عوارض جانبی ناشی از شیمی درمانی

شیمی درمانی، روش درمانی معمول سرطان است. که می‌تواند موجب بروز برخی عوارض جانبی از جمله، کم خونی، ریزش مو، اسهال، تهوع و غیره شود. این مقاله اطلاعاتی را در خصوص این موضوع فراهم ساخته است.
شیمی درمانی به منظور درمان انواع مختلف سرطان بکار می‌رود. سرطان نوعی بیماری تهدید کننده زندگی است که ناشی از رشد کنترل نشده سلولهای غیر طبیعی است. سلولهای سرطانی یا سلولهای بدخیم می‌توانند از طریق خون و سیستم لنفاوی به سایر نواحی بدن سرایت کنند. انواع مختلف سرطان وجود دارد که از آن جمله می‌توان به سرطان ریه، سرطان سینه، سرطان پروستات، سرطان روده بزرگ، سرطان پوست، سرطان کبد و غیره اشاره کرد. انواع حاد سرطان، کارسینوما، سارکوم، لوسمی، لنفوم، و میلوما را شامل می‌شود. چنانچه سرطان در مراحل اولیه تشخیص داده شود، شانس بهبودی بیشتر خواهد بود. داروهای مورد استفاده در شیمی درمانی با از بین بردن سلولهای سرطانی عمل کرده و از این طریق مانع از گسترش آنها شده، رشد و تکثیرشان را آهسته می‌سازد.

شیمی درمانی چگونه عمل می‌کند؟

شیمی درمانی متداول‌ترین شیوه درمانی انواع مختلف سرطان است. این روش شامل استفاده از مواد شیمیایی جهت جلوگیری از رشد سلولهای سرطانی است. داروهای استفاده شده در این نوع درمان تحت عنوان «داروهای ضد سرطان» شناخته شده و سلولهای بدخیم را از بین می‌برند. این داروها به گروه‌های مختلفی از جمله عوامل آلکیله کننده، داروهای آنتی متابولیت، آنتی بیوتیکهای ضد توموری، داروهای مهار کننده توپوایزومراز، مهار کننده‌های میتوز، کوتیکواستروئیدها و داروهای مرتبط با بیماری تقسیم می‌شوند. شیمی درمانی می‌تواند داخل وریدی، به صورت خوارکی در فرم قرص، یا موارد دیگر انجام شود. به طور کلی این نوع درمان به صورت سیکل یا دوره‌ای انجام می‌شود. هر دوره یا چرخه در هر 1 تا 4 هفته بر روی بیمار انجام شده و بین هر چرخه شیمی درمانی یک دوره استراحت قرار دارد.
داروهای مورد استفاده در شیمی درمانی با از بین بردن سلولهای سرطانی عمل کرده و از این طریق مانع از گسترش آنها شده، رشد و تکثیرشان را آهسته می‌سازد. در بسیاری مواقع، ممکن است شیمی درمانی ترکیبی از دو یا چند داروی شیمیایی در هر بار تجویز شود. برخی داروها اثر برخی هورمونها را در بدن محدود می‌سازند. این درمان را می‌توان قبل یا بعد از جراحی بکار برد. چنانچه پیش از عمل جراحی انجام شود به آن شیمی درمانی نئوادجووانت گویند که هدف آن کوچک کردن تومور پیش از برداشتن آن با عمل جراحی است. چنانچه پس از عمل جراحی انجام شود، تحت عنوان ادجووانت شناخته می‌شود که بر روی از بین بردن سلولهای سرطانی باقیمانده پس از عمل جراحی تمرکز دارد. گاهی اوقات داروهای شیمیایی در ترکیب با پرتو درمانی، درمان بیولوژیکی یا جراحی تجویز می‌شوند.

عوارض جانبی: بررسی دقیق

شیمی درمانی نوعی درمان سیستمیک سرطان است که می‌تواند بر روی تمام بدن تأثیر گذارد. داروهای مورد استفاده در شیمی درمانی، با از بین بردن سلولهای سرطانی با سرعت بالای تقسیم، عمل می‌کنند. اما این داروها قادر نیستند میان سلولهای بدخیم و سلولهای طبیعی تمایز قائل شوند. سلولهای بدخیم و نیز برخی سلولهای طبیعی دیگر مانند سلولهایی که در خون، دستگاه گوارش، ناخن، مو، دهان و واژن هستند به طور مداوم تقسیم می‌شوند. داروهای شیمی درمانی در تمام بدن حرکت کرده و سلولهای طبیعی سالم موجود در مغز استخوان، دستگاه گوارش، فولیکولهای مو، دهان، و دستگاه تولید مثل را تخریب می‌سازند. برخی از آنها بر روی ریه‌ها، قلب، مثانه، کلیه‌ها و همچنین سیستم عصبی تأثیر می‌گذارند. این امر می‌تواند به عوارض جانبی بیشماری منجر شود.
شدت عوارض جانبی به نوع داروی تجویز شده و سلامت کلی بیمار بستگی دارد. آنها می‌توانند حاد (کوتاه مدت)، مزمن (طولانی مدت)، یا دائمی باشند. برخی عوارض جانبی متداول، یبوست، اسهال، تهوع، استفراغ، خستگی، ریزش مو و برخی علائم مرتبط با خون مانند کم خونی را شامل می‌شود. سایر عوارض جانبی شامل بروز مشکلات روده، از دست دادن اشتها، کاهش وزن، مشکلات عصبی و عضلانی، بروز زخم در دهان، لثه و گلو، خشکی و تغییر رنگ پوست، تحریک و سوزش مثانه و کلیه و همچنین مسائل جنسی و باروری می‌شود.

