درباره‌‌ی قببیله‌ی بنی‌قُرَیظه

یکی از قبایل یهودی در مدینه و به طور سنتی بخشی از سه گانه‌ای که شامل بنی‌قینقاع و بنی‌نضیر نیز می‌شود. گرچه خاستگاه بنی‌قریظه، همانند دیگر یهودیان مدینه، و زمان ورودشان به مدینه دقیقاً مشخص نیست، اما در منابع اطلاعاتی در زمینه‌ی نقش این قبیله در دوران پیش از اسلام ذکر شده است. طبق این منابع، قبیله‌ی بنی‌قریظه اسعد ابوقریب، حاکم یمنی، را متقاعد کرد که به مدینه یورش نبرد و به آیین یهود درآید (نک. یهودیان و یهودیت). گزارش‌های دیگر حاکی از آن‌اند که در مدینه پیش از اسلام، بنی‌قریظه و قبیله‌ی همتایش بنی‌نضیر به طور مداوم با یکدیگر کشمکش و اختلاف داشتند (نک. بقره: 84 و بعد). با این حال، غالباً این دو قبیله را «برادر» خوانده و از هر دو با عنوان «دو طایفه‌ی اسرائیلی» (السِبطان) یا «دو قبیله‌ی کاهن» (الکاهنان) یاد کرده‌اند. برخورد مسلمانان با قبیله‌ی بنی‌قریظه بعد از «جنگ خندق» در سال پنجم هجری مهم‌ترین درگیری پیامبر اسلام با یهودیان مدینه در سیره‌ی نبوی است. حمله‌ی مسلمانان و محاصره‌ی بنی‌قریظه پاسخی بود به پشتیبانی علنی و احتمالاً مؤثر این قبیله از مشرکان مکه و متحدانشان در جنگ خندق. نام بنی‌قریظه به صورت‌های مختلف در شعر پیش از اسلام ذکر شده است و ظاهراً اشعاری از افراد این قبیله در مجموعه‌ای به نام کتاب بنی‌قریظه (نک. آمدی، مؤتِلف، 211) گردآوری شده که اکنون موجود نیست. محل سکونت بنی‌قریظه- و طوایف آن همچون بنی‌کعب‌بن قریظه و بنی عَمروبن قریظه- را به کمک گزارش‌های جغرافیایی، در خارج شهر مدینه به خصوص در وادی مَهزور، می‌توان تخمین زد و نیز گورستانی مربوط به مدینه و بعدها مسجدی که در محل سکونت بنی‌قریظه احداث و به نام آنها معروف شد. شواهدی در ماجرای سلمان فارسی نشان می‌دهد که قبیله‌ی بنی‌قریظه با یهودیان وادی القُری در شمال حجاز پیوندهای خویشاوندی داشته‌اند.
برخورد مسلمانان با قبیله‌ی بنی‌قریظه بعد از «جنگ خندق» در سال پنجم هجری مهم‌ترین درگیری پیامبر اسلام با یهودیان مدینه در سیره‌ی نبوی است. حمله‌ی مسلمانان و محاصره‌ی بنی‌قریظه پاسخی بود به پشتیبانی علنی و احتمالاً مؤثر این قبیله از مشرکان مکه و متحدانشان در جنگ خندق. مطابق با اکثر منابع تاریخی، پس از نبردی خونین یهودیان تسلیم شدند و مردان بنی‌قریظه اعدام شدند، زنان و کودکان به اسارت درآمدند و به بردگی فروخته شدند؛ و غنایم به دست آمده- اموال، اسلحه و اراضی- بین مبارزان مسلمان تقسیم شد. این اعدام، که در خلال آن چهارصد تا نهصد تن از مردان قبیله‌ی بنی‌قریظه به قتل رسیدند، به طور گسترده‌ای در منابع اسلامی تأیید شده و تصور غربیان از صدر اسلام را با وحشت بیشتری همراه کرده است. البته در گزارش‌ها نیامده است که خود پیامبر اسلام حکم مصادره و اعدام بنی‌قریظه را صادر کرد و احتمالاً این حکم را یکی از صحابه وی به نام سعدبن مُعاذ داد، که پیش از این واقعه با نیزه‌ای به شدت مجروح شده بود. آیات 26به بعد احزاب را عموماً مرتبط با این واقعه دانسته‌اند:
و کسانی از اهل کتاب را که [با مشرکان] همپشتی کرده بودند از دژهایشان به زیر آورد و در دل‌هایشان هراس افکند؛ گرهی را می‌کشتید و گروهی را اسیر می‌کردید. و زمین‌شان و خانه‌ها و اموالشان و سرزمین را که در آن پا ننهاده بودید به شما میراث داد و خدا بر هر چیزی تواناست.
یکی از زنانی که پس از این واقعه به اسارت درآمد ریحانه قُرظیّه بود که اصل و نسب وی معلوم نیست، اما به احتمال زیاد از طایفه‌ی بنی عمروبن قریظه بوده است. ریحانه پس از اسارت متعه‌ی پیامبر اسلام یا طبق بسیاری از گزارش‌ها، همسر وی شد و بعدها مطلقه شد و سرانجام پیش از وفات پیامبر درگذشت. در منابع اسلامی، اسامی تعدادی از اعقاب قبیله‌ی بنی‌قریظه ذکر شده است، که مهم‌ترین آنها محمدبن کعب قُرظی راوی حدیث معروف است، که مسلمان به دنیا آمد و در سال 120 هجری یا کمی پیشتر در مدینه درگذشت. برخی دیگر از این اسامی عبارت‌اند از پدر او کعب‌بن اسدبن سُلَیم و برادرش اسحاق، عَطیّه قُرظی، زُبیر (؟)بن عبدالرحمان‌بن زَبیر، علی بن رفاعة و فرزندان ابومالک قُرَظی. بنابراین، معلوم است که برخلاف گزارش‌های مذکور در سنت اسلامی، برخی از افراد مذکر بنی‌قریظه، احتمالاً به دلیل کم سن و سال بودن در آن زمان، از این واقعه جان سالم به در برده بودند.
منابع تحقیق :
خواننده گرامی! منابع مقاله را در نسخه ی چاپی ملاحظه فرمایید.
منبع مقاله :
مک اولیف، جین دَمن؛ (1390)، دائرةالمعارف قرآن (جلد اول آ-ب)، ترجمه‌ی: حسین خندق آبادی، مسعود صادقی، مهرداد عباسی، امیر مازیار، تهران: انتشارات حکمت.