اقلیم خلیج‌فارس (تاریخچه و طبیعت)

نویسنده: حسن داداشی آرانی (1)
آب و هوای ایران تحت تأثیر عوامل مختلفی همچون تابش خورشید، توده‌های هوای پرفشار جنب حاره‌یی، پرفشار سیبری، ناهمواریها و سیکلونهای مدیترانه‌یی قرار دارد. انرژی تابش خورشید در استوا و همچنین نزدیک خط استوا زیاد است و به سبب نزدیکی منطقه‌ی خلیج‌‌فارس به خط استوا موجب شده تا از شدت تابش آفتاب زیادی برخوردار باشد. فشار هوا در زمستان بیشتر ولی در تابستان کمتر است و در اثر جابجایی هوای سرد و گرم، با به وجود می‌آید و هوای گرم که سبک‌تر است به سمت بالا حرکت می‌کند، شرایط اقلیمی یک منطقه تحت تأثیر دما، فشار هوا، باد و بارش قرار دارد. همچنین علاوه بر عوامل دینامیکی و فیزیکی جو، ناهمواری‌های سطح زمین، پوشش گیاهی، عرض جغرافیایی و ... نیز در تغییرات آب و هوا مؤثرند.
خلیج‌‌فارس جزو دریاهای حاشیه‌یی کم‌عمق جهان است که در دنباله‌ی دریای عمان قرار دارد و از محل تنگه‌ی هرمز به آن متصل می‌شود. در بخش عمده‌یی از آن میانگین عمق آب، کمتر از 36 متر است. عمیق‌ترین نقطه‌ی خلیج‌‌فارس در 15 کیلومتری جنوب جریزه‌ی تنب بزرگ در حدود 92 متر است. قسمت‌های شرقی خلیج‌‌فارس عمیق‌تر از نواحی غربی آن هستند. مناطق عمیق عمدتاً در اطراف جزایر ابوموسی، تنب بزرگ، لاوان و فارسی قرار دارند. عمق آب در سواحل ایران بیشتر از دیگر کرانه‌هاست. تمامی خلیج‌‌فارس روی فلات قاره که دنباله و امتداد جلگه‌های اطراف فلات ایران است، قرار دارد. عوارض طبیعی سواحل از میناب تا اروندرود به طول 1260 کیلومتر به صورت کوهستانی، بستر دریا تقریباً هموار با عمق مناسب برای کشتیرانی و پناهگاه‌های طبیعی مشخص شده است (وثوقی، 1386: 270). از اروندرود به سمت قطر و بحرین، سواحل صخره‌یی است و از مرجانها تشکیل شده‌اند. از سمت رأس رکان (ساحل قطر) تا سواحل ابوظبی بدون ارتفاع و شنزار است و مرجانها دور از ساحل ماسه‌یی در زیر آب مشخص هستند. از ساحل ابوظبی تا رأس‌المسندم، ساحل مسطح و شنی است و هیچ‌گونه عوارضی در آن دیده نمی‌شود. از ابتدای ساحل مسندم، ساحل دارای خلیج‌های متعدد و فرورفتگیهایی است که در دل کوههای ساحلی ایجاد شده است. رأس مسندم و نواحی مجاور آن، کوهستانی و دارای عوارض طبیعی است و در واقع دنباله و ادامه‌ی رشته کوههای زاگرس جنوبی است و سواحل آن دارای برآمدگیهای زیرآبی و جزایر مرجانی (ناهموار) است.

آب و هوای منطقه‌ی خلیج‌‌فارس

درجه‌ی دمای هوا با ارتفاع از سطح دریا تغییر می‌کند و بازای هر سیصد متر اختلاف سطح، حدود دو درجه از گرمای هوا کاسته می‌شود، به عنوان مثال و نقطه‌یی که در روی یک مدار قرار دارند اگر یکی 1500 متر بلندتر از دیگری باشد، در شرایط یکسان درجه‌ی دمای مکان بلندتر، پنج درجه کمتر از مکان پایین‌تر مقابل آن است. آب نیز دیرتر از خشکی گرم شده و دیرتر هم گرمای خود را از دست می‌دهد. هوای مجاور آب و خشکی تحت تأثیر این وضعیت قرار دارند، سواحل نیز متأثر از این شرایط آب و هوایی هستند. همچنین مناطق حاشیه‌یی دریاها دارای آب و هوای دریایی هستند که مهمترین مشخصه‌ی آن، کم بودن اختلاف دما در شب و روز در فصل زمستان و تابستان است. بخش وسیعی از سرزمین‌های داخلی و کناره‌های جنوب ایران، جزو آب و هوای بیابانی و نیمه بیابانی است و دوره‌ی گرم و خشک طولانی گاهی بیش از هفت ماه از سال را در بر می‌گیرد و میزان بارش در این نواحی بین 30 تا 250 میلیمتر در سال تغییر می‌کند. آب و هوای بیابانی به دو نوع داخلی و کناره‌یی تقسیم می‌شود، نوع کناره‌یی به حاشیه‌ی باریک کناره‌های دریای عمان و خلیج‌‌فارس مربوط می‌گردد. دوری و نزدیکی مناطق مختلف نسبت به دریا و همچنین جهت رشته کوهها، موجب تفاوتهای اقلیمی از نظر شرایط بیابانی در آنجا شده است. از نظر اقلیمی، آب و هوای منطقه‌ی خلیج‌‌فارس از نوع آب و هوای بیابانی است و مقدار بارش سالیانه‌ی آن بسیار کم بوده و شامل دوره‌یی کوتاه در حد چند روز است، یعنی با نواحی گرم منطبق است، در فصل تابستان با هوای گرم و مرطوب (حدود نه ماه از سال) و هوای نسبتاً معتدل (غالباً زمستان)، در فصل زمستان هوای خلیج‌‌فارس خشک و مطبوع است و در فصل تابستان، هوای منطقه بسیار گرم است. میانگین دمای سالیانه بین 24 تا 28 درجه‌ی سانتیگراد و حداکثر دمای ثبت شده 52/65 درجه‌ی