نویسنده: مهتاب شورمیج (1)

چکیده

پژوهش حاضر، با مراجعه و بررسی 43 کتاب تاریخی، حدیثی، فقهی و پانزده کتاب انساب بین قرن سوم تا پانزدهم هجری، تمام القاب ذکرشده برای امام جواد (علیه السلام) را که 164 لقب هستند، به تفکیک کتب انساب و سایر کتاب استخراج کرده و به ترتیب حروف الفبا و با ذکر منابع بیان نموده است. در ادامه، فراوانی هر لقب در منابع گوناگون مشخص گردیده و سیر تاریخی و آماری القاب و مقایسه فراوانی القاب در کتب انساب و سایر کتاب بررسی شده است. تأثیر مذهب و اعتقادات دینی تاریخ‌نگاران و نسّابان شیعه و سنی و اشتباهات و تصحیف نسخه‌نویسان، از جمله موضوعاتی است که در این نوشتار بدان توجه می‌شود. در بخش پایانی این پژوهش، با جمع‌بندی اطلاعات و آمار، نتیجه‌گیری شده و نویسنده اهتمام ورزیده که نظر بیان شده با واقعیت مطابقت داشته باشد. هدف این مقاله، سیر تطور تاریخی و آماری القاب امام جواد (علیه السلام) در طول تاریخ اسلام است. از آن جایی که بازکاوی و شناخت القاب امام جواد (علیه السلام) به کاوش و آگاهی اجمالی با تاریخچه زندگانی آن حضرت نیاز دارد، در نوشتار پیش‌رو، برآنیم تا در مقدمه، اطلاعات مختصری از دوران حیات آن امام همام در اختیار خوانندگان ارجمند قرار دهیم تا پیش از مطالعه مجموعه حاضر، نگاهی گذرا به زندگانی آن حضرت داشته باشند.

مقدمه

امام جواد (علیه السلام) در ماه رمضان سال 195 قمری در مدینه متولد شدند، و در آخر ذی قعده سال 220 به شهادت رسیدند. در آن زمان 25 سال و دو ماه و هیجده روز و به روایت محمد بن سنان 25 سال و سه ماه و دوازده روز داشتند. زمان شهادت روز سه‌شنبه ششم ذی‌الحجه سال 220 بود و پس از پدرش نوزده سال و 25 روز کم‌تر زندگی کردند. آن حضرت در شهر بغداد در گورستان قریش کنار قبر جدّشان موسی بن جعفر (علیه السلام) به خاک سپرده شدند. معتصم عباسی آن حضرت را در آغاز سالی که شهید شدند، به بغداد روانه کرد. مادرش اُمّ‌ولد بود و سبیکه نوبیه نام داشت؛ برخی گفته‌اند نامش خیزران بود و روایت شده که او از خاندان ماریه مادر ابراهیم فرزند پیامبر (علیه السلام) بوده است. نام مبارکش محمد و کنیه وی ابوجعفر ثانی بود. چون اسم و لقب و کنیه ایشان با اسم و لقب و کنیه جدّ بزرگوارشان امام محمد باقر (علیه السلام) یکی بود، برای امتیاز از یک دیگر، امام باقر (علیه السلام) را ابوجعفر اول و امام جواد (علیه السلام) را ابوجعفر ثانی خواندند. به آن حضرت «ابن الرضا» هم می‌گویند. مراتب علم و فضل و کمال حضرت را هیچ کس انکار نکرده است. برای نمونه، گروهی از شیعیان از شهرهای دور خدمت امام جواد (علیه السلام) اجازه تشرف گرفتند و طی یک دوره مجالس معین امام به سؤالات آن‌ها پاسخ دادند. بعد از آن حضرت، فرزندش حضرت ابوالحسن علی بن محمد (علیه السلام) امام دهم شیعیان هستند. (2) تعداد القاب امام نهم در پانزده منابع انساب مورد استناد در این پژوهش 25 لقب و تعداد القاب آن حضرت در 43 کتب مختلف اعم از فقهی، حدیثی و تاریخی مورد استناد در این تحقیق 139 لقب است. از نظر پیشینه تحقیق، کتاب‌های زیادی درباره این موضوع نوشته شده؛ مانند کتابی با عنوان محمد بن علی امام جواد (علیه السلام) اثر دکتر مرضیه محمدزاده، انتشارات قم، دلیل ما، سال 1390. به طور معمول در تمام این کتاب‌ها اشاره‌ای گذرا به القاب امام جواد (علیه السلام) شده است. محمدرضا جواهری در تاریخ 26 مرداد 1393 مقاله‌ای با عنوان «کنیه‌ها و القاب امام جواد (علیه السلام)» نوشت که روی سایت راسخون و در شبکه اینترنتی آفتاب نیز همین مقاله گذاشته شد. در مجله فرهنگ کوثر، بهار 1385، شماره 65، صفحه 30 مقاله‌ای با عنوان «کنیه‌ها و القاب امام جواد (علیه السلام)»، پدیدآور سیّد عباس رفیعی پور، به نگارش درآمده است. اگرچه مقالات اشاره شده مفید هستند به صورت پژوهشی به تحلیل و بررسی تاریخی و آماری و جامع درباره القاب امام جواد (علیه السلام) نپرداخته‌اند.
اثر حاضر کاوشی ژرف و عمیق تاریخی و آماری درباره القاب امام جواد (علیه السلام) است و امید است گامی- هر چند ناکافی- در جهت تبیین بیش‌تر ابعاد شخصیت فردی- اجتماعی این امام بزرگوار برداشته شود.
در این مقاله، سعی شده تا با استفاده از جداول، نمودار و چینش منطقی آن‌ها، مطالب دسته‌بندی، مقایسه و به دور از تعصب و به طور روشن عرضه گردد.

