه وسلطانه مشرف وبه مهر مبارک ملوکانه فزين شده است واختلافي ندارد مورخه27جمادي الاولي 1289«محل مهر صدراعظم»مجدداً اشخاص مزبور امضاءکردند.بعد از آنکه امتيازبانک شاهنشاهي اعطاءمي شود به موجب فصل ملحقيه نمره يک که بعداً متن آن درجاي خود نقل خواهد شد جرج رويترفرزند بارون رويترمتعهد مي گردد که اصل امتيازنامه رادرظرف ده روزپس ازورود خودش به لندن به وزيرامورخارجه انگليس بدهد که توسط نماينده دولت انگلستان در تهران به دولت ايران تسليم شود وبالاخره پس ازتسليم آن به دولت ايران ناصر الدين شاه روي صفحات آن خط کشيده وباخط خود در پايين آن چنين نوشته است:«اين قرارنامه که ازاول الي آخرخط کشيده شده روي صفحه ها و روي مهرها ازدرجه ي اعتبارساقط وباطل شد307»
بعد از امضاي امتيازنامه:بعدازتصديق وامضاء امتيازنامه ازطرف شاه (ناصرالدين شاه)اين نامه را سپهسالار مجدداً بعنوان «شاه»مي نويسد ودرآن مخالفت روسها را گوشزد مي سازد.اين امتياز نامه راابتدا مسترکوت ازطرف رويتر قبول وامضاءنموده وسپس آن راتوسط ميرزا ملکم خان وزير مختار جديدايران در انگلستان به لندن فرستاده اند وخود بارون جوليوس رويتر نيزآن راتاييد کرده است.درموقع امضاءامتياز نامه مسترکوت متعهد مي شود که رويتراعتباري به مبلغ دويست هزارليره براي ناصر الدين شاه تهيه نمايد.
اين پول براي پرداخت قسمتي از هزينه هاي شاه وهمراهان باروپا بود که وجه آنرا رويتربايد درشهرهاي مسکو-پطرز بورغ-برلن-لندن-وين استانبول ورم بپردازد.وبه موجب همين تعهد هنگام توقف ناصرالدين شاه درلندن قراردادي درشش فصل به تاريخ 6آوريل1873بين ميرزا ملکم خان بوکالت ازطرف ناصرالدين شاه وژوليوس رويترمنعقد مي گردد که درشهرهاي مزبورپول لازم را دراختيارشاه ايران بگذارد.رويترآمادي اجراي امتياز نامه:
روز بعدازامضاءامتيازنامه متن آن ازطرف مسترکوت براي رويتربه لندن مخابره مي گردد.وقتي رويترازشرايط اين امتيازنامه مطلع مي شود«از خوشحالي در پوست خود نمي گنجيد.»وعين تلگراف مسترکوت نماينده خود رابه وزارت خارجه انگليس مي برد و ازاين که توانسته به اين آساني سند اسارت ايران را به دست آورد دولت انگلستان را مطلع مي کند.چون مطابق ماده هشتم امتيازنامه مي بايست درموقع امضاء مبلغ چهل هزارليره به حساب مشترک دولت ايران وصاحب امتياز بعنوان وجه الضمان اجراءامتياز نامه دربانک انگلستان سپرده شود فوراً رويترحساب مشترکي بنام خودوحاج محسن خان وزيرمختار ايران دربانک انگلستان باز مي کند وچهل هزارليره به آن حساب دربانک مزبورميگذارد.ونيزچون به موجب همان ماده هشت بايستي15ماه پس ازتاريخ امتيازنامه به کارشروع کند-رويترازهمان موقع بدون آنکه فرصت راازدست بدهد مشغول تهيه مقدمات وسائل اجرا مواد امتيازنامه مي شود.بدين منظور به همکارصميمي وقديمي خود هنري کولنيزدستور مي دهدکه براي استخدام مهندسين وکارشناسان لازم اقدام نموده وخود را آماده عزيمت به ايران بنمايد.باوجود آن براي اقدام به کارهاي اساسي مي بايست رويترمنتظرشود تا ميرزاملکم خان که به جاي ميرزا محسن خان بسمت وزير مختاري ايران درانگلستان تعيين شده بود امتيازنامه را به لندن ببرد وبعد ازتسليم آن به رويترقرارحمل اسباب ولوازم مورد احتياج رابه اوبدهد.براي اجراء امتيازنامه کارعمده که البته رويترهم ازابتدا هيچ وقت از آن غافل نمي شد جلب موافقت وپشتيباني کامل دولت انگلستان بود زيرا رويترمي دانست که اجراءاين امتيازنامه بامخالفت شديد روسيه روبه روخواهدشد وتا دولت انگليس ازاوکاملاًحمايت وپشتيباني نکندبه اجراءآن موفق نخواهد گرديد.
