یکی از اعمالی که در ماه شریف رجب، پس از هر نماز واجب، معمولا انجام می‏‌گیرد، دعای «یا مَنْ اَرْجُوهُ ...» است. درباره‏‌ی این دعا، چند مطلب قابل دقت است که در این مقاله به آن‏ها خواهیم ‏پرداخت.
در ابتدا، اصل دعا را نقل می‏‌کنیم. ماخذ اصلی دعای «یا مَنْ اَرْجُوهُ‏» کتاب‏اقبال سیدبن طاووس است. در آن‏جا آورده است:
و من الدعوات کل یوم من رجب، ما ذکره‏ا لطرازی ایضا، فقال: دعاء علمه ‏ابوعبدالله (علیه السّلام) محمدا السجاد -و هو «محمدبن ذکوان‏» یعرف بالسجاد.قالوا: سجدو بکی فی سجوده حتی عمی.- روی ابوالحسن علی بن محمدالبرسی،(رحمهم االله )، قال: اخبرنا الحسین بن احمدبن‏ شیبان،
قال: حدثنا حمزه‏ بن القاسم العلوی ‏العباسی، قال: حدثنا محمدبن عبدالله بن عمران‏ البرقی، عن محمدبن علی‏ الهمدانی،
قال: اخبرنی محمد بن سنان، عن محمدالسجاد فی حدیث طویل،
قال: قلت لابی عبدالله(علیه السّلام): جعلت فداک! هذا رجب. علمنی فیه دعاءا ینفعنی الله به.
قال: فقال لی ابوعبدالله(علیه السّلام): اکتب «بسم‏الله‏الرحمان‏الرحیم‏»! وقل فی کل یوم‏من رجب صباحاو مساءو فی اعقاب صلواتک فی یومک ولیلتک: «یامن ارجوه...».
قال: ثم‏مر ابوعبدالله(علیه السّلام) یده‏الیسری، فقبض علی لحیته و دعا بهذا الدعاء و هویلوذ بسبابته الیمنی، ثم قال بعد ذلک: «یا ذالجلال والاکرام...».
و فی حدیث آخر: ثم وضع یده علی لحیته و لم یرفعها الا و قد امتلاظهر کفه دموعا. (1)
 
یا مَنْ اَرْجُوهُ لِکُلِّ خَیْرٍ، وَ آمَنُ سَخَطَهُ عِنْدَ کُلِّ شَرٍّ، یا مَنْ یُعْطِى الْکَثیرَ بِالْقَلیلِ، یا مَنْ یُعْطى‏ مَنْ سَئَلَهُ، یا مَنْ یُعْطى‏ مَنْ لَمْ یَسْئَلْهُ وَ مَنْ لَمْ یَعْرِفْهُ‏ تَحَنُّناً مِنْهُ وَ رَحْمَةً، اَعْطِنى‏ بِمَسْئَلَتى‏ اِیَّاکَ، جَمیعَ خَیْرِ الدُّنْیا وَ جَمیعَ خَیْرِ الْأخِرَةِ، وَ اصْرِفْ عَنّى‏ بِمَسْئَلَتى‏ اِیّاکَ جَمیعَ شَرِّ الدُّنْیا، وَ شَرِّ الْأخِرَةِ، فَاِنَّهُ‏ غَیْرُ مَنْقُوصٍ مااَعْطَیْتَ، وَ زِدْنى‏ مِنْ فَضْلِکَ یا کَریمُ یاذَا الْجَلالِ ‏وَ الْاِکْرامِ، یا ذَاالنَّعْمآءِ وَ الْجُودِ، یا ذَا الْمَنِّ وَ الطَّوْلِ، حَرِّمْ شَیْبَتى‏ عَلَى النَّارِ

این روایت را، علامه‏ مجلسی و محدث قمی، به گونه زیر ترجمه کرده ‏اند:

1- علامه مجلسی:

به سند معتبر، منقول است که محمدبن ذکوان به خدمت‏ حضرت صادق (علیه السّلام) عرض کرد که:
فدای تو شوم! این، ماه رجب است. مرا دعایی تعلیم نما که حق تعالی، مرا، به آن‏نفع ببخشد. حضرت فرمودند که: «در هر روز ماه رجب، در صبح و شام و بعد از نمازها در شب [بخوان]: «یا من ارجوه لکل خیر...». پس، حضرت محاسن مبارک خود را به دست چپ گرفتند و انگشت ‏سبابه‌ی دست راست‏ خود را به جانب چپ و راست‏ حرکت‏ می‏دادند و با انکسار تمام، این دعا را حضرت می‏خواندند: «یا ذالجلال ...» ودست از ریش مبارک خود بر نداشت تا از آب دیده‏ی مبارک‏اش، تر شد. (2)

