دست در دست هم

یک. حقوق و مسئولیت‌های مشترک

در تعالیم اسلامی علاوه بر حقوق و وظایفی که هر فرد مسلمان نسبت به افراد دیگر دارد، زن و شوهر نیز در برابر یکدیگر و حقوق و تکالیف ویژه‌ای برعهده خواهند داشت. لذا هر دو به صورت مشترک موظف به انجام آنها می‌باشند.

1. حسن معاشرت

هم‌زیستی زن و شوهر در خانواده باید همراه با رعایت اصول اخلاقی و انسانی باشد. با مراجعه به آیات قرآنی درمی‌یابیم که هنگام بیان این اصول، سخن از «ازدواج» و «زوج» (1) است که چنین واژگانی از همدلی زن و مرد پرده برمی‌دارد؛ اما هنگامی که چنین رابطه‌ای مخدوش شد و روابط زن و شوهر از حالت همدلی و زوجیت خارج گشت، سخن از «امرأة» (2) است. (3) آرامش حاصل از ازدواج تنها در کنار همسری فراهم می‌آید که خلقی نیکو و رفتاری پسندیده با اهل خانه (به ویژه همسرش) داشته باشد و زندگی با همسر بداخلاق و بدرفتار هیچ آرامشی در پی نخواهد داشت. بنا به تصریح قرآن کریم، زن و شوهر مکلف به حسن معاشرت با یکدیگر هستند: «وَعَاشِرُوهُنَّ بِالْمَعْرُوفِ؛ (4) با همسرانتان با اخلاق نیکو معاشرت نمایید.» در روایات هم مهر، محبت، رحمت، خوش‌رویی و مسالمت با یکدیگر، مبنای زندگی شمرده شده‌اند و همه این تکالیف در قانون چنین انعکاس یافته‌اند: «زن و شوهر مکلف به حسن معاشرت با یکدیگرند.» (ماده 1103 قانون مدنی)
سوء‌معاشرت هر یک از زوجین نیز بر حسب مورد، حقوقی را به طرف مقابل می‌دهد یا از او سلب می‌کند. لذا در صورت اثبات سوءمعاشرت هر یک از زوجین، احکام قانونی خاصی وجود دارد. (5)
خوش‌رفتاری و احترام به همسر، عفو و بخش خطاهای یکدیگر، همکاری در امور خانواده، پایبندی به همسر، پرهیز از بدگویی و ابراز عیوب وی نزد دیگران، روابط جنسی متعارف و تمکین زن برای شوهر از جمله مصادیق حسن معاشرت شمرده می‌شوند:

1-1. خوش رفتاری:

برای محکم کردن بنیان خانواده و تداوم آن زن و شوهر باید با خوش‌رفتاری، مسالمت و مهربانی با یکدیگر برخورد کنند و از اعمالی که سبب ایجاد نفرت، کینه، غم و اندوه می‌شود، بپرهیزند. (6)
آرامش حاصل از ازدواج تنها در کنار همسری فراهم می‌آید که خلقی نیکو و رفتاری پسندیده با اهل خانه (به ویژه همسرش) داشته باشد و زندگی با همسر بداخلاق و بدرفتار هیچ آرامشی در پی نخواهد داشت. قرآن کریم در موارد بسیاری بر لزوم خوش‌رفتاری مردان با همسر خود تأکید ورزیده و به آنان امر کرده است تا زن خود را به نیکی نگه دارند (7) (امساک به معروف) و با او به نیکویی رفتار کنند (معاشرت به معروف). (8)
زن نیز موظف به خوش‌رفتاری با شوهر است و باید از گفتار و رفتاری که باعث آزار و اذیت وی می‌شود، بپرهیزد. رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود:
آگاه باشید، هرگاه زنی با شوهرش مدارا نداشته باشد و از وی چیزی بخواهد که قادر به فراهم کردن آن نباشد و فوق طاقت او باشد، خداوند از چنین زنی حسنه‌ای را نمی‌پذیرد و او خدا را در حالی ملاقات می‌کند که خداوند از او خشمگین است. (9)