سانتیگراد است. میانگین خنک‌ترین ماهها در خلیج‌‌فارس تا پانزده درجه‌ی سانتیگراد به ثبت رسیده است. میزان رطوبت در طول ساعات مختلف روز و فصول سال متفاوت است و حداکثر رطوبت در شمال غربی منطقه نود درجه، اما رطوبت نسبی بین هفتاد الی هشتاد درصد مشخص شده است. به علت نزدیک بودن مناطق شمال غربی خلیج‌‌فارس به منابع رطوبت‌زای دریای مدیترانه، رطوبت نسبی در زمستان افزایش می‌یابد. در تابستان، میانگین رطوبت نسبت به زمستان کمتر است، اما نسبت به نواحی داخلی ایران بسیار زیادتر است. بارندگی به صورت پراکنده و در طول ایام کوتاهی در زمستان و بهار صورت می‌گیرد. مهم‌ترین بادهای باران‌آور از توده‌های کم فشار هوای مدیترانه‌یی حاصل می‌شود که منحصر به ماههای آذر و دی و بهمن است. بارندگی در خلیج‌‌فارس تابع نظم خاصی نبوده و بیشترین بارندگی، حد فاصل بوشهر تا بندر خرمشهر است. در فصل زمستان سواحل خلیج‌‌فارس تحت تأثیر هوای سرد و پرفشار آسیای میانه است. در ماههای گرم سال این هوا بتدریج از بین رفته و به جای آن یک منطقه‌ی کم فشار از طرف مشرق ایجاد می‌شود. خلیج‌‌فارس یک منطقه‌ی اقلیمی دورتر از کوهستان است و نبود یخبندان و بالا بودن میانگین دمای ماهیانه در زمستان گاهی به بیش از بیست درجه‌ی سانتیگراد می‌رسد و رطوبت زیاد هوا از مشخصات مهم اقلیمی این ناحیه می‌باشد. در فصل زمستان، بارش و کاهش دما، موجب خنکی موقت هوای منطقه است. از نظر شرایط آب و هوایی سه ناحیه در شمال خلیج‌‌فارس مشخص شده است:
1. ناحیه‌ی سرد و مرتفع که در زمستان پوشیده از برف است (همچون شمال فارس، کرمان و خوزستان)
2. ناحیه‌ی با آب و هوای معتدل و خشک و کوههایی با دره‌های باریک و پرپیچ و خم (تنگستان)
3. ناحیه‌ی گرمسیری که تمامی خلیج‌‌فارس را شامل می‌شود.
حداقل دمای مطلق که تاکنون در منطقه‌ی خلیج‌‌فارس به ثبت رسیده 1/5 درجه‌ی سانتیگراد بوده که مربوط به دو شهر آبادان و خرمشهر است، البته این مورد کمتر اتفاق می‌افتد. همچنین اختلاف دمای روز و شب که با میزان رطوبت هوا نسبت عکس دارد در خلیج‌‌فارس (در مناطق ساحلی و دریایی) خیلی کم است. رودخانه‌هایی که در منطقه‌ی خلیج‌‌فارس قرار دارند رودخانه‌های اصلی هستند که به صورت نوار باریکی، بخش وسیعی از جنوب کشور را زهکشی می‌کنند. آب این رودخانه‌ها از بخشهای مرکزی ایران تأمین، ولی به خارج از آن منتقل می‌شود. در همین نوار کمربند مرطوب با بیش از دویست میلمیتر آب اضافی در سال تشکیل می‌شود، در حالی که در هیچ جای دیگر ایران آب اضافی سالیانه وجود ندارد. در ارتفاعات بلندتر این ناحیه در فصل زمیتان حدود 381 تا 1778 میلیمتر باران اضافی وجود دارد، ولی در فصل تابستان در حدود 100-127 میلمیتر کمبود باران دارد. به همین جهت، میزان هرز آبهای سطحی این مناطق در اواخر زمستان و اوایل بهار با شروع بارندگی و ذوب شدن پوشش برفی در ارتفاعات به حداکثر خود می‌رسد. افزایش دبی (2) رودخانه‌های دائمی غرب زاگرس در فصل زمستان و بهار می‌تواند تا ده برابر آن در تابستان باشد، مثلاً کارون که یکی از بزرگترین رودخانه‌های ایران است از ارتفاعات غرب زاگرس سرچشمه گرفته و به سمت جنوب غرب کشور جریان می‌یابد و دبی آن از 2000 متر مکعب در ثانیه در ماه فروردین تا حدود 200 متر مکعب در ثانیه در ماه مهر متغیر است. واردات آب شیرین به این حوزه به رودهای دجله، فرات و کارون و همچنین به رودهای کوچکی محدود می‌شود که از کوههای زاگرس ایران سرچشمه گرفته و رسوبات حاصل از فرسایش کوههای زاگرس از طریق رودخانه‌ها به بخش شمالی آن وارد می‌شود ولی باید اشاره کرد که در کرانه‌های بخش غربی آن باعث ایجاد نهشته‌های آهکی می‌شود. ویژگی‌های طبیعی خلیج‌‌فارس ناشی از موقعیت جغرافیایی، عمق، شکل ساختمانی حوزه و ژئومورفولوژی ساحل و رودخانه‌هایی است که به آن می‌ریزند. از بندر بوشهر به طرف شمال غرب، سواحل دریا عمدتاً باتلاقی است. تبخیر زیاد و جدا ماندن خلیج‌‌فارس از اقیانوس هند سبب شده که در برخی نقاط میزان شوری آب به ویژه در مردابهای بخش جنوبی این حوضه تا 70 گرم در لیتر برسد. جریان‌های جزر و مدی بر روی نهشته‌های بستر حوزه حتی مناطق عمیق اثر گذاشته و نهشته‌های مناطق کم عمق را با نهشته‌های منطقه عمیق‌تر مخلوط کرده و ترکیب آنها را تغییر می‌دهند (شهرابی، 1373: 262).