• ریزش مو

ریزش موقت مو (آلوپسی) یکی از پیامدهای ناراحت کننده این نوع درمان است به این دلیل بر روی ظاهر شما تأثیر می‌گذارد. سلولهای فولیکول مو از جمله سلولهایی هستند که به سرعت در بدن تقسیم می‌شوند. از آنجا که داروهای شیمی درمانی میان این سلولها و سلوهای بدخیم نمی‌توانند تمایز قائل شوند، سلولهای فولیکول مو را از بین برده و موجب ریزش مو می‌شوند.  

• تهوع

یکی از متداول‎ترین عوارض جانبی مشاهده شده است. این امر می‌تواند به از دست دادن اشتها، یبوست، و کم آبی بدن منجر شود. تهوع خفیف تا شدید نیز می‌تواند موجب استفراغ شود.

اسهال و یبوست

سلولهای پوششی روده از جمله سلولهای طبیعی هستند که به سرعت رشد کرده و در طول شیمی درمانی از بین رفته و موجب بروز اسهال می‌شود. اسهال در طول درمان سرطان همچنین به دلیل اضطراب، استرس، سوء تغذیه، یا جراحی روده بزرگ بروز می‌کند. همچنین می‌تواند موجب بروز معده درد و گرفتگی عضلات معده، نفخ، تهوع، از دست دادن اشتها و تحریک پوست شود. برخی مسکن‌های درد و داروهای ضد سرطان می‌توانند موجب بروز یبوست شوند. این علائم همچنین زمانی رخ می‌دهند که رژیم غذایی شما حاوی مقادیر کافی فیبر یا مایعات نباشد.

• واکنش آلرژیک یا حساسیت شدید

داروهای شیمی درمانی می‌توانند موجب بروز واکنشهای آلرژیک یا حساسیت شدید ناشی از پاسخ سیستم ایمنی شوند. آنافیلاکسی یک واکنش آلژیک شدید است که می‌تواند موجب پایین آمدن فشار خون، وارد آمدن شوک و حتی مرگ شود. علائم اصلی واکنش‌های آلرژیک، اشکال در تنفس، بثورات پوستی، کهیر، گل انداختن صورت (سرخی صورت و گردن)، تورم پلکها، لبها و زبان، و واکنشهای سیستمتیک مانند بیماریهای کلیوی و کبدی را شامل می‌شود.

• مشکلات پوستی

مشکلات پوستی مانند بثورات یا جوشهای پوستی، خشکی پوست، پوسته پوسته شدن و خارش پوست ممکن است رخ دهد.

• خستگی

اکثر بیماران سرطانی از خستگی، کمبود انرژی و کوفتگی شکایت دارند. این امر به دلیل درد، از دست دادن اشتها، کمبود خواب و نیز کاهش مقدار خون رخ می‌دهد. خستگی به طور ناگهانی ظاهر شده و می‌تواند به مدت چند روز، چند هفته یا چند ماه به طول انجامد.

• زخم دهان و گلو

داروهای ضد سرطان می‌توانند موجب تحریک بافتهای دهان و گلو شده منجر به خونریزی شوند. آنها همچنین ممکن است موجب حساس شدن لثه و گلو درد شوند. زخم‌های دهانی که همچنین تحت عنوان استوماتیت یا موکوزیت شناخته می‌شوند، موجب تورم، زخمهای قرمز در حفره دهانی می‌شوند. بیمار قادر به صحبت کردن، غذا خوردن، جویدن و بلع به دلیل وجود زخمهای دردناک نیست.