2-1. برآوردن نیاز جنسی همسر:

داشتن روابط جنسی به طور متعارف، جزئی از حُسن معاشرت محسوب می‌شود. بی‌اعتنایی یکی از همسران به خواست طرف دیگر در این زمینه اگر بر پایه دلیل موجهی نباشد، برخلاف حسن معاشرت شمرده می‌شود. (10)
اگر خروج از حسن معاشرت زن به صورت عدم تمکین جنسی او باشد، موجب «نشوز» می‌گردد و وی مستحق نفقه نخواهد بود. از طرفی، اگر سوءرفتار شوهر به گونه‌ای باشد که ادامه زندگی خانوادگی غیرقابل تحمل گردد، زن حق طلاق خواهد داشت. (ماده 1130 قانون مدنی)
بی‌تفاوتی به چنین نیازی در روابط فیمابین زوجین تأثیرات قابل جبرانی می‌گذارد که آرام آرام باعث سردی روابط شده و نشاط منزل را دچار رکود می‌کند. لذا زوجین باید نسبت به این مسئله دقت ویژه‌ای مبذول دارند و در صورت سردی روابط از این آسیب جلوگیری و با مشاوره و کسب آگاهی‌های لازم از سردی روابط بکاهند.

3-1. گذشت از خطای همسر:

گاهی در زندگی مشترک، یکی از زوجین اشتباه می‌کند. گذشت از غفلت و خطا، ضرورت زندگی مشترک است و انسان به سبب انسان بودن، مصون از خطا و اشتباه نیست و بخشیدن و بخشیده شدن، وسیله‌ای برای تداوم زندگی مشترک است. حضرت علی (علیه السلام) می‌فرماید: «یکی از شریف‌ترین رفتارهای شخص کریم، چشم‌پوشی و غافل شدن از آن چیزی است که می‌داند.» (11) کسی که عیب را می‌پوشاند و حسن را جلوه می‌دهد، از تقصیر می‌گذرد؛ ولی لطف را به خاطر می‌سپارد و خرّم و شادکام، موجب آسایش و راحتی است. (12)
این موضوع در خانواده‌های دارای فرزند، ضرورت بیشتری دارد؛ زیرا یکی از حقوق کودکان، داشتن نعمت پدر و مادر و زندگی در سایه آرامش است و این مصلحت بر منافع شخصی پدر و مادر غلبه دارد. چه بسا پدر یا مادر با آگاهی از اینکه حق وی از جانب همسرش تضییع می‌شود، برای حفظ حقوق فرزندان در بهره‌مندی از محیطی آرام و بدون تنش از حقوق خود می‌گذرد که این نوعی ایثار و تقدّم حق دیگری بر حق خود است. صبر بر خطاهای دیگری، مانند بی‌نظمی یا تخلّف از عهد، یک ارزش است و نباید آن را با ظلم‌پذیری یکسان پنداشت؛ زیرا چه بسا طرف دیگر از اشتباه خود آگاه باشد و از روی عمد مرتکب تقصیر نگردد و چه بسیار مواردی که این صبر، کلید گشایش است. پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود:
خداوند به زنی که بر بدخلقی شوهرش صبر کند، ثواب آسیه، همسر فرعون (یکی از چهار زن بهشتی) را می‌دهد. (13)
اگر مردی بر بدخلقی همسر خویش صبر کند، خداوند پاداشی که به حضرت داود (علیه السلام) داد، به او هم می‌دهد. (14)  

