جنبه‌های احیاء طب یونانی در ایران

طب یونانی (پزشکی اسلامی)، در کنار همتای قدرتمندی چون پزشکی نوین آلوپاتیک در هندوستان، بنگلادش و ... به حیات خود ادامه داده است. طب نوین به رغم پیشرفت بسیار در تمام ابعاد هنوز قادر به درمان تمام بیماریها و بیماران نیست و اغلب تعداد زیادی از بیماران در شهرهای بزرگ و کوچک توسط پزشکان طب یونان درمان می‌شوند. بویژه در امراض مزمن، بیماران ترجیح می‌دهند که پزشکان طب یونانی آنها را درمان کنند.
طی بیست سال اخیر، حداقل طب یونانی مجدداً مورد توجه و قبول نه تنها عموم مردم بلکه جامعه اندیشمندان و متخصصان پزشکی قرار گرفته است.
با در نظر داشتن کیفیت و استفاده از طب یونانی در مراقبتهای بهداشتی، سازمان بهداشت جهانی «ایورودا» و «یونانی» را از نظامهای تأمین سلامت برای همه مردم این شبه قاره تا سال 2000 میلادی دانسته تا همراه با پزشکی نوین باشد.
ایران وابستگی‌های قدیمی‌تری نسبت به اعراب با طب یونانی دارد و با این نظام قبل از آنها آشنا بوده است. در زمان شاپور اول (241-247 میلادی) جندی شاپور مرکز شناخته شده طب پزشکی و علوم یونانی بود. بسیاری از کتب طب یونانی به زبان پهلوی ترجمه شده‌اند. شاپور دوم پزشک یونانی به نام «یتادوروس» را به عنوان سرپرست مدرسه پزشکی جندی شاپور، تعیین نمود. پس از زوال امپراطوری دوم طب یونانی نیز اهمیت خود را از دست داد و از هم پاشید. هنگامی که اسلام در آسیای مرکزی گسترش یافت، دانشمندان مسلمان سهم مهمی در پیشبرد شاخه‌های بسیاری از علوم از جمله پزشکی داشتند. در حالیکه تمام اروپا در حال عبور از دوره تاریکی بود. مسلمانان، نه تنها اصول فراموش شده یونانیها را جمع‌آوری، ترجمه و احیاء نمودند بلکه دانش بیشتری و افکار بدیع و حتی متفاوتی را پس از مطالعه و ارزیابی کامل به این اصول اضافه کردند. دانشمندان و مورخان انتخاب دیگری جز قبول مشارکت ارزشمند مسلمانان در پیشبرد این علم را ندارند؛ برای مثال دنالدکمپل در کتابش تحت عنوان «پزشکی یونانی» اظهار می‌دارد که پس از سقوط تمدنهای روم و یونان، دانش و فرهنگ فعلی شروع به گسترش به سمت آسیای صغیر نمود و مشعل علوم به دست دانشمندان مسلمان حل شد.
براساس گفته‌ی ه.ن.ولز، نهالی که ارسطو در خاک کاشت برای قرنها در موزه‌ی اسکندریه در حال پوسیده شدن بود. دستهای توانمند مسلمانان زندگی جدیدی به این گیاه آفت زده داد و آنرا به درختی پربار تبدیل کرد. به قول جرج سارتون در کتاب «زبان قرآن، ناطق بین المللی پیشرفت علمی شد» از قرن نهم تا دوازدهم علوم در نزد غیرمسلمانان کاهش چشمگیری داشت که تا قرن هفدهم ادامه یافت.
سرزمین ایران، مهد پرورش عده‌ای از اندیشمندان طب یونانی بود. بعنوان مثال می‌توان از «علی‌بن سهل ربن الطبری» نویسنده کتاب معروف «فردوس الحمکه» که حاوی بخش جامعی در مورد جنین‌شناسی و روانشناسی است، بخشی از آن به طب هندی (ایورودیک) اختصاص دارد، نام برد. طبری اولین شخصی بود که سل را بعنوان بیماری که نه تنها ریتین بلکه دیگر اعضاء را درگیر می‌سازد، توصیف نمود. ابوسهل مسیحی جرجانی کتابی تحت عنوان کتاب لمعات (کتاب المیبه) نوشت و اولین شخصی بود که محل جذب مواد غذایی را در روده توضیح داد. علی‌بن عباس اهوازی کتاب معروفی تحت عنوان «کامل الصناعه» به رشته تحریر درآورد و نظراتی در ارتباط با سیستم مویرگی ارائه کرد. وی همچنین حرکات جنین در طی زایمان را به صورت مدلل بیان نمود. اولین تک نامه داروشناسی به نام کتاب الابنیه عن حقایق الادیه توسط ابومنصور موفق هروی در طی سلطنت منصوربن نوح (961 تا 976 میلادی) به رشته تحریر درآمد که در آن 585 نوع درمان ذکر شده است. از میان آن 466 نوع درمان با منشأ گیاهی است.
