جلوه ي علي (ع) در گوشه اي از ادب فارسي

با ياد تو ، دوزخ و جنان چيست ؟ مباد يک جمله بگويم و سخن ختم کنم
آن دل که در او مهر علي نيست ، مباد ارادت و علاقه اکثر شاعران کلاسيک و معاصر به حضرت امير (ع) چنان زياد است که فقط گردآوري اشعار و متوني که درباره ي مدح امام علي (ع) و در سوگ آن حضرت سروده اند نيازمند روزها ، ماه ها و سال ها وقت است و اين نوشتار شايد فقط بتواند گوشه اي از عشق به مولا را در ادب فارسي بيان کند .
به راستي اگر بخواهيم عظمت و شکوه علي (ع) را در شاعران مطرح اين سرزمين گردآوري کنيم شايد بتوان صدها جلد کتاب نيز رسيد .
از مهر علي طينت هر کس که سرشت
هر چند بود هميشه در دير و کنشت
در دوزخ اگر در آوردندش به مثل
جا گرم نکرده مي برندش به بهشت
( وحيد )
امام علي (ع) هم به عنوان نماد جوانمردي و هم نماد انسان کامل در آفرينش و جامعه ي انساني و هم به دليل کمالات اخلاقي و شخصيت والاي ديني در ادبيات ايران حضوري چشمگير دارد.
امام علي (ع) به عنوان انساني برتر و متعلق به بشريت وصف شده است و در حقيقت همه ي آرزوهاي بشر در اعمال حضرت امير (ع) تجسم يافته و در متون نظم و نثر از منش و رفتار ايشان به عنوان نمونه والاي يک انسان کامل ياد شده است.
گاهي اوقات در شعر شاعران نکاتي را مي بينيم که تقريبا همه ي آن بر اساس باور و اعتقاد شاعر و بر اساس صفاي دل آنها گفته شده است . جايگاه حضرت علي (ع) در شعر فارسي جايگاهي بسيار والا و بلند مرتبه و بي نهايت گسترده است. در شعر شاعران - از شاعران مديحه سرا و عارف گرفته تا شاعران حماسه پرداز - از صفات کمالي و شکوه و عظمت علي (ع) نکات برجسته اي را مي بينيم که ادبيات و شعر را به اوج زيبايي مي رساند.
« عمان ساماني » زماني از علي (ع) مي گويد ، از جنگ ها و پيروزي هايش ، از شجاعت و عدالت علي (ع) و از سکوت او که فاطمه (س) را به حيرت وامي دارد :
گفت آن بيناي ما زاغ البصر
اين عبارت را به طوري مختصر
کاندر آن شب چون دلم شد منجلي
هر کجا ديدم علي ديدم علي
با خداي لامکان سرگرم راز
با ملک در آسمان اندر نماز
در زمين اصحاب را مهمان بخوان
مر مرا در عرش اعظم ، ميزبان
بي رضاي او عبادت هاست خام
بي ولاي او اطاعت ناتمام
وقتي به اشعار شاعراني چوم مولانا ، ابوسعيد ابوالخير ، منتخب الشعراي تبريزي ،فردوسي ، سعدي ، حافظ ، ناصر خسرو ، ابن حسام خراساني ، فرغاني ، عمان ساماني ، اقبال لاهوري ، سنايي ، وحشي بافقي ، صائب ، هاتف اصفهاني ، شاه نعمت الله ولي ، بيدل دهلوي ، عطار و شاعران بزرگ ديگر مي نگريم مي بينيم علي (ع) و رفتار او نمونه و الگوي مهم در ادب فارسي است.
در وصف بيانات اخلاقي اميرالمؤمنين (ع) در اشعار مولانا آمده است :
آدمي مخفي است در زير زبان
اين زبان پرده است بر درگاه جان
چون که باري پرده را در هم کشيد
سر صحن خانه شد بر ما پديد
نمونه هاي بسياري در مثنوي معنوي و ديوان شمس اشارات مختلف و فراواني به زندگي علي (ع) و کمالات و فضايل آن حضرت دارد :
تا صورت پيوند جهان بود علي بود
تا نقش زمين بود و زمان بود علي بود
آن قلعه گشايي که در قلعه خيبر