خوزستان در مجاور فلات عربستان با بیابان‌های گرم و خشک و سوزان قرار دارد. در عربستان بادهای گرم و سوزان به نام باد سموم وجود دارد. این بادها تا مناطق خوزستان و نواحی جنوب و غرب ایران ادامه دارند و رطوبتی که در زمستان از شمال غرب وارد جلگه‌ی خوزستان می‌شود توسط این باد تبخیر و از بین می‌روند. بنابراین، از ریزش باران و ذوب برفهای مناطق کوهستان جلوگیری می‌کند. باد سموم از بادهای جنوبی و جنوب غربی است که گرم و خشک بوده و طوفان‌های گرد و غبار و ماسه را که در مراکز بیابان‌های عربستان ایجاد می‌شود با خود به سوی جنوب و غرب ایران حمل می‌کند که با ورود به جلگه‌ی خوزستان آن را تحت تأثیر قرار داده و با ته‌نشین شدن ذرات گرد و غبار و ماسه بر روی مناطق سرسبز این منطقه، موجب خشکی آن شده و خساراتی را به کشاورزی و کشاورزان وارد می‌کند. بادهای شدید فصلی یا محلی که از بیابان‌های خشک و عریان عربستان، عراق و خوزستان می‌گذرند، مقادیز زیادی گردوغبار و ماسه را از زمین بلند کرده و تا مسافت طولانی منتقل می‌کنند. طوفان گرد و غبار و ماسه در تمام ماههای سال همه‌ی مناطق خلیج‌‌فارس را تحت تأثیر قرار می‌دهد اما اوج شدت آن با باد شمال چهل روزه در ماههای خرداد و تیر است. محدوده‌ی بروز طوفان به چند کیلومتر و ارتفاع ذرات معلق در فضا، شامل گرد و غبار بین سه تا پنج کیلومتر از سطح زمین مشخص شده است (طوفان شدید گرد و غبار و ماسه را اغلب مردم تحت عنوان طوفان شن و ماسه می‌شناسند). در تاریخ 25 مارس سال 2003 .م طوفان شدید گرد و غبار فعالیت نظامی را در کشور عراق مختل کرد به طوری که فاصله‌ی دید انسان بسیار محدود شد. این طوفان که «باد شمال» (3) نام دارد، از قبل نیز قابل پیش‌بینی بود و مرکز هواشناسی ناحیه‌ی طوفان گرد و غبار را جزو باد شمال اعلام کرده بود و اغلب مردم باد شمال را تحت عنوان طوفان چهل روزه می‌شناسند. این باد در منطقه‌ی خلیج‌‌فارس با شدت کمتری اتفاق می‌افتد. باد شمال در فصل تابستان از سمت شمال غرب و از کشور عراق به سوی خلیج‌‌فارس در طول روز جریان دارد، اما در موقع شب از شدت آن کم می‌شود. این پدیده به کاهش دما در شب و به وارونگی هوای پائین دامنه‌ی باد مربوط می‌شود. با توجه به مشخصات باد شمال، این باد کمتر به صورت یک طوفان شدید گرد و غبار مطرح است و در بهار شروع می‌شود و تا ابتدای ماه فوریه (بهمن ماه) ادامه دارد. بیشترین شدت آن (نقطه‌ی اوج) در فصل بهار است (باد بهار در فصل بهار شدیدتر است). همچنین یک جریان باد با شدت کمتر نیز در اثر واکنش باد جنب استوایی و یک سیکلون سطحی بوجود می‌آید که در سرتاسر منطقه برای یک دوره‌ی طولانی جریان دارد، اما شدت آن کم و بیش به صورت یک جریان گرما در محیط مشخص می‌شود. طوفان 25 تا 27 مارس سال 2003.م کاملاً با مشخصات باد شمال منطبق نبود و پیش‌بینی باد شدید همراه با گرد و غبار مستلزم شناخت بیشتری از جریان‌های سطحی است. باد شمال در 25 تا 27 مارس (اسفند- فروردین) سال 2003.م با ناهنجاریهای زیادی از سیکلونهای سطحی که در سرتاسر شمال عراق تأثیر دارد همراه بوده است. در این روزها یک سیستم جریان هوای قوی (پرفشار) در خاورمیانه سبب گسترش طوفان گرد و غبار شد. این پدیده با یکسری از طوفان‌های گرد و غبار و ماسه که به طور مداوم وجود دارد، تقریباً همه جا را در کشور عراق تحت تأثیر قرار داد:
- روز اول (25 مارس): چندین باد تند و قوی از غرب به شرق سرتاسر کشور عراق و کویت را طی کرد، به طوری که در جلو و عقب این طوفان، بادهای قوی دیگری نیز ایجاد شد که خود سبب تشکیل گرد و غبار دیگری شدند، چنانکه در لحظه‌ی شروع آن، قدرت دید تا حد زیادی کاهش پیدا کرد.
- روز دوم (26 مارس): طوفان، شمال کشور عراق را پیمود و وارد ایران شد، اما بادهای تند غربی و جنوب غربی سرتاسر مناطق جنوبی عراق را با شدت کمتر در بر گرفت.