2- محدث‏ قمی:

سیدبن طاووس، روایت کرده است از محمدبن ذکوان -که معروف به سجاد است ،برای آن که آن‏قدر سجده کرده و گریست در سجود، که نابینا شد- که گفت: عرض کردم ‏به حضرت صادق (علیه السّلام): فدای تو شوم! این، ماه رجب است. تعلیم نما مرا دعایی در آن،تا حق‏تعالی، مرا، به آن، نفع بخشد. حضرت فرمود: بنویس‏«بسم‏ الله ‏الرحمن ‏الرحیم‏»! و بگو در هر روز از رجب، در صبح و شام و در عقب ‏نمازهای روز و شب: «یامن ارجوه ‏لکل خیر...».
راوی گفت: پس گرفت‏حضرت، محاسن شریف خود را در پنجه‏ی چپ خود و خواند این دعارا به حال التجا و تضرع به حرکت دادن انگشت‏ سبابه‌ی دست راست. پس گفت‏ بعد از آن:
یا ذالجلال و الاکرام... .

محمد بن ذکوان کیست؟

راوی این دعا، «محمدبن ذکوان‏» ملقب به «سجاد» است.
وضع او، از نظر رجالی، مشخص نیست. مرحوم مامقانی می‏نویسد:
ولیس له فی کلمات اصحابناالرجالیین اثر اصلا. ولم اقف فیه الا علی‏روایه‏السید رضی‏الدین بن طاووس(رضوان الله علیهم) ، فی‏الاقبال، دعاء شهر رجب.
به نظر ما، احتمال تصحیف، در نام این راوی، وجود دارد. توضیح این‏که، ممکن است‏ راوی این حدیث‏یا «محمدبن زیاد» باشد -زیرا، اردبیلی در جامع‏ الرواه، از«محمدبن زیاد» با لقب «سجاد» نام برده و گفته: «محمدبن سنان از وی روایت ‏نقل می‏کند.» و در این‏جا هم، روایت‏گر، محمدبن سنان است- و یا «محمدبن زیدشحام است؛ زیرا، وی، دعای «یامن ارجوه‏» را به گونه‌ی دیگری نقل کرده است.
البته، احتمال این که «محمدبن ذکوان‏»، تصحیف «محمدبن زیاد السجاد» باشد،بیش‏تر است.