ناصرالدين شاه به اروپا مي رود وامتيازنامه منتشرمي شود:ناصرالدين شاه تقريباًده ماه بعد ازتاريخ امتيازنامه يعني در21صفر1290هجري قمري براي اولين بارعازم اروپامي شود قبل ازحرکت «شاه»ميرزاملکم خان ناظم الدوله راگويا به پاس خدمات مهمي که درتهيه وتنظيم امتيازنامه رويتر انجام داده بود با سمت وزيرمختاري به لندن مي فرستند تاضمن تسليم امتيازنامه به رويتروقرار اجراءآن مقدمات پذيرائي شاه راهم درانگلستان فراهم کند.مسافرت ناصرالدين قريب پنج ماه به طول انجاميد ودراين مدت کشورهاي روسيه وآلمان وبلژيک وفرانسه وانگلستان راديدن کرد ودرتاريخ 14رجب1290به ايران بازگشت.ميرزا حسين خان سپهسالارصدراعظم وعده ديگري ازرجال دولت ايران دراين سفر همراه شاه بودند.ناصرالدين شاه ميل داشت انيس الدوله سوگلي حرم خودوچندنفر اززنان ديگردرهمه جاهمراه اوباشند و تاروسيه هم آنهارا با خود برد ولي ظاهراً درآنجا مناسب مي بيند که ادامه سفر انيس الدوله وزنان«حرمسرا»صلاح نيست وآنها رابه ايران بازمي گردانند.انيس الدوله که درناصرالدين شاه نفوذ فوق العاده اي داشت اين نظروتصميم را ازناحيه سپهسالار مي داند وازهمان موقع کينه او را دردل مي گيرد.درغياب ناصر الدين شاه فرهاد ميرزامعتمدالدوله باعنوان نيابت سلطنت عهده دارانجام امور کشور مي شود وبرتق وفتق کارها مي پردازد.
درموقعي که ناصرالدين شاه درانگلستان بود رويترکوشش مي کرد که خود رابه اونزديک سازد مخصوصاًکه احساس مي کرد ناصرالدين شاه آن شوق وذوقي راکه در مرحله اول داشت ديگرندارد وهمچنين مي دانست که دولت روسيه جدا بااجراءاين امتيازنامه مخالف است ودولت انگلستان هم مايل نيست بواسطه حمايت ازوي باروسيه به مبارزه برخيزد.گراهام استوري مي نويسد:«درضمن اين مدت رويترمساعي بسياربعمل مي آورد که روابط خود وشاه رابراساس شخصي ومفيدتري برقرارسازد براي جلوگيري ازاشکالات ارزي ورستن از دشواري حمل مسکوکات سنگين وزن ايراني وي مبلغ دويست هزارليره جهت ساختن ترن سلطنتي که بايست درپايتخت هاي اروپايي فراهم مي آمد به شاه وام داد.هنگامي که درازاء قرض ديگري رويترسعي کرد تضمينات معين ديگري درمورد امتيازخود تحصيل نمايد شاه مودبانه عرضه اوراردکرد.»ناصرالدين شاه حتي درمجلس ضيافتي که ژوليوس به افتخاراودرلندن تهيه ديده بود نرفت وبا آنکه وليعهدانگليس را هم واسطه قرارداد به اصراروابرام اوترتيب اثرنداد.باآنکه روسها از همان موقعي که صحبت اعطاي اين امتياز به رويتربود ازجريان آن کاملاًاطلاع داشتند معهذا دولت ايران ونماينده رويترسعي زيادي درمکتوم داشتن آن بکاربردند.هنگاميکه ناصرالدين شاه درانگلستان به سرمي برد رويترموقع رامناسب دانسته ومتن امتيازنامه را در روزنامه ها منتشر مي کند.