- روز سوم (27 مارس): به علت نزدیک شدن طوفان به مرکز یک توده هوای پرفشار و تحت تأثیر قرار دادن آن مقادیر زیادی از ذرات ریز و گرد و خاک ته‌نشین شدند و این باعث شد تا بخش زیادی از آسمان (هوای) کشور عراق صاف و تمیز شود. اما کویت و خلیج‌‌فارس همچنان تحت تأثیر وزش باد و گرد و غبار قرار داشت (Richard, 2003: 13-26).
در تیرماه سال 1388 بخش وسیعی از جنوب و غرب ایران شامل استانهای خوزستان، بوشهر، ایلام، کرمانشاه، همدان، کردستان و ... تحت تأثیر طوفان‌های شدید گرد و غبار قرار گرفت که منشأ آن مناطق غرب و جنوب غرب یعنی کشورهای عربستان و عراق اعلام شد و مقادیر زیادی ذرات گرد و غبار از این مناطق به سوی کشورمان منتقل شد. این طوفان در استان‌های مزبور از چند روز تا چندین هفته ادامه داشت، البته این پدیده هر سال با اختلاف در تعداد روزهای آن اتفاق می‌افتد. بیابانهای عربستان و عراق اغلب بدون پوشش گیاهی و یا دارای پوشش گیاهی بسیار پراکنده هستند و زمین‌های آن از ماسه و رسوبات دانه‌ریز پوشیده شده است. رسوبات دانه‌ریز لای و رس نقش عمده‌یی در ایجاد طوفان‌های گرد و خاک منطقه دارند. این رسوبات نرم و سست هستند و طوفان گرد و غبار با شدت و غلظت کمتر تا استان‌های مرکزی ایران همچون تهران، قم، اصفهان نیز در روزهای 12الی 17 تیرماه 1388 پیشروی کرد. منشأ طوفان‌های غرب و جنوب غربی ایران، بادهای غربی است که از شمال و غرب قاره‌ی آفریقا، شمال و غرب عراق، سواحل دریای سرخ و غرب و جنوب عربستان به سوی ایران می‌وزند. این بادها ضمن عبور از مناطق بیابانی کشورهای مزبور، ذرات ریز لای و رس و ماسه را از سطح زمین بلند کرده و با خود به مناطق مجاور حمل می‌کنند. مناطقی که بیشترین تأثیر را در ایجاد گردو غبار و طوفان ماسه در جنوب و غرب ایران دارند، شامل بیابانهای لخت و ماسه‌زارهای شمال و جنوب عراق، بیابان‌های شمال و مرکز و جنوب عربستان و بخش‌هایی از بیابانها و خشکی‌های جنوب و جنوب غرب ایران هستند.

موقعیت طبیعی خلیج‌‌فارس

خلیج‌‌فارس یک حوزه‌ی دریایی «پیش خشکی» (4) و فرورفتگی بزرگی است که در امتداد رشته کوههای زاگرس در جهت شمال غرب- جنوب شرق بر اثر فرایندهای زمین ساختی در طول تغییر شکل رشته کوههای زاگرس و در امتداد آن در جنوب غرب ایران به وجود آمده است و بین سرزمین‌های جنوبی در جنوب و رشته کوههای زاگرس در شمال قرار دارد. شکل فرورفتگی و کشیدگی آن (غربی- شرقی) به علت ساختمان زمین‌شناسی منطقه و برخورد پلاتفرم عربستان با ایران در جنوب و حوضه‌ی چین‌خورده زاگرس است. بخش جنوبی خلیج‌‌فارس (سواحل عربی) دارای کوههای کم ارتفاع و تپه ماننده است، اما سواحل شمالی آن (سواحل ایران) جایی که ادامه رشته کوههای زاگرس به ساحل نزدیک شده مرتفع‌تر بوده و دارای بریدگی‌های زیادی است. به طور کلی، کرانه‌های خلیج‌‌فارس بسیار ناهموار و دارای فرورفتگی‌ها و برآمدگیهای متعدد است. حاشیه‌ی شمالی خلیج‌‌فارس پرشیب و با رسوبات سیلیسی- آواری حاصل از فرسایش کوههای زاگرس مشخص می‌شود. ولی بخش جنوبی آن دارای پستی و بلندی کمتر است. سواحل خلیج‌‌فارس در ابوظبی و دبی یک حوزه کم‌عمق کربناته در عهد حاضر است. خلیج‌‌فارس از طریق تنگه‌ی هرمز از اقیانوس هند جدا و محدود می‌شود و با وجود آب و هوای خشک منطقه، درجه‌ی شوری آب آن به 40 الی 45 گرم در لیتر می‌رسد.