2. اسکان مشترک

زن و شوهر باید با یکدیگر و در محل مشترکی زندگی کنند. بنابراین شوهر مکلّف است زن را در خانه اسکان دهد و زن نیز مکلف است در خانه شوهر زندگی کند. (15) در صورتی که زن، خانه مشترک را بدون دلیل موجه - مانند در امان ماندن از ضرر جسمی، مالی یا حیثیتی - ترک نماید، «ناشزه» محسوب می‌شود و مستحق نفقه نیست. (ماده 1108 قانون مدنی) اگر مرد زندگی را ترک کند، دادگاه او را ملزم به بازگشت به خانه می‌کند و اگر این الزام میسّر نشد و این مدت بدون عذر موجه به 6 ماه متوالی یا 9 ماه متناوب در مدت 1 سال رسید، زوجه می‌تواند درخواست طلاق دهد و دادگاه این درخواست را خواهد پذیرفت. (ماده 1130 قانون مدنی بند 1)
زن و شوهر از نظر اخلاقی و حقوقی مکلف به سکونت مشترک با یکدیگر هستند. توصیه شده است که همسران به اهمیت بستر مشترک و نقش هم‌بستری در ایجاد مودت و رحمت و تأثیر آرامش روحی و روانی آن بر اعضای خانواده توجه داشته باشند. در روایتی از امام صادق (علیه السلام) آمده است: «مایه هلاکت جوانمردان است که مرد در شهری که خانواده‌اش در آن است، باشد، ولی شب را در منزل خود سپری نکند». (16)

3. وفاداری

یکی از مسئولیت‌ها و تکالیف مشترک زن و مرد، وفاداری در حق یکدیگر می‌باشد. نگاه منفی عرف و عادت و نیز مقررات جزایی و تعیین مجازات برای روابط جنسیِ خارج از حریم زوجیت نیز حاکی از وجود اصل وفاداری زوجین در حقوق جمهوری اسلامی ایران است. (17) معنای وفاداری در زندگی این است که زن یا مرد، رابطه نامشروع با دیگری نداشته باشد. هر نوع نگاه، گفتار و رابطه حرام با غیر همسر علاوه بر حرمت، موجب رنجش و کدورت بین همسران می‌شود که برای حفظ تحکیم خانواده پرهیز از آن ضروری است. آنچه زمینه وفاداری بین همسران را تقویت می‌کند، «عفاف» است که در آداب دینی، رعایت آن به زن و مرد توصیه شده است.
همچنین غیرت مردان در حفظ عفاف خانواده مؤثر است. رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود: «خداوند بندگان باغیرت خود را دوست دارد.» (18) البته غیرت در محدوده رعایت حدود الهی امری مطلوب است؛ مانند اینکه شوهر به همسر خود تذکر دهد تا حجاب خویش را حفظ نماید یا در معاشرت با همکاران مرد خود، رفتاری متین و باوقار داشته باشد. غیرت در امور حرام، مطلوب و پسندیده است و در امور حلال، زشت و ناپسند. حضرت علی (علیه السلام) در نامه‌ای به امام حسن (علیه السلام) نوشتند: «تو را از غیرت بیجا برحذر می‌دارم؛ زیرا غیرت بیجا زنان سالم را به بیماری سوق می‌دهد». (19)
هر چند در قانون مدنی به تکلیف وفاداری زن و شوهر (به دلیل بدیهی بودن این تکلیف) اشاره‌ای نشده است، به دلیل لطمه‌ای که در اثر رابطه نامشروع زن و شوهر به خانواده و حتی فرزندان وارد می‌شود، این امر در قانون مجازات اسلامی جزء جرائم عمومی شمرده شده و برای آن مجازات سختی در نظر گرفته شده است. از سوی دیگر، تکلیف به وفاداری از نظر حقوقی بدون ضمانت نیست؛ بلکه در صورت تخلف از آن می‌توان به عنوان سوء رفتار یا ارتکاب جرمی که با حیثیت خانوادگی تعارض دارد، درخواست طلاق نمود و همسری که زیان می‌بیند، می‌تواند درخواست جبران خسارت مادی و معنوی کند. (20)

4. مشارکت و همکاری در امور خانواده

مشارکت و همکاری زوجین و کمک به یکدیگر در امور خانواده از جمله وظایف آنهاست و این مورد تأکید قانون نیز قرار گرفته است: «زوجین باید در تشیید مبانی خانواده و تربیت اولاد خود با یکدیگر معاضدت نمایند». (ماده 1104 قانون مدنی)
مشارکت زن در تأمین شرایط برای همسر برای تلاش خارج از منزل و همکاری مرد در سامان دادن به اوضاع خانه از مصادیق این مشارکت و همکاری است.