مفهوم اصلی بحث

در نوشتار حاضر، با اصطلاحی برمی‌خوریم که آگاهی از آن‌ها در پیشبرد پژوهش مؤثر خواهد بود. ازاین رو به بررسی مفهومی آن واژه می‌پردازیم:

القاب

لقب، جمع آن القاب است، به معنای نبز (اَلنَّبز) هم می‌باشد. البته نبز به معنای فعلی است که برای لقب بد خوانده می‌شود. (3) خدا در قرآن می‌فرماید: «وَلَا تَنَابَزُوا بِالْأَلْقَابِ»، (4) هم دیگر را با القاب زشت نخوانید».
مرحوم دهخدا لقب را نامی می‌داند که بر مداح یا ذمّ دلالت کند: «لقب آن نامی است که پس از نام نخستین کسی را دهند و حاوی مداحی یا ذمّی باشد». (5) اما «نبز به معنای لقب زشت نهادن کسی و آن در مورد القاب مستهجن و قبیح و شایع است». (6)
منظور نگارنده از لقب در این پژوهش، نام‌های نیکی است که امام نهم بدان ملقّب و مزّین گشته‌اند و جایگاه امام را در عرصه‌های اجتماعی، فرهنگی، سیاسی و مذهبی نشان می‌دهد.

فراوانی و نام منابع مورد استناد در کتب انساب

منابع ذکرشده در این قسمت، بر اساس کتب انساب است که حاوی آمار و تعداد القاب امام جواد (علیه السلام) است و در قالب جدول ذیل و به ترتیب تاریخی تنظیم و چینش شده است:
جدول 1: فراوانی و نام منابع مورد استناد در کتب انساب

ردیف

نام کتاب

نویسنده

زبان کتاب

قدمت کتاب

مذهب نویسنده

تعداد القاب

ارجاع کتاب

1

سِرُّ السلسله العلوِیه فی انساب السّاده العلوّیه

ابی نصر سهل بن عبدالله البخاری (7)

عربی

از اعلام قرن چهارم هجری

شیعه

2

1432 ق/ 2011 م/ 1389 ش، ص72

2

تهذیب الأنساب و نهایه الأعقاب

ابی الحسن محمد بن ابی جعفر شیخ الشرف العبیدلی (8)

عربی

435 ق

شیعه

1

1413ق، ص149

3

المجدی فی انساب الطّالبییّن

نجم الدین ابی الحسن علی بن محمد بن علی بن محمد العلوّی العمری (9)

عربی

از اعلام قرن پنجم هجری

شیعه

1

1422 ق، 138ش، ص323.