در بخش عمیق‌تر خلیج‌‌فارس، عمق پنجاه الی شصت متری مخلوطی از رسوبات رس و آهک (مارن) با آهکهای منطقه‌ی عمیق تشکیل شده که در بخش کم شیب به گل و سپس در عمق حدود ده الی بیست متری به ماسه‌های آهکی حاصل از تخریب نرم‌تنان (ماسه‌های اسکلتی) تبدیل می‌شود. مردابها و پهنه‌های نمکی (سبخا) (5) در پشت سد گسترش دارند. مردابها دارای شوری زیاد چهل الی پنجاه گرم نمک در لیتر می‌باشند، بنابراین با کاهش موجودات زنده‌ی جانوری (فونا) (6) همراهند. گلهایی که در مرداب تشکیل می‌شوند دارای ترکیب کربنات کلسیم از نوع آراگونیت هستند. شواهد ژئوشیمیایی و نبود جلبکهای سبز آهکی نشان می‌دهد که این گلها به طریق شیمیایی از آبهای مردابی ته‌نشین شده‌اند. سبخاها پهنه‌های گسترده‌ی ساحلی هستند و به هنگام وزش بادهای طوفانی در جهت خشکی گاهی اوقات آبهای مرداب وارد آنها می‌شوند. خشکی زیاد به همراه تبخیر بالا منجر به بالاآمدن آبهای شور زیرزمینی به داخل سبخاها شده و موجب ته نشست کانی‌های تبخیری مانند دولومیت، ژیپس و انیدرید می‌گردد. رودخانه‌هایی که از دامنه‌ی غربی، جنوب غربی و جنوبی کوههای زاگرس سرچشمه می‌گیرند، به خلیج‌‌فارس می‌ریزند و در حوزه‌ی آبریز خلیج‌‌فارس واقع شده‌اند. پرآبترین رودخانه‌های کشور در این حوزه جریان دارند و رودخانه‌های کارون، کرخه، جراحی، دز، سیروان، زاب کوچک و زهره از جمله رودهای پرآب این حوزه‌ی آبریز هستند. ویژگی‌های طبیعی خلیج‌‌فارس ناشی از موقعیت جغرافیایی، عمق، شکل ساختمانی حوزه و ژئومورفولوژی ساحل و رودخانه‌هایی است که به آن می‌ریزند. از بندر بوشهر به طرف شمال غرب، سواحل دریا عمدتاً باتلاقی است. در حد فاصل بندر بوشهر به طرف آبادان ارتفاعات و کوهستانهای صدها کیلومتر از ساحل فاصله می‌گیرند و سواحل به صورت پشت و جلگه‌یی هستند. (7) شیب خلیج‌‌فارس از شمال غرب به طرف دریای عمان است. جریان سطحی آب از طرف اقیانوس هند به سمت شمال غرب و بالعکس صورت می‌گیرد. مقدار نمک آب از 36 تا 42 گرم در لیتر که در اثر شدت تبخیر تا 45 گرم در لیتر نیز می‌رسد. رودخانه‌های دجله و فرات که دارای نمک و املاح فراوان هستند به خلیج‌‌فارس می‌ریزند (وادالا، 1364: 186). درجه‌ی حرارت در تابستان تا پنجاه درجه‌ی سانتیگراد می‌رسد، بنابراین خلیج‌‌فارس جزو مناطق گرم و بیابانی محسوب می‌شود. ارتفاع جزرو مد از 0/5 تا 1/5 متر است. قسمت‌های شمالی به نسبت جنوبی خلیج‌‌فارس به مراتب بارش بیشتری را دریافت می‌کند، ولی میانگین بارش در منطقه‌ی خلیج‌‌فارس 100 تا 200 میلیمتر است که بیانگر شرایط بیابانی و نیمه بیابانی است که بر منطقه حاکم می‌باشد. آبهایی که به خلیج‌‌فارس می‌ریزند، صرفه‌نظر از گنبدهای نمکی که در مسیر سیلابها قرار دارند، اغلب شیرین بوده و یا رقیق‌تر از آب دریای خلیج‌‌فارسند. سیلابها، رودخانه‌ها و جویبارهایی که حاوی مقدار زیادی از رسوبات و مواد غذایی‌اند به تداوم حیات آبزیان و زیستگاههای آنها، شکل می‌دهند.
حوزه‌ی خلیج‌‌فارس از دیدگاه عمق‌سنجی (ژرفانگاری) (8) دارای دو ژرفای متفاوت در دو طرف امتداد یک محور نامتقارن است. کف خلیج‌‌فارس در بخش شمالی آن که از دیدگاه زمین‌شناسی ساختاری ناپایدار است داری شیب نسبتاً تند حدود 175 سانتی‌متر در کیلومتر ولی در بخش پایدار در مناطق جنوبی آن شیب ملایم و حدود 35 سانتیمتر در کیلومتر است که با محور ژرفانگاری همسو می‌باشد. محور خلیج‌‌فارس به کرانه‌ی شمالی نزدیکتر است و بخش شمالی این حوزه به دو فرونشست ثانوی به نامهای حوزه‌ی غربی و حوزه‌ی مرکزی تقسیم می‌شود. کف خلیج‌‌فارس دارای شیب ملایم بدون لبه یا برجستگی ساحلی است (شهرابی، 1373: 262).
