هشدارهاي بهره گيري از هورمون رشد

مقدمه:

هورمون رشد يکي از هورمون هاي طبيعي است که اختلال در توليد آن به ويژه در اوايل رشد و دوران کودکي منجر به نارسايي هايي در رشد اندام هاي بدن مانند کوتاهي قد مي شود. اين هورمون نه تنها مي تواند نقايص رشد را برطرف کند بلکه فوايد ديگري نيز براي اين هورمون مانند افزايش قطر عضلات، کاهش چين و چروک و غيره نيز ذکر گرديده است.
توليد اين هورمون به صورت تجاري و به عنون دارو از قديم الايام در دستور کار محققان بوده است.
هورمون رشد طبيعي اگرچه خاصيت اوليه خود را حفظ نموده است و به نظر مي رسد که کاربرد مؤثرتري داشته باشد ولي توليد آن با مشکلاتي روبه رو بوده است که مي توان به آلودگي آن به پريون و يا ديگر موارد اشاره نمود. با توجه به گسترش روش هاي مهندسي ژنتيک امکان توليد آن به روش کلونينگ در باکتري فراهم شده و هورمون رشد نوترکيب با اين روش توليد گرديده است. در اين مقاله به مسائل اخلاقي استفاده از هورمون رشد نوترکيب همچنين غلظت مناسب اين هورمون براي درمان، مفهوم کوتاه قدي در کودکان و شرايط صحت استفاده از اين دارو پرداخته شده است.

هورمون رشد چيست؟

هورمون رشد (Growth Hormone) يک هورمون پلي پپتيدي است که تحت شرايط جسماني معمولي، به وسيله غده هيپوفيز قدامي ترشح مي شود. ترشح هورمون رشد به وسيله غده هيپوفيز، تحت تأثير غده هيپوتالاموس است که با ترشح «هورمون آزاد کننده هورمون رشد (Growth Hormone Releasing Hormone) سبب شروع ترشح هورمون رشد از غده هيپوفيز مي شود. همچنين غده هيپوتالاموس با ترشح سوماتوستاتين (Somatostatin) از ترشح هورمون رشد ممانعت به عمل مي آورد. طول عمر هورمون رشد در خون بسيار کوتاه است و هورمون رشد در اين مدت کوتاه موفق مي شود تا به کبد و بسياري از سلولهاي ديگر برسد هورمون رشد با توليد IGF-1 اثرات مثبت خود را ايجاد مي کند.
IGF-1 سبب تکثير کندروسيت ها (سلول هاي غضروفي) و نهايتا رشد استخوان مي شود. همچنين تأثير جسمي بر رشد عضلات دارد. البته هورمون رشد به طور مستقيم نيز بر روي سلول هاي چربي يا آديپوسيت ها اثر مي گذارد به اين صورت که در تجزيه تري گليسريد و ممانعت از تجمع ليپيدها در اين سلول ها نقش ايفا مي کند.

فوايد هورمون رشد

براساس تحقيقات صورت گرفته فوايد هورمون رشد عبارت اند از: افزايش نيرو، افزايش قطر عضلات، کاهش چين و چروک، بهبود بخشيدن قابليت ارتجاع و بافت پوست، تقويت دستگاه قلبي عروقي، تقويت دستگاه ايمني، کاهش چربي و کمک به کاهش وزن، جلوگيري از سفيد شدن رنگ موها، ايجاد احساس خوب بودن، تقويت حواس مانند حس بينايي، کاهش فشار خون و کلسترول و تقويت تمايلات جنسي. لذا کمبود هورمون رشد يا فقدان گيرنده هايي براي اين هورمون سبب کاهش رشد بدن يا کوتولگي (dwarfism) مي شود. البته افزايش ترشح هورمون رشد نيز سبب ايجاد بيماري هايي مي شود که بسته به سن متفاوت اند. غول پيکري (Gigantism) در اثر افزايش ترشح هورمون رشد در زمان نوجواني است؛ در صورتي که افزايش هورمون رشد در بزرگسالان سبب آکرومگالي (Acromegaly) مي شود.