نکاتی درباره‏‌ی قرائت این دعا

1- «بسم ‏الله ‏الرحمان الرحیم‏» جزو دعا نیست، بلکه ذکر آن، به جهت استحباب شروع هر کار ارزش‏مندی با بسمله است.
2- این دعا، در هر موقع از روز و شب و بعد از هر نماز - چه واجب و چه مستحب‏ می‏توان خواند. از این سفارش، اهمیت دعای مذکور، معلوم می‏شود.
3- لفظ «جمیع‏» در قبل از «شر» در عبارت و شر الاخره‏» -هرچند به عنوان‏ نسخه‏ی بدل- وجود دارد.
4- درباره‏ ی زمان به دست گرفتن محاسن ، دو احتمال وجود دارد:
احتمال نخست این است که از ابتدای دعا، باید محاسن را به دست چپ گرفت، یعنی،منظور از «الدعاء» در «...و دعابهذا الدعاء»، همان «یا من‏ارجوه...» تاپایان دعا باشد و نه دعای «یاذالجلال و الاکرام ...».
احتمال دوم، این است که مقصود از «الدعاء» را در «دعا بهذاالدعاء»، قسمت‏«یاذالجلال والاکرام... می‏باشد و «ذلک‏» را در «ثم قال بعد ذلک‏» به در دست‏گرفتن محاسن‏» برگردانیم.
علامه‏ی مجلسی، رضوان‏ الله ‏علیه، همان طوری که ترجمه‏اش نشان می‏دهد، احتمال دوم را قبول دارد. و ظاهرا همین احتمال دوم درست‏ تر باشد.
انتهای دعا؛ یعنی،«حرم شیبتی علی ‏النار» نیز موید درستی احتمال دوم است.
5- از مجموع روایت استفاده می‏شود که، «محاسن را به دست گرفتن‏» و «انگشت‏ سبابه‌ی دست راست را حرکت دادن حالتی بوده است که در آن هنگام، به حضرت امام‏ صادق (علیه السّلام) دست داده است و نه این که جزئی از دعای «یا من ‏ارجوه‏» باشد.
البته، اگر کسی، با دقت و تامل، در محتوای این دعا بنگرد، چه بسا، از او نیزاین حالت، سر زند.
در این‏جا، مناسب است‏ یادآور شویم که این، یکی از حالت‏های دعا کننده است. اگربه کتاب «الدعاء»ی کافی مراجعه کنیم، حالت‏های دیگری را نیز برای شخص دعاکننده خواهیم یافت. برای نمونه، به این روایت توجه فرمایید:
عده من اصحابنا، عن احمدبن محمدبن خالد، عن ابیه، عن فضاله عن‏ العلاء، عن‏ محمدبن مسلم، قال: سمعت اباعبدالله (علیه السّلام) یقول:
مر بی رجل و انا ادعو فی صلاتی بیساری فقال: یا عبدالله! بیمینک. فقلت:
یاعبدالله! ان‏ لله، تبارک و تعالی، حقاعلی هذه کحقه علی هذه‏». و قال:
«الرغبه، تبسط یدیک و تظهر باطنهما و الرهبه، تبسط یدیک و تظهر ظهرهما. والتضرع، تحرک السبابه الیمنی یمینا و شمالا. والتبتل، تحرک السبابه‏ الیسری‏ ترفعها فی ‏السماء رسلا و تضعها. و الابتهال، تبسط یدیک و ذراعیک الی ‏السماء. والابتهال، حین تری اسباب البکاء.
امام صادق (علیه السّلام) فرمود:
«مردی به من گذر کرد و من در نمازم دست چپ را برای دعا بلند کرده بودم. پس گفت: یا عبدالله! با دست راست‏ات دعا کن، من گفتم: ای بنده‏ی خدا! راستی که ‏خداوند تبارک و تعالی، براین هم حقی دارد، مانند حق او بدان. » و فرمود: «دررغبت، هر دو دست را بگشایی و باطن آن‏ها را بنمایی. و در رهبت ، هر دو دست را بگشایی و پشت آن‏ها را عیان داری. و در تضرع، انگشت‏ سبابه‏‌ی راست را به راست و چپ بجنبانی. و در تبتل، انگشت‏ سبابه‏‌ی چپ را بجنبانی و به آرامی آن را به بالا وپایین ببری و بیاوری. و ابتهال، این است که هر دو دست و هر دو ذراع را به سوی ‏آسمان فراز داری. ابتهال، وقتی است که موجبات گریه فراهم شده است. (3)