4

لباب الأنساب و الأالقاب و الأعقاب

البیهقی المشهور بابن فندق (10)

عربی

565 ق

شیعه

2

1410 ق/ 1368 ش، ج1، ص394.

5

الشجره المبارکه فی انساب الطّالبیّه

امام فخر رازی (11)

عربی

606 ق

سنی شافعی

1

1419 ق/ 1377 ش، ص91.

6

الفخری فی انساب الطّالبییّن

مروزی الازورقانی (12)

عربی

614 ق

شیعه

1

1409 ق، ص8.

7

الأنوار فی نسب آل النبی المختار

الجزّی الکلبی الغرناطی (13)

عربی

693 ق

شیعه

2

1431 ق/ 2010 م/ 1388 ش، ص90-93.

8

الاصیلی فی انساب الطّالبییّن

محمد بن الطقطقی (14)

عربی

709 ق

شیعه

2

1418 ق/ 1376 ش، ص156.

9

عمده الطّالب فی انساب آل ابی طالب

ابن عنبه (15)

عربی

748 ق

شیعه

1

1425 ق/ 42004/ 1383 ش، ص244.

10

فصول الفخریّه

ابن عنبه (16)

فارسی

748 ق

شیعه

1

1363 ش، ص192 و 134.

11

تحفه الطّالب بمعرفه من ینسب الی عبدالله و ابی طالب

السیّد حسین بن عبدالله الحسینی السمرقندی المدنی (17)

عربی

996 ق

شیعه

1

1432 ق/ 4201/ 1389، ص55 و 54.

12

سراج الأنساب

سید احمد بن محمد بن عبدالرحمان کیا گیلانی (18)

فارسی

قرن دهم

شیعه

1

1409 ق، ص72.

13

تهذیب حدائق الألباب فی الأنساب

الفتونی العاملی (19)

عربی

1138 ق

شیعه

5

1431 ق/ 2010 م/ 1388 ش، ص306.

14

مناهل الضّرب فی انساب العرب

السیّد جعفر الاعرجیّ النّجفیّ الحسینی (20)

عربی

1274 ق

شیعه

2

1419 ق/ 1377 ش، ص403.

15

المعقبون من آل ابی طالب، أعقاب الامام الحسین (علیه السلام)

السیّد مهدی الرّجائی الموسوی (21)

عربی

معاصر

شیعه

2

1427 ق/ 1385 ش، ج2، ص24.

فراوانی و نام منابع مورد استناد در سایر کتب

منابع ذکرشده در این قسمت، بر اساس کتب تاریخی، حدیثی، فقهی و سایر کتبی است که حاوی اسم و تعدادی از القاب امام جواد (علیه السلام) است و در قالب جدول ذیل و به ترتیب تاریخی تنظیم و چینش شده است:
فراوانی و نام منابع مورد استناد در سایر کتب

ردیف

نام کتاب

نویسنده

زبان کتاب

قدمت کتاب

مذهب نویسنده

تعداد القاب

ارجاع کتاب

1

مسائل علی بن جعفر و مستدرکاتها

علبی بن جعفر عریضی

عربی

220 ق

شیعه

1

1490 ق، ص22.

2

تفسیر المنسوب الی الإمام الحسن العسکری

حسین بن علی، امام یازدهم (علیه السلام) (22)

عربی

260 ق

شیعه

1

1409 ق، 1 َ، 314، 329، 324، 315، 344، 336، 332، 351،، 391، 362.

3

المقالالت و الفرق

سعد بن عبدالله اشعری قمی (23)

فارسی

301 ق

شیعه

1

1382، ص12-175.

4

تفسیر القمی

علی بن ابراهیم قمی (24)

عربی

قرن سوم

شیعه

1

1404 ق، ج1، ص394، 341، 11، 10.

5

تاریخ اهل البیت نقلا عن الائمّه (علیه السلام)

محمد بن احمد، ابن أبی الثلخ بغدادی (25)

عربی

325 ق

شیعه

4

1410 ق، ص132.