وقتي خبرامتيازنامه رويتردرروزنامه هاي ممالک اروپا گشت به قول لردکرزن بهت وحيرت خارق العاده اي به مردم اروپا دست داد.هيچ کس فکرنمي کرد که يک چنين امتيازي با اين شرايط به يک بيگانه داده شود امتيازنامه اي که ايران رادربست به انگليس ها واگذارمي نمود وآنها مي توانستند تامدت هفتادسال کليه منابع حياتي کشورراتحت اختياروسلطه خود گرفته وآنرا به صورت مستعمره انگليسي درآوردند.مستعمره ايکه بدون جنگ وخون ريزي وبدون رنج وزحمت وفقط بادادن چند ليره رشوه به هيئت حاکمه ايران بدست آمده بود.شايدهم به قول ساده لوحان کسانيکه اين امتيازرابه انگليس ها داده اند هدف ومنظورشان آباداني ايران واستخراج معادن وايجاد راههاي مختلف دراين کشوربوده است وفکرمي کرده اند انگليس هابه خاطر آنهايا بواسطه زرنگي وسياست آنان به انجام چنين نقشه اي مبادرت ورزيده اند دراين صورت آيا نبايد بپرسيم برملت بدبخت ايران چه مردان نادان وبي اطلاعي حکومت ميکرده اند وآيا درتاريخ اين اشخاص رامي تواند بي گناه بخواند؟
خود ناصرالدين شاه وسپهسالارنيزبعدهاکه به معايب ومضارامتيازنامه پي بردندهميشه اعطاي آن را ازبزرگترين اشتباهات خود مي شمردند.درمدتي که ناصرالدين شاه دراروپابه سرمي برد درخارج وداخل ايران حوادثي روي ميدهدکه«شاه»و«صدراعظم»ايران کم کم به اشتباه خود درمورد اعطاي امتيازرويترپي مي برند ونظرشان به آن تغييرمي کند وبالاخره تصميم به لغوامتيازنامه مي گيرند.ازجمله اين حوادث يکي مخالفت شديد روسيه وديگرمخالفت بعضي ازرجال وروحانيون ايران بود.
مخالفت روسها:بعدازآنکه ناصرالدين شاه درماه صفر1290به قصدگردش اروپاتهران راترک مي کند باتفاق سپهسالاردر24ربيع الاول 1290واردپطرزبورغ مي شود وباالکساندردوم امپراطورروس وپرنس کورچاکوف صدراعظم روسيه ملاقات مي نمايد.برخوردشاه ايران وامپراطورروس چندان گرم نبود ودرملاقاتهاامپراطورروسيه عدم رضايت خود را ازتمايلي که دولت ايران به انگلستان ابرازداشته بود واقداماتي که براي بسط نفوذ انگليسيها مخصوصاً با اعطاي امتيازرويتربعمل مي آمد اظهارمي دارد.البته روسها ازهمان هنگامي که صحبت اعطاي امتيازرويتربه ميان آمدمخالفت خود را باآن آشکارکردند.زيرا آنهانمي توانستند ببينند که ايران به دست انگليسيهاافتاده ونفوذ آن دولت تاپشت دروازه هاي روسيه استقرارپيداکرده است.وسپهسالارنيزدرنامه اي که به ناصرالدين شاه نوشت وقبلاًآنرا نقل کردم به اين موضوع اشاره کرده بود ولي ناصرالدين شاه ذيل آن نوشته است «منفعت اينکاررا درست فهميده ام سفارت روس هر قدرمي خواهد دلخورباشد بشود چه حقي دارد.»
