اختلاف عقیده در قرآن

منازعات متعصبانه‌ای که در قرآن بر فرقه‌گرایی دینی دلالت دارد. مفهوم قرآنی اختلاف عقیده با تعابیر «اختلاف» و «تفرّق» بیان شده است؛ دو واژه‌ای که بار معنایی منفی دارند. مطابق آیات 213 بقره و 19 یونس، بشر حیات خود را در زمین به صورت «امة واحدة» (اجتماع مذهبی واحد) آغاز کرد. در قرآن مشخص نشده که این مذهب اولیه چه بوده است، اما در آثار تفسیری آن را «دین الحق» توصیف کرده‌اند، که از نظر برخی مفسران مشخصاً همان اسلام است. در جوامع روایی رویکردهای گوناگونی به اختلاف عقیده وجود دارد. پیامبر اسلام پیش از رحلت قصد داشت وصیتی را مکتوب کند که- مطابق نظر برخی از مفسران- مانع اختلاف‌های پس از خود میان مسلمانان باشد. علاوه بر این، روایت دیگری هست که ایشان فرموده‌اند: «با همدیگر [متحد] بودن رحمت [الهی] است و تفرقه عذاب است» (الجماعة رحمة و الفُرقَه عذاب، ابن حنبل، مسند، 278/4، 375). اختلافی که بعداً [در دین واحد] پدید آمد و وحدت آن را گسست، نوعی تحول منفی تلقی می‌شود که خداوند می‌خواهد با ارسال رسل و تبشیر و انذار آن را از میان ببرد. در قرآن بیان شده که اختلاف عقیده بین یهودیان و مسیحیان رایج بوده و هر کدام از دو طرف دین دیگری را باطل می‌خوانده است (بقره: 113). همچنین به اختلاف‌های درون-فرقه‌ای اهل کتاب* اشاره شده است: برخی از آنها به آنچه به ایشان وحی شده بود ایمان آوردند و برخی کفر ورزیدند (بقره: 253). قرآن به مسلمانان سفارش می‌کند که به شیوه‌ی اهل کتاب رفتار نکنند، بلکه به جای آن وحدت را میان خود حفظ کنند (آل عمران: 103و 105). به این ترتیب روشن می‌شود که اختلاف عقیده پدیداری منفی است؛ با این همه، خداوند برای متّفق کردن همه‌ی افراد بشر بر دینی واحد قدرت خود را در کار نمی‌آورد و تنها کسانی از این تفرقه نجات می‌یابند که خداوند بر آنها رحمت* آورد. (هود: 117و 118)
در جوامع روایی رویکردهای گوناگونی به اختلاف عقیده وجود دارد. پیامبر اسلام پیش از رحلت قصد داشت وصیتی را مکتوب کند که- مطابق نظر برخی از مفسران- مانع اختلاف‌های پس از خود میان مسلمانان باشد. علاوه بر این، روایت دیگری هست که ایشان فرموده‌اند: «با همدیگر [متحد] بودن رحمت [الهی] است و تفرقه عذاب است» (الجماعة رحمة و الفُرقَه عذاب، ابن حنبل، مسند، 278/4، 375). حذیفة‌بن یمان، صحابی پیامبر جمع و تدوین قرآن را مایه‌ی خلاص مسلمانان از نوع اختلاف‌هایی می‌دانست که گریبانگیر یهودیان و مسیحیان بود (بخاری، صحیح، فضائل القرآن، 393/3). در سوی دیگر، از آنجا که احتمال دست نیافتن به این مقصود می‌رفت، روایتی نیز نقل شده است که دورنمایی تیره از تفرقه‌ی جامعه‌ی مسلمانان را به هفتاد و سه فرقه ترسیم می‌کند که فقط یکی از این فرقه‌ها وارد بهشت* می‌شود (دارمی، سنن، 158/2).