توليد هورمون رشد

هورمون رشد را به دو طريق توليد مي کنند:
1- استخراج از جسد: قبل از توسعه فنون مهندسي ژنتيک و کاربرد فنون نوترکيبي ژنتيکي در توليد محصولات و فرآورده هاي مختلف، هورمون رشد از جسد استخراج مي شد و بيشتر در درمان کودکاني که رشد کندي داشتند کاربرد داشت. بيش از 27000 کودک در سراسر دنيا به وسيله اين نوع هورمون مورد معالجه قرار گرفتند ولي به علت کمبود اين هورمون معالجه به طورکامل نمي توانست صورت بگيرد و بايد مقدار کمتري به کار برده مي شود و لذا رشد کودک به کندي مي گراييد. يکي ديگر از معايب ا ستفاده از اين نوع هورمون رشد که سبب شد از سال 1985 در آمريکا و بسياري از کشورهاي اروپايي کاربرد آن ممنوع شود پيدايش بيماري کروتزفلذجاکوب (GJD) بود. بيماري GJD سلول هاي عصبي ومغزي را آلوده مي سازد.
لذا در مرحله استخراج هورمون رشد از غده هيپوفيز اين هورمون نيز ممکن است آلوده به عامل بيماري GJD (که پريون نام دارد و ساختمان آن پروتئيني است) شود. به همين دليل امروزه هورمون رشد نوترکيب براي معالجه استفاده مي شود.
2- استفاده از محرک ها (Stimulants): محققاني مانند Sandy Shaw و Durk Pearson که بر روي افزايش طول عمر کار مي کردند پي بردند که مي توان به وسيله اسيدهاي آمينه مشخصي، غده هيپوفيز را در جهت توليد هورمون رشد تحريک کرد. با استفاده از اين روش، ديگر لازم نيست که هورمون رشد را چه به طريق تزريقي چه خوراکي وارد بدن کرد بلکه اين مواد به صورت کپسول هاي خوراکي مورد استفاده قرار مي گيرند.
از معايب اين روش اين است که اسيدهاي آمينه اي که به عنوان محرک استفاده مي شوند در معده به وسيله مواد صفراوي تجزيه مي گردند. لذا زماني که اين اسيدها وارد جريان خون مي شوند تغيير شکل مي يابند و يا اثر اوليه را از دست مي دهند. بعضي از هورمون هاي رشد را مي توان با افشانه به زير زبان زد تا بدون اين که به معده برود از طريق زبان جذب شود. ولي اين محرک ها را نمي توان به اين طريق استفاده کرد زيرا ملکول اسيد آمينه مورد نظر آن قدر بزرگ اند که قابل جذب شدن نيستند.

مسائل اخلاقي در استفاده از هورمون رشد نوترکيب

استفاده از ميکروارگانيزم هاي تغيير يافته از طريق مهندسي ژنتيک شده (Genetically Engineered Microorganisms) به طور کلي مشکلاتي را در بر دارد که حتي اين مشکلات در مورد ميکروارگانيزم هايي که تنها در محيط بسته مانند فرمانتورها مورد استفاده قرار مي گيرند و به محيط خارج آزاد نمي شوند نيز صادق است. يکي از اين مشکلات احتمال نشت اين ميکروارگانيزم ها به خارج از محيط آزمايشگاه است. عوامل متعددي در اين زمينه ممکن است نقش داشته باشند مانند عدم توجه محقق يا مسئولان آزمايشگاه در دفع مواد زايد فاضلاب شهري از طريق سينک هاي آزمايشگاهي، سيستم تهويه نامناسب و عدم تفکيک وسايل آزمايشگاهي و محل کار با ميکروارگانيزم تغيير يافته از طريق مهندسي ژنتيک. بنابراين يک جنبه از مسائل اخلاقي در ارتباط با توليد اين گونه ميکروارگانيزم مربوط به ساخت ميکروارگانيزم و مسائل مربوط به GMO است و جنبه ديگر مرتبط با اثراتي که محصول توليد شده در بر خواهد شد.
علاوه بر مسائلي که هنگام آزادسازي اين نوع ميکروارگانيزم در محيط به وجود مي آيد مسائل ديگري نيز بايد مورد توجه قرار بگيرد مانند احتمال وجود خود ميکروارگانيزم در محصول توليد شده. به عبارت ديگر اگر فرآيند خالص سازي محصول به طريق صحيحي صورت نگيرد ممکن است ميکروارگانيزم نيز در داخل محصولي که به صورت تجاري به بازار عرضه مي شود وجود داشته باشد که البته اين احتمال بسيار کم است.
ولي حتي در احتمال بسيار کم نيز وجود ميکروارگانيزم تغيير يافته از طريق مهندسي ژنتيک در محصول توليد شده خطرات زيادي را به دنبال خواهد داشت که يکي از اين مسائل انتقال ژن از ميکروارگانيزم به موجودات زنده ديگر است مانند ميکروارگانيزم هايي که به عنوان فلور طبيعي در بدن وجود دارند.
چه بسا انتقال ژن کلون شده به ميکروارگانيزم طبيعي بدن سبب ايجاد ميکروارگانيزم بيماري زا و خطرناکي شود که عواقب بعدي را در بدن به دنبال خواهد داشت. از ديگر مشکلاتي که ممکن است در اثر انتقال ژن از ميکروارگانيسم مزبور در بدن به وجود آيد ايجاد جهش در بدن است که بعضي از اين جهش ها ممکن است خطرناک باشد و منجر به بيماري هاي خطرناکي مانند سرطان شود. لذا بايد در مورد کاربرد اين گونه ميکروارگانيزم ها احتياط ها و توصيه هاي معيني انجام گيرد تا از بخش ميکروارگانيزم کاملا اطمينان حاصل شود.