رودخانه‌هایی که از دامنه‌ی غربی، جنوب غربی و جنوبی کوههای زاگرس سرچشمه می‌گیرند، به خلیج‌‌فارس می‌ریزند و در حوزه‌ی آبریز خلیج‌‌فارس واقع شده‌اند. پرآبترین رودخانه‌های کشور در این حوزه جریان دارند و رودخانه‌های کارون، کرخه، جراحی، دز، سیروان، زاب کوچک و زهره از جمله رودهای پرآب این حوزه‌ی آبریز هستند. کارون به طول 890 کیلومتر پرآبترین و درازترین رود ایران در این حوزه است. این رودخانه‌ها حوزه‌ی آبریزی به وسعت 31900 کیلومتر مربع و آبدهی متوسط سالانه 12 میلیارد متر مکعب به تنهایی بیش از پانزده درصد جریانهای سطحی کشور را تشکیل می‌دهد. این رودخانه از ارتفاعات زردکوه بختیاری سرچشمه می‌گیرد و در تمام سال آب دارد. کارون در شمال اهواز، شاخه‌ی پرآبی به نام رود دز را دریافت می‌کند. رودخانه‌ی کارون در پنج کیلومتری خرمشهر به دو شاخه تقسیم می‌شود: یک شاخه به نام بهمنشیر به موازات اروندرود جریان یافته و به داخل خلیج‌‌فارس می‌ریزد و شاخه‌ی دیگر به نام کارون از خرمشهر گذشته و به اروندرود می‌ریزد. یکی دیگر از رودخانه‌های مهم و پرآب منطقه، رود کرخه است. این رودخانه در حوزه‌ی علیا گاماساب در مسیر وسط سمیره و در قسمت سفلی کرخه نامیده می‌شود. حوزه‌ی آبریز آن به وسعت 42600 کیلومتر مربع بوده و آبدهی سالیانه‌ی متوسط آن به 6/3 میلیارد متر مکعب می‌رسد و حداکثر آبدهی این رودخانه در فروردین و اردیبهشت است. پس از ورود به جلگه‌ی خوزستان به طرف غرب تغییر مسیر داده و به باتلاق هورالعظیم منتهی می‌شود. رود دیگر منطقه، جراحی است که 438 کیلومتر طول دارد و 1650 میلیون متر مکعب میانگین آبدهی سالیانه‌ی آن است. رودخانه‌های واقع در جنوب استان فارس و هرمزگان مثل رودمند، کل، میناب، شاپور از رودهای دیگری هستند که به هنگام بارندگی آب دارند و از نوع رودخانه‌های فصلی محسوب می‌شوند. زمین‌های کرانه‌های شمالی خلیج‌‌فارس (بخشی که به خاک عراق و جلگه‌ی خوزستان اتصال دارد) در سال جدود پنجاه متر به سوی دریا پیش می‌رود (عقب‌نشینی دریا) یعنی در هر شصت سال بیش از 3000 متر مربع از وسعت آبهای خلیج‌‌فارس کاسته و به خاک سرزمین‌های عراق و جلگه‌ی خوزستان در ایران افزوده می‌شود. رسوبات کف خلیج‌‌فارس دانه‌ریز یا گلی است و تپه‌های ماسه‌یی و شنی و برآمدگی‌های سنگی و مرجانی در آن وجود دارد. خلیج‌‌فارس دارای وسعتی حدوداً 225000 کیلومتر مربع بوده و از طریق تنگه‌ی هرمز به دریای عمان مربوط می‌شود. طول آن از دهانه‌ی اروندرود در شمال غرب تا تنگه‌ی هرمز در جنوب شرق حدود 900 کیلومتر است و عرض آن 56 تا 288 کیلومتر است که در تنگه‌ی هرمز به کمترین حد خود می‌رسد. عمق آن از مغرب به مشرق افزایش می‌یابد و عمق متوسط آن چهل تا پنجاه متر است. ژرف‌ترین نقطه در
تنگه‌ی هرمز صد متر است و در نزدیکی رأس المسندم قرار دارد که عمق آن به بیش از 180 متر می‌رسد.
آبرفتهایی که رودهای کارون، شط‌العرب، دز، کرخه و جراحی به این دریا وارد می‌کنند در بستر دریا ته‌نشین شده و موجب کاهش عمق آب می‌شوند. زمانی ساحل دریا حدود 400 کیلومتری شمال ساحل امروزی بوده و فرات و دجله و کارون هر یک جداگانه وارد خلیج‌‌فارس می‌شدند (اقتداری، 1345: 261). در حال حاضر فرات و دجله در انتها و در نزدیکی خلیج‌‌فارس به هم پیوسته و وارد دریا می‌شوند. جلگه‌ی جنوب غرب ایران مثل جلگه‌ی خوزستان و بهبهان و برازجان و بوشهر تا اواخر دوران سوم زمین‌شناسی (9) زیر آب دریا پوشیده بودند و در زمان کواترنری سر از آب بیرون آوردند، بنابراین قسمت شمال غرب خلیج‌‌فارس از جنوب شرق آن جدیدتر (جوانتر) است. اگر تنگه‌ی هرمز که وسیله‌ی ارتباط خلیج‌‌فارس و اقیانوس هند است وجود نداشت، خلیج‌‌فارس به صورت مردابی کم عمق در می‌آمد و تبخیر آب نیست به مجموع آب رودخانه‌هایی که وارد آن می‌شدند، بیشتر بود و در این حالت پس از مدت زمانی خشک می‌شد. به نظر برخی محققین در طی شصت سال دلتایی به طول 3200 متر در مصب شط‌العرب در دهانه‌ی خلیج‌‌فارس تشکیل شده است، یعنی در هر سال حدود 53 متر خشکی در آب پیشروی داشته است. طول خلیج‌‌فارس از مصب شط‌العرب تا ساحل عمان 805 کیلومتر و عرض آن تا حدود 288 کیلومتر می‌رسد و عرض تنگه‌ی هرمز حدود 46/5 کیلومتر است (همانجا). جلگه‌ی خوزستان عمدتاً از آبرفتهای رودخانه‌های کارون و کرخه و دز تشکیل شده است و از شمال به دزفول و شوشتر به طرف اهواز و سوسنگرد، بافت خام و رسوبات به تدریج ریزتر می‌شود. خاکهای منطقه شامل انواع خاکهای قهوه‌یی، آبرفتهای دانه‌ریز و دانه‌درشت و خاکهای شور و قلیایی است. در خلیج‌‌فارس در سواحل بالای سطح مد رسوبات آهکی (دولومیت) همراه با گچ تشکیل می‌شود (Selley, 2000: 521). رسوبگذاری دانه‌های آهکی کروی شکل در اندازه‌ی ماسه و درشت‌تر به نام االیت (10) در ساحل خلیج‌‌فارس در اثر امواج و هیدرودینامیک آب است. االیتها در نواحی کم عمق جنوب خلیج‌‌فارس و در اطراف قطر و تنگه‌ی هرمز تشکیل می‌شوند. ساحل شمال شرقی عربستان مثالی از منطقه‌ی کم‌عمق ساحلی به نام رمپ کربناته جدید است. (google map)
در آبهای عمیق‌تر خلیج‌‌فارس پائین تر از حدود سی متر، گل کربناته نهشته شده است. عمق آب به تدریج به سمت عربستان کاهش می‌یابد و رسوبات حاوی گل زیاد با دانه‌های اسکلتی کمتر (وکستون) (11) به سمت ساحل به رسوبات با گل کمتر و دانه‌های اسکلتی بیشتر (پکستون) (12) تبدیل شده، تا داخل آبهای کم‌عمق که گل کاملاً حذف شده و رسوبات فقط شامل دانه‌هایی (گرینستون) (13) از جنس االیت و ریفهایی مرجانی هستند که در اطراف جزایر آهکی به سن پلیئستوسن (14) تجمع یافته‌اند. گلهای کربناته، از جلبکهایی به نام استروماتولیت (15) و تبخیریها در سبخاها تشکیل شده‌اند که در لاگونهای ساحلی و خلیج‌ها به شکل چتری دیده می‌شوند (ال کویی، 2003).