6

الهدایه الکبری

حسین بن حمدان خصیبی (26)

عربی

334 ق

شیعه

5

1419 ق، ص295.

7

اثبات الوصیه

علی بن حسین مسعودی (27)

عربی

346 ق

شیعه زیدی

1

1384 ش/ 1426 ق، ص217

8

کامل الزّیارات

ابن قولویه (28)

عربی

368 ق

شیعه

4

1384 ش، ص913 و 911.

9

تاریخ قم

حسن بن محمد قمی (29)

فارسی

378 ق

شیعه

1

1385، ص518.

10

عیون اخبار الرّضا

شیخ صدوق «ابن بابویه» (30)

عربی

381 ق

شیعه

5

1380، ج2، ص613.

11

خصال

شیخ صدوق (ابن بابویه) (31)

عربی

381 ق

شیعه

2

ص326.

12

الارشاد

شیخ مفید (32)

عربی

413 ق

شیعه

1

1416 هـ، ج2، ص297.

13

رجال الطوسی

شیخ طوسی (33)

عربی

460 ق

شیعه

1

1381 هـ، 1961 م، ص379-408.

14

دلائل الإمامه

محمد بن جریر بن رستم طبری (34)

عربی

قرن 5 ق

شیعه

7

1413 ق، ص396.

15

مجمل التواریخ و القصص

ناشناس (35)

فارسی

520 ق

_

2

1318 ش، ص458

16

تاریخ بیهقی

ابن فندق (36)

فارسی

نیمه دوم قرن ششم

شیعه

1

بی‌تا، ص46.

17

الملل و النحل

عبدالکریم شهرستانی (37)

فارسی

548 ق

شافعی اشعری

1

1361 ش/ 1402 ق، ج1، ص18.

18

إعلام الوری بأعلام الهدی

فضل بن حسن طبرسی (38)

عربی

548 ق

شیعه

4

1417 ق، ج2، ص91.

19

الإحتجاج

الطبرسی (39)

عربی

548 ق

شیعه

1

1425 ق، ج2، ص463.

20

مناقب آل ابی طالب

ابن شهر آشوب (40)

عربی

588 ق

شیعه

13

1421 ق/ 1379 ش، ج4، ص410.

21

تاریخ الأئمه و وفیاتهم

ابن خشّاب البغدادی (41)

عربی

567 ق

شیعه

2

2011 م/ 1389 ش/ ص239.

22

تذکره الخواص

سبط بن جوزی (42)2

فارسی

654 ق

سنی حنفی

2

1379، ص473.

23

کشف الغمّه فی معرفه الائمه

علی بن عیسی الأربلی (43)

عربی

687 ق

شیعه

2

1381 ش، ج3، ص186.

24

مناقب الطاهرین

عماد طبری (44)

فارسی

قرن هفتم

شیعه

4

1379 ش، ج2، ص801.

25

تاریخ گزیده

حمد الله مستوفی (45)

فارسی

730 ق

2

1381، ص205.

26

راحه الأرواح در شرح زندگانی، فضائل و معجزات ائمه اطهار (علیهم السلام)

حسن بن حسین شیعی سبزواری (46)

فارسی

قرن هشتم

شیعه

3

بی‌جا، ص239.

27

تاریخ محمدی

شیخ حسن کاشی (47)

فارسی

قرن هشتم

شیعه

7

1377 ش، ص142.

28

الفصول المهمه

ابن صباغ مالکی (48)

عربی

855 ق

مالکی

3

1422، ج2، ص1038.

29

روضه الصّفا

میرخواند (49)

فارسی

903 ق

_

2

1375، ج2، ص464.

30

روضه الشهداء

ملا حسین کاشفی سبزواری (50)

فارسی

910 ق

شیعه

3

1382 ش، ص517.

31

وسیله الخادم إلی المخدوم (51)

فضل الله بن روزبهان خنجی اصفهانی

فارسی

927 ق

سنی

2

بی‌تا، ص253.

32

انیس المؤمنین

محمد بن اسحاق حموی (52)

فارسی

938 ق

شیعه

5

1363 ش، ص35.