خطرات درمان با هورمون رشد نوترکيب (rGH therapy)

استفاده از هورمون رشد نوترکيب در کوتاه مدت اثرات جانبي کمي دارد ولي خطرات احتمالي اين هورمون در بلند مدت هنوز شناخته نشده است. يکي از اين مسائل توليد آنتي بادي عليه اين هورمون است که البته ميزان آن 10 درصد يا کمتر مي باشد و اين مقدار آنتي بادي تاکنون اثر کلينيکي خاصي نداشته است.
يکي از خطراتي که ممکن است درمان بلند مدت با rGH به وجود آورد ايجاد آسيب جسمي يا ذهني است که در اثر تزريق بلند مدت هورمون رشد ايجاد مي شود. همچنين يک تحقيق نشان داده است که کودکان بيماري که براي درمان از هورمون رشد استفاده کرده اند به طور غيرمعمول لاغر و داراي عضلات نامناسب شده اند که اين حالت به علت افزايش سوخت وساز سلولي بوده است.
بعضي از محققان معتقدند که از لحاظ تئوري، بين هورمون رشد نوترکيب و ايجاد سرطان رابطه اي وجود دارد به اين صورت که هورمون رشد نوترکيب سبب افزايش سنتز rGF توسط کبد مي شود که اين ماده ممکن است خطر ابتلا به سرطان را افزايش دهد. همچنين گزارش هايي مربوط به افزايش خطر ابتلا به بيماري هايي نظير سرطان خون، لنفوما و تومور در بيماراني که از rGF به همراه شيمي درماني و پرتودرماني استفاده مي کنند وجود دارد.

مسائل اخلاقي در درمان نقص کودکان با استفاده از هورمون رشد نوترکيب

يکي از کاربردهاي مهم هورمون رشد نوترکيب برطرف کردن مشکلات ايجاد شده در کودکان است. به عنوان مثال مي توان به کوتاهي قد اشاره کرد. لذا کودکان يکي از مهمترين استفاده کنندگان هورمون رشد نوترکيب اند. يکي از ملاحظات در مورد استفاده از هورمون رشد در درمان کودکان، غلظت يا مقدار هورمون رشد به کار برده شده است که آيا غلظت به کار برده شده کافي يا ناکافي است.
از مشکلات ديگر که نمي توان به آن پاسخ صريح نيز داد اين است که آيا غلظت به کار برده شده از هورمون رشد سبب مي شود که کودک به رشد کافي در هنگام بلوغ برسد يا خير. و يا رشدي که کودک در اثر هورمون رشد به دست مي آورد آيا مشکل اجتماعي او را برطرف مي کند يا خير.
از مشکلات ديگر، هزينه سنگين استفاده از اين دارو (هورمون رشد نوترکيب) است زيرا کودک بايد در هفته، سه الي چهار بار از اين دارو استفاده کند. بنابراين خانواده او بايد هزينه گزافي را تحمل کنند. در اين حالت بايد اين مورد را در نظر داشت که آيا کوتاه قدي يک نقص است يا يک بيماري. بسياري از خانواده ها تمايل دارند که فرزنداني بلند قد داشته باشند با اين تصور که بلندي قد در جامعه يک مزيت محسوب مي شود و سبب موفقيت و مقبوليت فرد مي گردد.
از اين رو سعي مي کنند که فرزندان خود را با دارو درمان مورد درمان قرار بدهند. بنابراين بايد اين موضوع مورد توجه قرار بگيرد که چه ميزان نقص در کودک به عنوان بيماري محسوب مي شود. به عنوان مثال، کوتاه قدي تا چه ميزان نقص محسوب مي شود. همچنين اگر تبعيض در جامعه نسبت به کوتاه قدان اعمال مي شود. بايد برداشته شود و از برخورد ناصحيح و تبعيض آميز با کوتاه قدان جلوگيري شود. اين بهتر از تجويز دارويي است که ممکن است اثرات جانبي داشته باشد. در خاتمه بايد اشاره کرد که با توجه به فوايد هورمون رشد استفاده از اين ماده تنها در مواقع لزوم توصيه مي شود.
البته بايد توجه داشت که غلظت مناسب از اين دارو و ميزان مناسب از اين داروها به کار برده شود و آن هم براي درمان افرادي که واقعا به آن احتياج دارند.
منبع: فصلنامه اخلاق در علوم و فناوري
/س