ظاهراًانگليسي ها درابتدا امتيازنامه رويترراوسيله اي براي نزديک شدن باروسها قرارداده بودند ومي خواستند مقدمات انعقاد قراردادي را که بعدهابنام«قرارداد کورچاکف وگرانوبل»معروف شد تهيه نمايند.درآن وقت درمرکزاروپا اتحاد مثلثي ازروسيه واطريش وآلمان تشکيل مي گرديد وازطرف ديگرروسيه درنواحي ترکستان وسرحدات افغانستان به پيشروي خودادامه مي داد وامنيت هندوستان رابه مخاطره انداخته بود.انگليسي هابراي جلوگيري ازدست اندازي روسها درآسيا مشغول اقداماتي شدند تا ازممالک ايران وعثماني وافغانستان جبهه متحدي براي تهديد دولت روسيه ايجاد نمايند.قرارداد کورچاکف وگرانوبل شش هفت ماه بعد ازامضاءنامه رويتردرفوريه1873بين روسيه وانگليس منعقدگرديد وبه موجب آن افغانستان ازمنطقه نفوذ روسيه خارج شد هرچند اعتباراين قراردادچندماه بيشترطول نکشيدولي تحصيل امتيازرويتروبردن ناصرالدين شاه به انگلستان براي تحريک روسهاواظهارتمايل آنها درانعقاد آن وسيله ي مؤثري بود.ناصرالدين شاه بعد ازلغوامتيازرويترهميشه به روسها مي گفت که اين عمل فقط بواسطه قولي بود که درپطرزبورغ به صدراعظم روسيه داد.
مخالفت بعضي ازرجال وعلماء:درمدتي که ناصرالدين شاه در«فرنگستان»بود عده اي ازرجال وعلماءموقع را مغتنم شمرده وامتيازنامه رويتررامحکوم کرده وآنرا وسيله اي براي عزل ميرزاحسين خان سپهسالارقراردادند.درشرح زندگاني سپهسالار گفتيم که وقتي اوبصدارت ايران رسيد چون سايررجال را درکارهادخالت نمي داد وهم چنين مانع ترقي ويا سوءاستفاده ديگران بودعده ي زيادي درگوشه کنارباوي دشمن شدند.
دراين موقع فعاليت مخالفين به تحريک روسهازياد مي شدونامه هاي زيادي مي نويسند ومردم را مجبوربمهرآنها مي نمايند وخلاصه جريان را براي ناصرالدين شاه به اروپا تلگراف مي کنند که تمام مردم ايران عليه ميرزاحسين خان سپهسالارکه ميخواهد درايران راه آهن بکشدو«کفارفرنگ»رابه ايران بياورد
قيام کرده اند وبايد اين شخص ازصدارت عزل شود.محرکين مردم ومخالفين عمده عبارت بودند ازانيس الدوله سوگلي حرم ناصرالدين شاه که بواسطه ممانعت سپهسالارازادامه مسافرت اوبه اروپاباوي دشمن گرديده بود وسردسته رجال مخالف فرهاد ميرزامعتمدالدوله که درغياب«شاه»نيابت سلطنت رابرعهده داشت وسلسله جنبان علماحاج ملاعلي کني رابايد نام برد.

اقدام براي لغوامتيازنامه:

چنانکه گفته شدازموقع امضاءامتيازنامه
روسهااظهارنارضائي نمودند وهنگامي هم که ناصرالدين شاه به پطرزبورغ رفت امپراطورروسيه حضوراًعدم رضايت خود را ازاين موضوع به اوگفت وبه همين جهت ازهمان موقع ،ديگرآن ميل وعلاقه اولي رابه اجراي امتيازنامه نداشت ودرانگلستان نيزچندان اعتنائي به رويترنکرد وحتي به تقاضاي مکرراو درمورد تمديدضرب الاجل مقررترتيب اثر نداد.