• اثرات آن بر روی عصب و عضله

در برخی موارد، داروهای ضد سرطان بر روی اعصاب اثر گذاشته، منجر به بروز نوروپاتی محیطی می‌شوند. بنابراین علائمی مانند ضعف، سوزش، سوزن سوزن شدن، درد یا بی حسی در دست یا پا می‌تواند مشاهده شود. برخی داروها موجب ضعف یا درد عضلانی می‌شوند. مشکلات مرتبط با اعصاب و عضلات نیز ممکن است موجب بروز علائمی مانند از دست دادن حالت تعادل، درد به هنگام راه رفتن، لرز یا رعشه، درد فک، معده درد و کاهش شنوایی شود.

• نارسایی یا سرکوب مغز استخوان

سلولهای خونی مانند گلبولهای قرمز، گلبولهای سفید و پلاکتها در مغز استخوان تولید می‌شوند. از آنجا که این نوع درمان سلولهایی که به سرعت تقسیم می‌شوند را مورد هدف قرار داده، بنابراین بر روی سلولهای مغز استخوان اثر می‌گذارند. در نتیجه آن، تولید سلولهای خونی در مغز استخوان سرکوب شده، احتمال بروز عفونت افزایش می‌یابد.

• کم خونی

کاهش توانایی مغز استخوان جهت تولید گلبولهای قرمز خون باعث کاهش تعداد آنها می‌شود. گلبولهای قرمز خون مسئول حمل اکسیژن به تمام نقاط بدن هستند. به دلیل این کمبود در سلولهای قرمز خون یا آنمی، بافت بدن از دریافت اکسیژن کافی محروم می‌شود. آنمی یا کم خونی موجب بروز علائمی مانند خستگی، تنگی نفس، سرگیجه، ضعف و کوفتگی می‌شود.

• عفونت
شیمی درمانی موجب کاهش تولید گلبولهای سفید خون (لوسمی) در مغز استخوان می‌شود که منجر به ضعیف شدن سیستم ایمنی شده و بدن شما را بیشتر در معرض ابتلا به انواع عفونت می‌سازد. عفونتها عمدتاً ناشی از باکتری، قارچ، ویروس و انگل هستند. برخی از نواحی بدن که معمولاً دچار عفونت می‌شوند، دهان، گلو، ریه، سینوس، پوست، روده و دستگاه تناسلی را شامل می‌شود. علائم و نشانه‌های عمده عفونت، تورم، قرمزی، و چرک در محل زخم، خلط یا چرک در بزاق، سرفه، گلو درد، تب بالا، لرز و احساس سوزش در طول ادرار را شامل می‌شود.

• بروز مشکلاتی در انعقاد خون و خونریزی

به دلیل سرکوب عملکرد مغز استخوان، تعداد پلاکتهای خون کاهش می‌یابد. پلاکتها نقش مهمی در روند انعقاد خون ایفاء کرده و در نتیجه از خونریزی جلوگیری می‌کنند. کاهش در تعداد پلاکتها منجر به بروز علائمی مانند کبودی غیر منتظره، طولانی‌تر شدن خونریزی پس از یک بریدگی کوچک، خونریزی بینی یا لثه، خونریزی واژینال غیر از قاعدگی، هماچوری، سیاه شدن مدفوع یا وجود خون در آن، سردرد و تغییر بینایی می‌شود.

• علائم شبه آنفولانزا

بعضی افراد چند ساعت پس از چرخه شیمی درمانی، دچار علائم شبه آنفولانزا می‌شوند. این علائم شامل سردرد، تهوع، خستگی، لرز، تب خفیف، از دست دادن اشتها، و درد مفاصل و عضلات می‌شود.

• تأثیر بر اندامهای جنسی

این نوع درمان ممکن است بر اندامهای جنسی هم مردان و هم زنان تأثیر گذارد. داروهای ضد سرطان می‌توانند تعداد اسپرم را کاهش داده و ممکن است منجر به ناباروری موقت یا دائمی در مردان شوند. داروهای ضد سرطان می‌توانند بر تخمدانها و سطوح هورمونی تأثیر گذارند. این امر می‌تواند موجب بروز علائم شبه یائسگی (گرگرفتگی و خشکی واژن) و ناباروری موقت یا دائمی در زنان شود.
به رغم این عوارض جانبی، شیمی درمانی یکی از مؤثرترین گزینه‌های درمانی برای انواع مختلف سرطان است. در اکثر موارد، عوارض جانبی پس از توقف درمان، از بین می‌روند. می‌توان با مصرف داروهای مناسب، رعایت بهداشت، مصرف مکملهای غذایی و پیروی از یک شیوه زندگی سالم که شامل یک رژیم غذایی سالم و ورزش منظم است از بروز این اثرات جلوگیری کرد.
سلب مسئولیت:‏‎ ‎اطلاعات ارائه شده در این مقاله صرفاً جنبه‌ی آموزشی داشته و نبایستی به منظور جایگزین توصیه‌های پزشک ‏متخصص در نظر گرفته شود.‏

منبع مقاله : برگرفته از سایت بازل