5. حضانت و تربیت فرزندان

از مهم‌ترین مسئولیت‌های مشترک زن و شوهر، مراقبت از سلامت جسمانی فرزندان، رسیدگی عاطفی به آنها و برآوردن نیازهای روانی آنان می‌باشد؛ همچنین مسئولیت پرورش فکری و تربیت اخلاقی و دینی فرزندان بر عهده پدر و مادر است.
در اصطلاح حقوقی، «حضانت» قدرتی برای نگهداری و تربیت اطفال است که به پدر و مادر اعطا شده است و قانون‌گذار طبق نظام خلقت، وظیفه حفاظت جسمی و روحی فرزند را به والدین سپرده و آن را حق و تکلیف ایشان دانسته است تا نگهداری و تربیت کودک تضمین و تأمین گردد. (21) قانون مدنی، این مسئولیت مشترک را چنین بیان می‌کند:
حضانت و نگهداری فرزندان از حقوق و وظایف مشترک زوجین است. (ماده 1168 قانون مدنی)
پدر و مادر مکلف هستند که در حدود توانایی خود به تربیت اطفال خود اقدام کنند. (ماده 1178 قانون مدنی)
بنابراین حضانت کودک تنها حق پدر و مادر نیست؛ بلکه نوعی وظیفه اخلاقی و اجتماعی نیز هست و اگر در این زمینه کوتاهی کنند، مسئول خسارات ناشی از آن خواهند بود؛ لذا:
هیچ‌یک از والدین حق ندارد از نگهداری طفل امتناع نماید. (ماده 1172 قانون مدنی)
از سوی دیگر، قانون به دادگاه اجازه داده است تا هرگاه صحت جسمانی یا تربیت اخلاقی طفل در اثر عدم مواظبت یا ناشایستگی والدین به خطر افتد، به تقاضای وابستگان طفل، قیم او یا رئیس حوزه قضایی، تصمیم لازم را بگیرد. (ماده 1173 قانون مدنی) (22) یکی از اهداف ازدواج، ارضای نیازهای جنسی از طریق مشروع است. زن و شوهر در این زمینه، حقوق و مسئولیت‌های اساسی دارند و هر یک با احساس نیازهای جنسی همسر باید آن را برآورده سازد، مگر آنکه مانعی عقلی یا شرعی وجود داشته باشد. موارد انحطاط اخلاقی پدر یا مادر طبق قانون عبارتند از: اعتیاد، فساد اخلاقی، بیماری روانی، سوءاستفاده از طفل و ضرب و جرح غیرمتعارف او. (ماده 1173 قانون مدنی) قانون در زمینه حضانت کودک، امور دیگری را نیز مطرح می‌کند؛ از جمله:
از آنجا که نگهداری اطفال از جمله حقوق و تکالیف پدر و مادر است، اگر والدین زنده باشند، این حق و تکلیف منحصراً به آنها تعلق دارد و نمی‌توان طفل را از ابوین او گرفت، مگر به حکم قانون. (ماده 1175 قانون مدنی) هرگاه به هر دلیلی، طفل با یکی از والدین زندگی کند، نباید از ملاقات با دیگری محروم شود. (ماده 1174 قانون مدنی) زیرا بهره‌مندی از حمایت‌های عاطفی و روحی پدر و مادر هر دو نعمتی غیرقابل جایگزین هستند.
قانون مدنی در مورد حضانت کودک پس از مرگ پدر یا مادر نیز اعلام می‌کند:
در صورت فوت پدر یا مادر، حضانت طفل با کسی که زنده است، خواهد بود. هر چند متوفا پدر طفل بوده و برای او قیّم معین کرده باشد. (ماده 1171 قانون مدنی)