لیلةالرغائب

در انتهای این مقاله، شایسته است‏ بحث مختصری هم درباره‏ی‏«لیلةالرغائب‏» -به‏ دلیل اهمیت آن- داشته باشیم.
در زمان «لیلةالرغائب‏» اختلاف وجود دارد. برخی، معتقدند که لیلةالرغائب، شب‏ جمعه‌‏ای از ماه مبارک رجب است که پنج‏شنبه‌ی آن هم، از ماه مبارک رجب باشد.
و بعضی دیگر، می‌گویند که شب نخستین جمعه‌ی ماه مبارک رجب، لیلةالرغائب‏است، چه‏پنج‏شنبه‏ی آن، از ماه مبارک رجب باشد و چه نباشد.
برای روشن شدن مطلب، ابتدا، عبارت سید را از اقبال‏اش (4) نقل می‏کنیم:
فصل 10: فی مانذکره من عمل اول جمعه من شهر رجب. اعلم! ان مقتضی‏ الاحتیاط للعباده و طلب الظفر بالسعاده، اقتضی ان نذکر، عمل هذه‏ اللیله الجمعه فی اول ‏لیله من هذا الشهر الشریف، لجواز ان یکون اول لیله منه، الجمعه.
فیکون قد اذکرناک فی اول الشهر بها الی حین حضور اول لیله جمعه منه لتعمل ‏بها.
وجدنا ذلک فی کتب العبادات مرویا عن‏ النبی(صلّی الله علیه و آله و سلّم) و نقلته انا من بعض کتب ‏اصحابنا،رحمهم ‏الله، فقال فی جمله الحدیث عن ‏النبی (صلّی الله علیه و آله و سلّم) فی «ذکر فضل شهر رجب‏»،ماهذا لفظه:
« ولکن لا تغفلوا عن اول لیله جمعه منه! فانها لیله تسمیها الملائکه‏«لیلةالرغائب‏». و ذلک انه اذامضی ثلث اللیل، لم یبق ملک فی‏السماوات والارض،الا یجتمعون فی‏الکعبه و حوالیها و یطلع‏الله علیهم اطلاعه فیقول لهم: «یاملائکتی! سلونی ماشئتم!». فیقولون: «ربنا! حاجتنا الیک ان تغفر لصوام‏رجب.». فیقول الله‏تعالی:«قد فعلت ذلک.».
ثم قال رسول‏ الله(صلّی الله علیه و آله و سلّم): «مامن احد صام یوم‏ الخمیس اول خمیس من رجب، ثم یصلی‏ بین العشاء و العتمه...» الحدیث.
همان طور که مشاهده می‏کنید، تامل در عبارت سید، می‏رساند که «لیلةالرغائب‏»یک مطلب است و روزه و نماز آن دوازده رکعت‏بین نماز مغرب و عشا، مطلبی دیگر.
توضیح این‏که، شب نخستین جمعه از ماه مبارک رجب، لیلةالرغائب است چه پنج‏شنبه‌‏ی‏ آن جزء ماه مبارک رجب باشد و چه نباشد و آن روزه و نماز، مربوط به نخستین‏پنج‏شنبه‏ی ماه مبارک رجب است.
به عبارت دیگر، رابطه‏ی منطقی بین این دو مطلب، عام و خاص من وجه است. درنتیجه، مثلا اگر جمعه‌‏ای، ابتدای ماه مبارک رجب بود، شب آن، «لیلةالرغائب‏»است، اما زمان انجام دادن آن نماز و روزه نیست و پنج‏شنبه ‏ای را که می‏آید، باید روزه داشت‏ و آن نماز را خواند.
حال، اگر کسی بپرسد: «درآن شب، چه اعمالی را باید انجام داد؟» خواهیم گفت‏ که احیای آن شب، همراه با دعا و قرائت قرآن و ... پسندیده است.
البته، این احتمال را هم می‏توان داد که اگر پنج‏شنبه، جزء ماه مبارک رجب نبود، ولی روز بعد از آن -که جمعه باشد- ابتدای ماه مبارک رجب باشد، روزه‏‌ی پنج‏شنبه،ساقط می‌‏شود، ولی آن دوازده رکعت نماز پابرجا است و باید بین دو نماز مغرب وعشاء خوانده شود و آن شب هم، «لیلةالرغائب‏» است.
عارف کامل، جناب آقای حاج میرزا جواد آقا ملکی تبریزی، در کتاب مراقبات‏‌اش‏ فرموده است:
والجمود علی ‏الظاهر، انما یقتضی ان یقال: ان العمل بذلک فی ما اذا لم یکن ‏اول‏ا لشهر جمعه. و اما اذا کان الاول جمعه، یکون العمل للجمعه ‏الثانیه ولولم‏ ینطبق بلیلةالرغائب. و لیس فی‏ الروایه تصریح باشتراط ذلک بلیلةالرغائب.
و لکن الذی یقوی فی‏النفس، ان یکون‏العمل للجمعه الاولی و لکن بالغاءالصوم اذااتفقت الجمعه فی اول‏الشهر او بالغاء قید رجب من صوم خمیس فی هذه‏الصوره. (5)
همان‏طور که مشاهده می‏کنید، این بزرگوار، احتمال دیگری را تقویت کرده‏اند و نظرمبارک شان این است که اگر جمعه، نخستین روز ماه مبارک رجب باشد، بدون روزه‏گرفتن پنج‏شنبه، آن دوازده رکعت نماز، خوانده می‏شود و آن شب هم «لیلةالرغائب‏»است.
 

پی ‏نوشت‏ ها:

1- الاقبال، ج‏3، ص‏211.
2- زادالمعاد، تصحیح میرزا علی آقا شیرازی، صص 8-9.
3- اصول کافی، کتاب الدعاء، باب الرغبه والرهبه...، ح‏4.
4- الاقبال، ج‏3، ص 185-186 .
5- المراقبات، ص‏46.

منبع: www.hawzah.net
/خ