البته در تأیید دیدگاه مقابل، روایت مشهوری هست که می‌گوید: «اختلاف میان اصحاب/ امت من، رحمت است» (اختلاف اصحابه/ امتی رحمة). در روایت دیگری به اختلاف میان صحابه‌ی پیامبر* صحه گذاشته شده و مجاز دانسته شده است: «اصحاب من همانند ستارگانند، از هر کدام تبعیت کنید، هدایت شده‌اید» (أصحابی کالنجوم، بأیّهم اقتَدَیتم اهتَدَیتم). این اختلاف امری تلقی شده که امکان دور افتادن از سنت* نبوی را به کمترین حد می‌رساند. بر همین سبیل، عمربن عبدالعزیز، خلیفه‌ی اموی (حکـ99-101) اختلاف دیدگاه‌های مذهبی علمای دین را در مناطق مختلف قلمرو حکومت اسلامی مشروع اعلام کرد و هرگز پذیرفتن دیدگاه واحدی را بر مردم تحمیل نکرد (دارمی، سنن، 122/1). دمشقی، فقیه بزرگ شافعی (زنده در قرن هشتم)، در مقدمه‌ی کتابش رحمة الأمة فی إختلاف الأئمة نوشته است: «علمای دین، از سر تحقیقات عمیق درباره‌ی حقیقت با یکدیگر اختلاف نظر پیدا می‌کنند و این اختلاف‌ها برای مردم رحمت است» (فاختَلَفوا بِشدَّة إجتهادِهم فی طلبِ الحق و کان إختلافُهُم رحمة للخلق).
روایت‌هایی که به اختلاف عقیده به نظر مثبت می‌نگرند، در جوامع حدیثی اصلی و معتبر نیامده است. جریان‌های اصلی اسلامی، آنها را به منابع کمتر موثق یا مجموعه‌های روایات موضوعه (جعلی) مربوط می‌دانند. در مقابل، روایت‌های مدافع وحدت مسلمانان در جوامع حدیثی موثق و معتبر راه پیدا کرده است. این خود نشانه‌ی اهمیت اتحاد در عقاید مذهبی، نزد جریان‌های اصلی اسلامی است. با این همه، اصل اختلاف عقیده در ادبیات فقهی امری مقبول است، جایی که اختلاف در دیدگاه‌های مکاتب فقهی و فقیهان یکی از واقعیت‌های جاری و ساری در زندگی است (برای بررسی کوتاهی از مکتوبات مرتبط به این موضوع نک. J.Schacht, Ikhtilāf).
برخی از علمای مسلمان برای فراهم آوردن توجیه کلامی برای وجود اختلاف عقیده میان مسلمانان چنین استدلال کرده‌اند که بدون وجود اختلاف‌های مذهبی جهان دیگر محل آزمایش نخواهد نبود تا مردم راه صحیح را اختیار کنند؛ هیچ نیازی هم به اجتهاد در کار نمی‌بود و علما فضیلت خود را در مقام متشرعان مذهبی از دست می‌دادند.
درباره‌ی اختلاف‌های سیاسی در جامعه اسلامی، تعبیر «فتنه» به کار می‌رود و گاهی نیز همان واژه‌ی «اختلاف» را در این معنا به کار می‌برند (نک. ابن حنبل، مسند، 345/2؛ 292/5). بخاری (د. 256؛ صحیح، مغازی، 12، 70/3) دو نمونه از این فتنه‌ها را در تاریخ صدر اسلام ذکر می‌کند: ماجرای قتل عثمان* و واقعه حَرّه (نک. L.Veccia Vaglievi, al-Ḥarra). جنگ میان علی‌بن ابی‌طالب (علیه السلام) و معاویه و سایر منازعه‌های درون جامعه اسلامی از مصادیق فتنه‌های سیاسی در نظر گرفته می‌شود که وحدت امت اسلامی را تهدید می‌کرد.
منابع تحقیق:
خواننده گرامی! منابع مقاله را در نسخه ی چاپی ملاحظه فرمایید.
منبع مقاله :
مک اولیف، جین دَمن؛ (1392)، دائرةالمعارف قرآن (جلد اول آ-ب)، ترجمه‌ی حسین خندق‌آبادی و دیگران، تهران: انتشارات حکمت، چاپ اول.