يک موضوع ديگري که باعث يأس ودلسردي ناصرالدين شاه سپهسالارازانگليس شد قرارداد گرانويل وکوراچاکف بود که قبلاً ذکري از آن رفت وگفتيم به موجب آن دولت انگليس وروس مناطق نفوذ خود را درآسيا معين کردند واين امربراي«شاه»و«صدراعظم»ايران غيرمنتظره بود.
ناصرالدين شاه وقتي به ايران آمدمخالفت علماء و رجال را هم که خصوصاًبااخباري که ازگوشه وکنارکشوردايربمخالفت مردم به امتيازنامه به اومي رسد جداً تصميم مي گيرد که امتيازنامه را لغو کند با آنکه بعد ازورود ناصرالدين شاه به بندرانزلي بواسطه نامه هايي که علماي متنفذ روحاني مثل حاج ملا علي کني وسيدصالح عرب وهم چنين انيس الدوله وفرهاد ميرزامعتمد الدوله به اونوشتندسپهسالاريعضي کسي را که عامل اعطاءامتيازنامه مي دانستندازصدارت عزل مي کند وخود به تنهائي به تهران مي آيد.معهذا اوضاع وضع عادي نداشت ودر همه جا زمزمه هاي مخالفت باامتيازنامه بلند بود وناصرالدين شاه ازاين موضوع زياد وحشت داشت.
خلاصه ناصرالدين شاه ازهمان بدو ورود به تهران باتمام مخالفين وموافقين به مشاوره پرداخت تا شايد راهي براي حل اين مسئله غامض پيداکند اما کسي رابهترازخود ميرزاحسين خان سپهسالاربراي انجام اين منظورنمي ديد.سپهسالارنيزکه وحشت ناصرالدين شاه رامشاهده مي کردبه اوقول دادکه به هرترتيبي باشداين مسئله رابه خوبي حل خواهدکرد.

سپهسالاربه تهران احضارو مأمورلغوامتيازنامه مي شود:

باآنکه آمدن سپهسالاربه تهران باوجودآن همه مخالفتهاازکارهاي خطرناک بود وهمه مخالفين اورامنشاءوموجد اين گرفتاريها مي دانستند ناصرالدين شاه بازحمت بسياراورابراي حل اين موضوع به تهران احضارمي کند و با سمت وزيرامورخارجه مأمورفسخ ولغوامتيازنامه رويترمي نمايد.سپهسالارنيزفوراً مشغول اقدام مي شود و درنامه هايي که به ناصرالدين شاه مي نويسد اشکال کاروغامض بودن اين مسئله راگوشزد مي سازد ولي وعده مي دهد هرچقدرهم که کاردشوارباشد او ازعهده ي انجامش برمي آيد.
سپهسالارباآنکه جدا براي لغو امتيازرويتراقدام مي کرد ولي گويا خودعقيده به اين کارنداشت و به کساني که«خيالات عاليه ملوکانه»واو را برعکس جلوه داده اند لعنت مي فرستاد ونفرين مي کرد.هرچند سپهسالاردراقدامات خود تعجيل مي کرد وهيچ غفلت روانمي داشت معهذا ناصرالدين شاه بواسطه وضع غيرعادي که درنتيجه اقدامات مخالفين پيش آمده بود وناراحتي خيال خودعجله فراواني دراين کاربه خرج مي داد.تعجيل ناصرالدين شاه بواسطه اقدامات مخالفين بود که تاخير درلغو امتيازنامه را جايزنمي دانستند ومي خواستند هر چه زودتراعلان بطلان آن منتشرگردد.
عدم اجراءامتيازنامه درموعدمقرر:باآنکه رويترونماينده ي اوميل داشتند قبل ازانقضاءموعد مقرر(شنبه 2رمضان1290-25اکتبر1873)واقعاً به کارهاي اساسي شروع کنند تابهانه اي بدست دولت ايران براي لغو امتيازنامه ندهند باهمه جديتي که بکاربردند نتوانستند وتطميع وهموارکردن مقداري ازجنگل نزديک رستم آبادرشت نيزبراي انجام منظور کافي نبود.
/خ