دو شخصیت والای طب یونانی، رازی و ابن‌سینا که گنجینه‌ای از علوم در داروسازی و پزشکی را بوجود آوردند به ایران تعلق دارند. به گفته سریل الگوت «نفوذ رازی و ابن‌سینا بر افکار غربی آنقدر اهمیت دارد که انکار آن ممکن نیست».
محمدبن زکریای رازی (925-865 میلادی) از مشهورترین پزشکان تمام اعصار است. وی بیش از 35 سال به کار طبابت مشغول بود و کتب معروفی مانند «لحاوی» دایره المعارفی جامع در پزشکی (20 جلد) و کتاب المنصوری را نگاشت. وی تک نامه‌ای در ارتباط با بیماریهای کودکان به رشته تحریر درآورد که به عنوان اولین کتاب پزشکی اطفال شناخته شده است. وی اولین کسی بود که استفاده از الکل را برای اهداف دارویی کشف نمود. استفاده از حیوانات (میمونها) به منظور تجربه برای اولین بار توسط رازی آغاز گردید. وی شاخه حنجره‌ای عصب راجعه را شرح داد، کشفی که تا مدتها به دوران اخیر نسبت داده می‌شد، وی به نحو گسترده‌ای به چشم پزشکی، مامایی و غیره کمک نمود. وی سردرد را از علائم چشم ضعیف (خطای انکسار) دانست و اعمال جراحی برای پانوس، داغ کردن فیستول اشکی، سوزن زدن کاتاراکت (آب مروارید) را توصیف نمود و یادداشت جامعی بر گلوکوما نگاشت. وی همچنین عنوان کرد که مصرف زیاد نمک و ازدیاد اعمال جنینی موجب ضعف در دید چشم می‌گردد. رازی برداشت کاتاراکت توسط بیرون آوردن آن از طریق مردمک را توصیف نموده است. وی 3 کتاب دیگر در زمینه چشم پزشکی نوشته است.
1- کتاب فی حیات العین
2- کیفیات البصر
3- مقالات فی العلاج العین بالحدید
شاهکار دیگر وی «الجدری و الحصبه» است، که اولین اثر موثقی است که آبله را از سرخک جدا می‌سازد.
ابوعلی حسین بن عبدا... بن سینا (1537-980 میلادی)، بنیان‌گذار طب اسلامی، تواناییهای خود را به عنوان یک پزشک از همان دوران طفولیت نشان داد. وی زندگی نوح بن منصور، پادشاه بخارا را، هنگامی که تمام پزشکان دربار امید از دست داده بودند، نجات داد. اثر یادگاری وی بنام «القانون فی الطب» است. که در آن وی، دانش بسیاری به کار گرفته است. متن مورد استفاده برای آموزش پزشکی تا قرن هفدهم در اروپا گردید. می‌توان گفت که هیچ کتاب پزشکی دیگری نگاشته نشده تا به آن کاملی و برای آن مدت طولانی تدریس شده باشد. به گفته دکتر اسلر «این کتاب مدت طولانی‌تری نسبت به دیگر آثار پزشکی محسوب استفاده می‌شد» وی بیماری انگلی کرم پیوک و مزه شیرین ادرار بیماران دیابتی را برای اولین بار شرح داده است. (2)

پی‌نوشت‌ها:

1- دانشیار، کالج پزشکی ا.ک دانشکده طب یونانی دانشگاه اسلامی علیگر، هند
2- آنچه نویسنده ارجمند که از محققان برجسته پزشکی اسلامی است به عمد یا سهو غفلت کرده‌اند؛ این است که طب یونانی در بستر فعالیتهای علمی بسیاری که اندیشمندان مسلمان انجام داده‌اند؛ تغییر فراوانی یافت، و دامنه این تغییر به قدری زیاد بود که محققان این دو را هیچگاه یکی ندانسته‌اند؛ اگرچه دانشمندان مسلمان در علوم مختلف از جامعه پزشکی از دانش تمامی ملل بهره برده‌اند بهرحال، متأسفانه این مکتب پزشکی را در هندوستان بنام طب یونانی قلمداد می‌کنند که به پاس امانت‌داری با عنوان طب یونانی ترجمه شد. مکتب طبی اسلامی در این کشور درصد زیادی از بیماران را درمان و دانشگاههای معتبری به تدریس آن اشتغال دارند.

منبع مقاله :
گروهی از نویسندگان، (1394) مجموعه مقالات کنگره بین المللی تاریخ پزشکی در اسلام و ایران، چاپ دوم.