مشکلات خانواده‌های امروز

نگاهی اجمالی به مسائل و مشکلات خانواده معاصر

خانواده در جهان امروز دستخوش تغییراتی شده که بسیاری از آنها همگام با تحولات در سبک زندگی فردی و اجتماعی مردم اروپا و آمریکا رخ داده است. این تغییرات از طریق قدرت رسانه‌ای غرب، ارائه یک سویه‌ی نظریات علمی در محافل دانشگاهی و فشار بر تغییر وضعیت اجتماعی سایر کشورها از سوی نهادهای بین‌المللی روز به روز در حال گسترش است. برخی تغییرات در زندگی معاصر غرب عبارتند از:
- گسترش روابط جنسی لذت‌گرا (به جای روابط اخلاق‌گرا یا خانواده‌گرا).
- افزایش میزان هم‌خانگی مشترک بین دو جنس به ویژه در میان جوانان.
- افزایش آمار والدین مجرد.
- گسترش همجنس‌گرایی و بی‌پرده‌تر شدن این نوع روابط.
- کاهش تعداد افراد خانواده، خصوصی و هسته‌ای شدن (1) آن و جدایی جغرافیایی از خویشاوندان.
- افزایش قابل ملاحظه طلاق و آسیب‌های آن به ویژه بر کودکان خردسال.
- افزایش آمار خانواده‌های مبتنی بر روابط ناتنی.
- افزایش سالمندانِ تنها واز بین رفتن منزلت کهن‌سالان.
- کاهش اقتدار دینی در شکل‌گیری خانواده و روابط اعضای آن.
- تغییر نقش‌های اعضای خانواده.
- فرزندسالاری.
- ابهام در مرز بین تجربیات کودکی و بزرگسالی به دلیل دریافت اطلاعات روابط جنسی، خشونت و اعتیاد از طریق رسانه‌ها.
بسیاری از اندیشمندان، این تحولات را حاصل تنوع و تکثر در جامعه پست مدرن می‌دانند. تحلیل‌گران پست مدرن - نظیر چیل (2) - معتقدند فروپاشی خانواده، بخش کوچکی از فرآیند وسیع‌تر فروپاشی فرهنگی است. در دیدگاه پست مدرن، آینده سرشار از تمایز و تکثر روزافزون است. افراد در انتخاب خویش آزادند و هیچ حقیقت و اخلاقیاتی در مورد زندگی و خانواده به طور خاص نمی‌تواند وجود داشته باشد. (3)
شاید بتوان گفت مهم‌ترین تحولات خانواده‌ها حاصل تغییرات اعتقادی در بسیاری از جوامع است و افراد به نسبی‌گرایی در ارزش‌ها معتقد شده‌اند. عوامل پرشماری می‌تواند باعث کم شدن انگیزه و بالا رفتن سن ازدواج شود که یکی از مهم‌ترین آنها شیوه زندگی مدرن و سیطره تفکر مادی‌گرایی در جهان کنونی است. در بسیاری از جوامع، همراه با سست شدن اعتقاد به ارزش‌های اخلاقی پایدار، افراد لذات فردی را اصلی‌ترین محرک برای رفتار فردی و اجتماعی خویش قرار داده‌اند. پرواضح است خانواده‌ای که رفاه‌زده، سرگرمی محور و لذت‌گرا بوده و فردگرایی را در اعضا نهادینه کند، فقط حساسیت‌های اقتصادی و رفاهی آنها را بر می‌انگیزاند و آنها را با مسئولیت محوری، جمع‌گرایی، مصلحت‌مداری و اخلاقی بودن نمی‌پروراند. (4)
هم‌زمان با تغییرات خانواده در جهان، خانواده ایرانی نیز نسبت به دهه‌های گذشته تفاوت‌های بسیاری پیدا کرده است. صنعتی و شهری شدن، دو فرآیندی هستند که تغییرات جدیدی را در زندگی فردی و اجتماعی به وجود آورده‌اند. برخی از این تغییرات دارای آثار مثبت و برخی دارای تأثیرات منفی بر خانواده هستند؛ از جمله بالا رفتن سن ازدواج، تمایل به مجردزیستی، گسترش ازدواج افراد دارای فرهنگ‌های مختلف، تغییرات در ساختار اشتغال، گسترش امید به زندگی و افزایش افراد مسن، کوتاه شدن دوره باروری و بی‌میلی به فرزندآوری به دلیل تغییرات شغلی و فرهنگی، کاهش پیوندهای درون نسلی، کاهش مدت زمان ارتباط عاطفی و کلامی اعضای خانواده با یکدیگر، افزایش تحصیلات و اشتغال زنان و در نتنیجه تغییر نقش آنان در زندگی خانوادگی، تضعیف روابط صمیمانه و کاهش زمانِ با هم بودن اعضای خانواده، افزایش تعداد خانواده‌های تک هسته‌ای، کاهش همبستگی خانواده‌های چندنسلی، رشد جدایی فیزیکی میان افراد مسن و کودکان و کاهش تعداد وظایف خانواده‌ها و خویشاوندان و واگذاری آنها به نهادهای حمایتی جامعه. (5) افزایش تعارض‌های خانوادگی، افزایش طلاق، وجود رقبای تأثیرگذار و قوی همچون ماهواره و اینترنت در کنار نقش تربیتی خانواده و ... .
در این بخش به واکاوی چند نمونه از این مشکلات پرداخته می‌شود:

یک. افزایش سن ازدواج و مجردزیستی

تغییر نگرش‌ها در سال‌های اخیر، سبب افزایش سن ازدواج دختران و پسران شده است که هم می‌تواند به افزایش اضطراب‌ها و فشارهای عصبی، کاهش انگیزه فعالیت‌های اقتصادی (6) و آسیب‌پذیری جنسی بینجامد و هم با سپری شدن دوران شور جوانی، انگیزه تشکیل خانواده را کم کند.
عوامل پرشماری می‌تواند باعث کم شدن انگیزه و بالا رفتن سن ازدواج شود که یکی از مهم‌ترین آنها شیوه زندگی مدرن و سیطره تفکر مادی‌گرایی در جهان کنونی است. بنابراین اشتغال به تحصیل و فراهم نمودن اوضاع مناسب اقتصادی از موانع ازدواج شمرده می‌شود و آغاز زندگی را تا پایان یافتن دوره تحصیل و زمان کسب دارایی مناسب به تأخیر می‌اندازد. کسانی هم که پیش از تأمین اقتصادی کافی ازدواج کرده‌اند، به دلیل عدم آموزش مهارت‌های لازم برای سپری کردن زندگی در شرایط حداقلی و رها نکردن خود از دام فرهنگ مصرف زده، گرفتار معضلاتی در زندگی خواهند شد که حیات خانوادگی آنان را تهدید می‌کند. از سوی دیگر، با کاهش همبستگی خانوادگی و ترویج فرهنگ استقلال طلبی، از آنجا که خانواده‌ها در نظارت و حمایت از زوج‌های جدید، نقشی کمتر از گذشته ایفا می‌کنند، زمان ازدواج جوانان به تأخیر می‌افتد. کم شدن قبح تک‌زیستی و تجرد و کاهش قداست و اهمیت تشکیل خانواده نیز در افزایش سن ازدواج مؤثر است. (7)

دو. افزایش اختلاف‌های خانوادگی

رشد آمار طلاق و نزاع‌های خانوادگی، نشان دهنده گسترش اختلاف در خانواده‌ها است. رضایت خانوادگی - که مشخصه آن ارتباط مؤثر و لذت‌بخش است- در اثر اختلاف خانوادگی کاهش می‌یابد و در نتیجه زن یا شوهر، همسر خود را کمتر به صورت مثبت درک می‌کنند و بیشتر درگیر رفتارهای منفی می‌شوند؛ آنها توافق کمتر و اختلالات بیشتری دارند و رفتار غیرکلامی و تقابل منفی بیشتری بروز می‌دهند. کاهش رضایت زناشویی باعث می‌شود شیوه‌های ارتباطی مثبت مانند همدلی، بیان مناسب احساس، تفاهم با همسر، اعتماد و سطح توجه آنان کاهش یابد. (8) جامعه‌شناسان مهم‌ترین کارکردهای خانواده را تنظیم رفتار جنسی، تولید مثل، حمایت و مراقبت، ایجاد آرامش روانی، ارضای نیازهای عاطفی، جامعه‌پذیری، کنترل و نظارت می‌دانند. ادامه اختلاف، زن و شوهر را دچار سردرگمی و محرومیت مکرر و نیز آسیب‌پذیر می‌کند. بر پایه برخی از تحقیقات، روابط زن و شوهر بر سلامت عاطفی فرزندان تأثیرگذار هستند و کج‌روی‌های اجتماعی فرزندان با نابسامانی خانواده مرتبط است. (9)

سه. ضعف در کارآمدی خانواده‌ها

جامعه‌شناسان مهم‌ترین کارکردهای خانواده را تنظیم رفتار جنسی، تولید مثل، حمایت و مراقبت، ایجاد آرامش روانی، ارضای نیازهای عاطفی، جامعه‌پذیری، کنترل و نظارت می‌دانند. البته به این موارد باید نقش بی‌بدیل خانواده را در پرورش معنوی افراد نیز افزود. امروزه تحولات گسترده در خانواده ها، همه این کارکردها را در معرض آسیب قرار داده است.

نمایش پی نوشت ها:
1. خانواده هسته‌ای، خانواده‌ای است که از دو نسل والدین و فرزندان تشکیل شده است (در مقابل خانواده گسترده).
2. Cheal.
3. بنگرید به: کید و استیل، مقدمه‌ای بر جامعه‌شناسی مهارتی خانواده، ص 313-356.
4. علاسوند، «تعامل خانواده و دولت»، مجموعه مقالات سومین نشست اندیشه‌های راهبردی، ج 2، ص 746.
5. بنگرید به: نوابی‌نژاد، «آسیب‌ها و الگوهای مطلوب خانواده»، مجموعه مقالات سومین، نشست راهبردی، ج 2، ص 685 و 687.
6. پژوهش‌های صورت گرفته در برخی کشورهای غربی نشان می‌دهد که تولید ثروت در میان افراد متأهل دوبرابر افراد مجرد است.
7. زیبایی‌نژاد، آسیب‌شناسی خانواده، ص 27-26.
8. بورنستین، روش‌های درمان مشکلات زناشویی، ص 148-146.
9. سالاری‌فر و دیگران، بهداشت روانی با نگرش به منابع اسلامی، ص 329.

منبع مقاله :
جمعی از نویسندگان؛ (1394)، دانش خانواده و جمعیت، قم: دفتر نشر معارف، چاپ بیست و سوم