دو. حقوق و مسئولیت‌های اختصاصی مردان

1. مدیریت خانواده

هر اجتماعی به یک مدیر نیاز دارد؛ هر چند بین افراد آن نهاد کمال همکاری وجود داشته باشد؛ چرا که اختلاف نظرهایی هر چند جزئی پیش می‌آید و اگر مشخص نباشد که تصمیم نهایی را چه کسی باید بگیرد، آن نهاد گرفتار بی‌نظمی و عدم انسجام خواهد شد و کارآیی لازم را از دست خواهد داد. در آئین اسلام از آنجا که تحصیل مال و اداره زندگی بر عهده مردان گذشته شده و مرد مسئول تأمین مخارج زندگی است، مدیریت و سرپرستی خانواده نیز بر عهده ایشان نهاده شده است. از جمله آیه «الرِّجَالُ قَوَّامُونَ عَلَى النِّسَاء؛ (23) مردان سرپرست زنان‌اند» بر این امر دلالت دارد. وقتی واژه قیام با «علی» به کار رود، به معنای سرپرستی کردن و به عهده گرفتن امور فردی دیگر خواهد بود. (24) لازمه این امر در خانواده، تمکین و گردن نهادن اعضا از جمله همسر در برابر تصمیم‌های شوهر است. قوّام بودن، مسئولیتی در جهت حفظ مصالح خانوادگی است و زنان با حفظ این اقتدار برای شوهرانشان می‌توانند به آنان در پایداری خانواده یاری برسانند. شوهران نیز باید ریاست بر خانواده را فرصتی برای ارتقای سطح مادی و معنوی خانواده بشمارند.
در قانون نیز به چنین امری اشاره شده است: «در روابط زوجین، ریاست خانواده از خصائص شوهر است.» (ماده 1105 قانون مدنی) بنابراین مرد سرپرست خانواده محسوب می‌شود و موظف است مخارج همسر و فرزندان را تأمین نماید. همچنین باید درباره مسائل مهم زندگی خانوادگی تصمیم‌گیری نماید و در این تصمیم‌گیری نیز باید مصلحت همسر و فرزندان را در نظر گیرد و از خودکامگی و استبداد در مدیریت خانواده بپرهیزید. (25) به تعبیر دیگر، هدف از ریاست مرد، حفظ سلامت و استحکام خانواده است. بنابراین اگر مرد از موقعیت خود سوءاستفاده کند - مانند اینکه به عنوان رئیس خانواده، زن را از رفت و آمد متعارف با خویشاوندان خود بازدارد یا اموال او را تصرف کند - برخلاف قانون بوده، از مصادیق سوءمعاشرت به شمار می‌آید. (26)

2. تمکین زوجه

یکی از اهداف ازدواج، ارضای نیازهای جنسی از طریق مشروع است. زن و شوهر در این زمینه، حقوق و مسئولیت‌های اساسی دارند و هر یک با احساس نیازهای جنسی همسر باید آن را برآورده سازد، مگر آنکه مانعی عقلی یا شرعی وجود داشته باشد. این موضوع مطابق عهدی است که هر یک از آنها با انعقاد قرارداد ازدواج پذیرفته‌اند. البته در این زمینه به دلیل تفاوت‌های جسمانی و روانی زنان و مردان، زن وظیفه سنگین‌تری برعهده دارد و تمکین خاص بر زنان الزامی است.
در روایات به نافرمانی نکردن زن از شوهر در امر زناشویی بسیار سفارش شده است. امام جعفر صادق (علیه السلام) فرمود:
زنی برای بیان حاجتی نزد پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) آمد. پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) به او فرمود: شاید تو از «مسوّفات» هستی؟ زن گفت:‌ ای پیامبر خدا! «مسوّفات» چیست؟ فرمود: زنی که همسرش او را برای نیاز (جنسی) خود دعوت می‌کند، ولی او دائماً آن را به عقب می‌اندازد تا اینکه خواب همسرش را فرامی‌گیرد. پس فرشتگان مدام او را لعنت می‌کنند تا شوهرش از خواب بیدار شود. (27)

3. ولایت بر فرزندان

خانواده از زن و شوهر و فرزندان تشکیل می‌شود. فرزندان تا فرا رسیدن زمان بلوغ و رشد فکری لازم، تحت سرپرستی پدر خود قرار دارند. آنها تا هنگامی که کوچک هستند، تسلطی بر دارایی‌های خود ندارند و ناتوان از تصمیم‌گیری درباره امور مهم زندگی هستند. (28) در این دوران، پدر مسئولیت تأمین مخارج فرزندان را بر عهده دارد و موظف به رسیدگی به امور اساسی زندگی آنها می‌باشد.