برکند به يک حمله و بگشود ، علي بود
اين کفر نباشد ، سخن کفر نه اين است
تا هست علي باشد و تا بود علي بود
« ناصر خسرو » وقتي در قرن 4 و 5 هجري به شدت در معرض بحث و مجادله مذاهب گوناگون قرار مي گرفت به مسئله ( ولايت ) تاکيد مي کرد و همان طوري که مي دانيم ولايت و دوستي اهل بيت (ع) در ديوان ناصر خسرو و عقايدش بسيار ديده مي شود :
اين همه رمز و مثل ها را کليد
جمله اندر خانه پيغمبر است
گر به خانه در ز راه در شويد
اين مبارک خانه را در حيدر است
« سنايي » نيز در اشعاري که به صفات علي (ع) مي پردازد به حديث « انا مدينه العلم و علي بابها » اشاره مي کند و مي گويد:
من سلامت خانه نوح نبي بنمايمت
تا تواني خويشتن را ايمن از شر داشتن
شو مدينه، علم را جوي و سپس در وي خرام
تا که يابي خويشتن را حلقه بر در داشتن
و اما با يک ژرف نگري ، در جايي ديگر مي بينيم «اقبال لاهوري» در يک تعبير عاشقانه و عارفانه و عالمانه همه ي احساسات خود را نسبت به امام عشق و ايثار علي (ع) چنين بيان کرده است:
از ولاي دودمانش زنده ام
در جهان مثل گهر تابنده ام
زمزم ار جوشد ز خاک من ازوست
مي اگر ريزد تاک من ازوست
خاکم و از مهر او آيينه ام
مي توان ديدن نوا در سينه ام
در جايي ديگر با مضمون «انا مدينه العلم و ...» مي آورد:
ذات او دروازه شهر علوم
زير فرمانش حجاز و چين و روم
زير پاش اين جا شکوه خيبر است
دست او آن جا قسيم کوثر است...
از رخ او فال، پيغمبر گرفت
ملت حق از شکوهش فر گرفت
مسلم اول، شه مردان علي
عشق را سرمايه ي ايمان علي
شورانگيزي قرآن و عشق به علي (ع) در دل و جان اقبال، در جاي جاي کلامش به چشم مي خورد. او در جاهاي متناسب با حال و معنا از معاني قرآن و گاهي هم از مضامين حديث نيز استفاده کرده است.
در حديث است که «فضيلت قرآن در سوره ي اخلاص و فضيلت سوره ي اخلاص در بسم الهل و فضيلت بسم الله در حرف باي آغازين آن است و علي (ع) باي بسم الله است.»
الله الله باي بسم الله پدر
معني ذبح عظيم آمد پسر
در مصراع اول اين بيت به مقام و منزلت حضرت علي (ع) و در مصراع دوم به مقام ذبح عظيم حسين (ع) اشاره شده است.
کوتاه سخن اين که از علي (ع) سرودن و وصف علي (ع) را گفتن بي نهايت دشوار است. شاعراني که درباره علي (ع) مي سرايند خود را در برابر يک معجزه الهي و يک شخصيت بي مثال تاريخي مي يابند که در فهم و انديشه هر انساني نمي گنجد. به قول شاعر معاصر قزويني «موسوي گرمارودي»:
راستي آيا علي از جنس ماست؟
در شگفتم عمق اين دريا کجاست؟!
چون ز وي بايد سخن آغاز کرد؟
چون توان اين راز حق را باز کرد؟
عمق ما تا سطح خواهش هاي دل
او فراتر از حدود آب و گل
طول و عرض او چه داني تا کجاست؟
آدميزادي در ابعاد خداست
ما کجا، آن خوب، آن زيبا کجا
او امير عشق و ما عبد هوا

پي نوشت :

1. جلوه ي علي (ع) در ادب فارسي، نظام الدين نوري کوتنايي، تهران، 1379، انتشارات زهره.
2. ستايش اميرالمؤمنين (ع) در سروده هاي سخنوران قزويني، محمد علي حضرتي، 1379، انتشارات طه.
3. ديوان اشعار شاعران ذکر شده.

منبع: مجله آشنا خانواده 135
/س