تشکیل اینها به طرف بالا یک سکانس ریزدانه است و شبیه به آنهایی است که در فلاتهای بین جزر و مدی کنار خشکی تشکیل می‌شوند. رسوبات عهد حاضر خلیج‌‌فارس تا عمق نود متر به تدریج دانه‌ ریزتر شده و در نهایت به رسوبات مارنی نواحی عمیق می‌رسند. موجودات جانوری مانند ریفهای مرجانی و موجودات گیاهی مانند جلبکها، تشکیل ریفهای حاشیه را داده و نرم‌تنانی مثل دو کفه‌یی‌ها، شکم پایان و بریوزوآ و روزن‌داران نیز در رسوبات خلیج‌‌فارس به طور فراوانی مشاهده می‌شوند (خسرو تهرانی، 1387: 327).

عوامل آلودگی خلیج‌‌فارس

آلودگیهای خلیج‌‌فارس شامل انواع فیریکی - شیمیای و بیولوژی می‌باشد. آلودگی‌های نفتی حاصل از اکتشاف- استخراج - پالایش و صادرات نفت، آلودگیهای حاصل از تردد کشتیها و شناورهای تجاری، غرق شدن کشتی‌ها، تغییرات فیزیکی در بستر و سواحل دریا بر اثر فعالیت‌های صنعتی - شهری - بندری و ... آلودگی‌های ناشی از جنگ مانند آتش گرفتن چاههای نفت در جنگ تحمیلی (که این آتش‌سوزی در بیش از ششصد حلقه چاه نفت به مدت هفت ماه ادامه داشت)، آلودگی حاصل از حمل و نقل مواد خطرناک یا دفع مواد خطرناک و ورود فاضلابهای شهری تصفیه نشده، ضایعات صید و صیادی، فضولات دامها و ... در سواحل تأثیر زیادی در کاهش یا نابودی مرجانها و دیگر موجودات خلیج‌‌فارس دارند. مواد نفتی به ذرات معلق می‌چسبند و در اثر سنگین شدن سقوط کرده و با قرار گرفتن روی بستر ماسه‌یی یا سنگی از رشد و توسعه‌ی مرجانها و موجودات کف‌زی دیگر جلوگیری می‌کنند. سالانه هزاران تن نفت به طور طبیعی از حوزه‌های نفتی به دریا نشت می‌کند که پس از سالهای طولانی منجر به تغییر محیط زیست می‌شوند، به طوری که گونه‌های میکروبی جدید در دریا تولید می‌گردند (Fouda, 1998: 39-46). عمق مناسب آبهای گرم خلیج‌‌فارس، محیط مناسبی را برای رشد و تکثیر مرجانها به وجود آورده است. ساحل مرجانی به نوبه‌ی خود نیز زنجیره‌های غذایی جالبی را به وجود می‌آورند، صدفها، لاک‌پشت‌ها، خرچنگها، ماهیها، جلبک‌ها و ... را به وفور می‌توان در آنها مشاهده کرد (خالدی، 1391: 228). یکی از چرخشهای مهم حیاتی در کره‌ی زمین به گردش آب در طبیعت مربوط می‌شود. میزان آب موجود در این گردش همواره ثابت است ولی با توجه به روند آلوده شدن آبها ممکن است حالت طبیعی این روند به تدریج از دست برود. مقدار اکسیژن موجود در آب از جمله مقیاسهای آلودگی محسوب می‌شود. اگر میزان آلودگی آب به شدت افزایش یابد، اکسیژن موجود در آب به طور کامل تجزیه می‌گردد و در نهایت برای تنفس آبزیان اکسیژن باقی نمی‌ماند و این موجودات سرانجام از بین خواهند رفت و جسد موجودات آبزی نیز بر اثر گندیدن، گازهای بدبوی سمی مثل متان تولید می‌کنند (Fouda, 1998: 39-96). فعالیت‌های عمرانی، رفت و آمد کشتی‌ها، ریختن زباله‌ها، ورود فاضلاب شهری و ... از جمله آلوده‌کننده‌ها هستند که شدیداً آبهای ساحلی را آلوده می‌کنند.