نمایش پی نوشت ها:
1. وَمِنْ آیَاتِهِ أَنْ خَلَقَ لَکُم مِّنْ أَنفُسِکُمْ أَزْوَاجًا لِّتَسْکُنُوا إِلَیْهَا وَ جَعَلَ بَیْنَکُم مَّوَدَّة وَ رَحْمَةً. (روم (30): 21).
2. امرأةُ العَزِیزِ؛ (یوسف (12): 30) همسر عزیز مصر.
3. حکمت نیا، حقوق زن و خانواده، ص 239.
4. نساء (4): 19.
5. صفایی و امامی، مختصر حقوق خانواده، ص 124.
6. همان، ص 136.
7. طلاق (65): 2؛ بقره (2): 229 و 231.
8. نساء (4): 19.
9. من کانت له امرأة لم توافقه و لم تصبر علی ما رزقه الله عزّوجل و شقّت علیه و حملته ما لم یقدر علیه، لم یقبل الله منها حسنة تتّقی بها النّار و غضب الله علیها ما دامت کذلک ... . (حر عاملی، وسائل الشیعة، ج 20، ص 164).
10. عراقی، آیا می‌دانید حقوق زن در دوران ازدواج چیست؟، ص 91.
11. من اشرف افعال الکریم غفلته عمّا یعلم. (نوری طبرسی، مستدرک الوسائل، ج 2، ص 71).
12. احسانبخش، نقش دین در خانواده، ص 261.
13. ... من صبرت علی سوء خلق زوجها أعطاها مثل ثواب آسیة بنت مزاحم. (مجلسی، بحارالانوار، ج 103، ص 247).
14. من صبر علی سوء خلق امرأته أعطاه الله من الأجر ما أعطاه داود (علیه السلام) علی بلائه. (همان).
15. عراقی، آیا می‌دانید حقوق زن در دوران ازدواج چیست؟، ص 90.
16. هلک بذوی المروءة أن یبیت الرّجل عن منزله بالمصر الّذی فیه أهله. (حر عاملی، وسائل الشیعة، ج 20، ص 171).
17. صفایی و امامی، مختصر حقوق خانواده، ج 1، ص 123.
18. ان الله یحب من عباده الغیور لا غیرة فی الحلال. (متّقی هندی، کنزالعمال، ح 7070).
19. کلینی، اصول الکافی، ج 5، ص 537؛ حرعاملی، وسائل الشیعة، ج 20، ص 237.
20. بنگرید به: کاتوزیان، دوره مقدماتی حقوق مدنی خانواده، ص 163-162.
21. بنگرید به: همان، ص 445-444.
22. بنگرید به: همان، ص 399-398.
23. نساء (4): 34.
24. ابن منظور، لسان‌العرب، ج 5، ص 192.
25. مقدادی، ریاست خانواده، ص 120-119.
26. صفایی، مختصر حقوق خانواده، ج 1، ص 125.
27. إن امرأة أتت رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) لبعض الحاجة. فقال لها: لعلّک من المسوّفات؟ قالت: و ما المسوّفات یا رسول الله؟ قال: المرأة الّتی یدعوها زوجها لبعض الحاجة فلاتزال تسوّفه حتّی ینعس زوجها و ینام، فتلک لاتزال الملائکة تلعنها حتّی یستیقظ زوجها. (کلینی، اصول الکافی، ج 5، ص 508).
28. علاسوند، زن در اسلام، ج 2، ص 51.

منبع مقاله :
جمعی از نویسندگان؛ (1394)، دانش خانواده و جمعیت، قم: دفتر نشر معارف، چاپ بیست و سوم