ساحل

برخی از جزایر شمالی خلیج‌‌فارس مانند کیش و قشم، ادامه‌ی رشته کوههای زاگرس هستند و نواحی دیگر همچون ناحیه‌ی خلیج‌‌فارس بر روی گنبد نمکی که بالا آمده توسعه یافته‌اند. جزیره‌ی کیش با 76 کیلومتر مربع مساحت در فاصله‌ی حدود بیست کیلومتری سواحل جنوبی ایران واقع شده که دارای شکلی تقریباً مدور است. جزیره‌ی کیش سرزمینی تقریباً هموار و بدون پستی و بلندی قابل توجهی است. بلندترین نقطه‌ی آن در محل شرقی جزیره حدود 45 متر از سطح دریا بالاتر است، بنابراین سواحل با شیب نسبتاً ملایمی به دریا منتهی می‌شوند. ریخت‌شناسی زمین در سواحل جزیره‌ی کیش شامل دو قسمت است:
الف) ساحل سنگی و صخره‌یی واقع در غرب و شمال جزیره
ب) ساحل ماسه‌یی هموار در جنوب و شرق جزیره
شکل ساحل با ساختمان زمین‌شناسی و جهت جریان امواج دریا در ارتباط است. ساختمان زمین‌شناسی جزیره عمدتاً از آهکهای مرجانی متعلق به پلیئستوسن (حدود 1/7 میلیون تا ده هزار سال قبل) تشکیل شده است که به آهکهای قشم معروفند. بافت آهکهای مرجانی متخلخل بوده و دارای قابلیت نگهداری آب در خلل و فرج سنگ‌ها می‌باشند. وجود لایه‌های نمکی در بین آهکهای مرجانی موجب شوری ابهای زیرزمینی می‌گردند. خاکهای جزیره عمدتاً از نوع رسی و مارنهای آهکی است که به علت فعل و انفعالات شیمیایی و هوازدگی در شرایط آب و هوایی گرم و مرطوب به وجود آمده‌اند (مجموعه مقالات سمینار جغرافیایی، 1365: 438).
جزایر شرقی تنگه‌ی هرمز از «جریان آب بالارو» (16) که از میان خلیج عمان به ویژه در موسم تابستان عبور می‌کنند و غنی از مواد غذایی و کم نمک است، تأثیر یافته‌اند (جریان بالا رو یک پدیده‌ی اقیانوس‌شناسی است، باد آبهای سرد پائین‌تر را به حرکت در می‌آورد، آبهای سرد معمولاً غنی از مواد غذایی هستند و به طرف سطح اقیانوس بالا می‌آیند و در سطح به آبهای گرمتر بدون مواد عذایی تغییر می‌یابند. جریان بالاروغنی از مواد غذایی است و باعث رشد و تولید مثل تولیدکنندگان اولیه مانند فیتوپلانکتونها می‌شود). جزایر داخلی، بیشترین شوری را متحمل شده و کمتر حاصلخیز هستند و مجموعه مرجانهایی که اطراف این جزایر رشد می‌کنند در آبهای کم‌عمق و نواحی حفاظت شده در امتداد خط ساحل (برای مثال، بندر طاهری و خلیج نای‌بند در استان بوشهر) به صورت پراکنده هستند.

نمایش پی نوشت ها:
1. عضو هیئت علمی دانشگاه پیام نور اصفهان،
2. Discharge. (متر مکعب آب بر روز)
3. Shamal
4. Foreland
5. Sabkha (رسوبات نمک حاصل از تبخیر در ساحل).
6. Fona
7. برای آگاهی بیشتر ر.ک: پایگاه ملی داده‌های علوم زمین کشور، www.ngdir
8. Bathymetry
9. سنوزوئیک.
10. Oolites
11. Wackstone
12. Packstone
13. Grainstone
14.Pleistocene (حدود 1/7 میلیون تا ده هزار سال قبل)
15.Stromatolite
16. Up welling

نمایش منبع ها:
منابع فارسی:
- اقتداری، احمد، خلیج‌‌فارس، تهران: ابن سینا، 1345.
- ال کویی، آنجلا، تفسیر تغییر سطح دریا از نگاشت رسوبی، ترجمه‌ی رضا موسوی حرمی و پروین خاوری خراسانی، مشهد: انتشارات واژگان خرد، 1384.
- خالدی، شهریار، جغرافیای زیستی، تهران: انتشارات دانشگاه پیام نور، 1391.
- خسروتهرانی، خسرو، زمین‌شناسی ایران، تهران: انتشارات دانشگاه پیام نور، 1387.
- شهرابی، مصطفی، زمین‌شناسی ایران (دریاها و دریاچه‌های ایران)، تهران: سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی کشور، 1373.
- مجموعه مقالات سمینار جغرافیایی، شماره‌ی 3، مشهد: انتشارات آستان قدس رضوی، 1365.
- وادالا، ر، خلیج‌‌فارس در عصر استعمار، ترجمه‌ی شفیع جوادی، تهران: مؤسسه‌ی جغرافیایی و کارتوگرافی سحاب، 1364.
- وثوقی، محمدباقر، تاریخچه‌ی خلیج‌‌فارس و سرزمین‌های همجوار آن، تهران: دانشگاه پیام نور، 1386.
- پایگاه ملی داده‌های علوم زمین کشور، www. ngdir. ir
منابع انگلیسی:
- Fouda, Moustafa, Status coral reefs in the Middle east & Persian Gulf- Journal of Australian institute of Marine science, 1998.
-Richard. H. Grumm, "Southwest Asian dust storm of 25-27 March 2003",National weather Service, state College Pennsylvanian, Vol, 1. 2003.
-Selley, c, Applied sedimentology. Richard, Academic Press, 2000.
- https:// www. googel. com/ search, Persian Gulf, geo morphology map.

منبع مقاله :
فصلنامه تخصصی مطالعات خلیج‌فارس، شماره‌ی استاندار بین‌المللی 0220-2383، سال دوم، شماره‌ی اول (پیاپی 5)، بهار 1395.