33

الإئمه الإثناعشر (53)

شمس الدین محمد بن طولون

عربی

935 ق

شیعه

1

بی‌تا، ص99.

34

مجموعه نفیسه فی تاریخ الائمه (54)

عده‌ای از علما

عربی

1030 ق

شیعه

7

1422 ق/ 2002 م، ص101 و 23.

35

التتمه فی تواریخ الائمه (علیهم السلام) (55)

سید تاج الدین حسینی عاملی

عربی

قرن یازدهم ق

شیعه

5

1412 ق، ص131.

36

بحارالانوار

محمد باقر مجلسی (56)

عربی

1111 ق

شیعه

4

1363، ج50، ص13.

37

جلاء العیون (57)

محمد باقر مجلسی

فارسی

1111 ق

شیعه

7

1382 ش، ص774.

38

کاشف الغمّه (58) فی تاریخ (علیه السلام)

المیرزا محمد بن محمد رضا القمی

عربی

1125

شیعه

6

1419 ق، ص116

39

نور الأبصار فی مناقب آل بیت النبی المختار (صلی الله علیه و آله و سلم)

مؤمن بن حسن شبلنجی (59)

عربی

قرن 13 ق

شیعه

3

بی‌تا، ص326

40

کشف المراد شرح تجدید الاعتقاد (60)

ابوالحسن الشعرانی

فارسی

1281 ق

شیعه

3

1379 ش، ص558.

41

منتهی الآمال فی تواریخ النّبی و الآل (61)

شیخ عباس قمی

فارسی

1359 ق

شیعه

7

1379 ش، ج3، ص1753.

42

اعیان الشیعه

محسن الامین (62)

عربی

معاصر

شیعه

6

1418 هـ/ 1998 م، ج2، ص575.

43

حیات الامام محمد الجواد (علیه السلام)

باقر شریف قریشی (63)

عربی

معاصر

شیعه

2

1418 ق، ص23

تعدا القاب امام محمد بن علی بن موسی الکاظم (علیه السلام) در کتب انساب

در این مبحث، تمام القاب ذکر شده در کتب انساب به ترتیب حروف الفبا مرتب و فراوانی هر لقب در سایر منابع نیز بررسی شده است. در پایان نیز به تحلیل و بررسی این موارد پرداخته‌ایم:
تعداد القاب امام محمد بن علی بن موسی الکاظم (علیه السلام) در منابع انساب

ردیف

القاب

سُقر السّلسله العلویه (قرن چهارم هجری)

تهذیب الأنساب و نهایه الأعقاب (435ق)

المجدی فی انساب الطّالبیِین (قرن پنجم ق)

لباب الانساب و الألقاب و الأعقاب (606ق)

الشّجره المبارکه فی انساب الطّالبیّه (604ق)

الفخری فی انساب الطّالبیّین (614ق)

الءنوار فی نسب آل النبی المختار (693ق)

الأصیلی فی انساب الطّالبیّین (709ق)

عمده الطالب فی انساب آل ابی طالب (748 ق)

فصول الفخریِه (748ق)

1.

ابن الرضا

2.

ابواب الرحمه

3.

باب المراد

4.

البرّ

5.

التقی

*

*

*

*

*

*

*

6.

الجواد

*

*

*

*

*

*

7.

الرضا

8.

الرّضی

9.

الزّکی

*

10.

السجاد

11.

السخی

12.

الصابر

13.

الصادق

14.

الصاحب الذوابه

15.

الظاهر المعانی

16.

العالم

17.

الغیظ الملحدین

18.

الفاضل

19.

القانع

20.

قره العین المؤمنین

21.

القلیل التوانی

22.

المتّقی

23.

المتوکل

24.

المختار

25.

المرتضی

26.

المرضی

27.

المنتخب

28.

النّجیب

29.

الوصی

30.

الوفی

31.

الهادی

تعداد القاب امام محمد بن علی بن موسی الکاظم (علیه السلام) در سایر کتب

در این قسمت، به تمام القاب وارده در کتب تاریخی، حدیثی و غیره، به ترتیب حروف الفبا و فراوانی هر لقب در سایر منابع نیز اشاره شده است. در پایان نیز به تحلیل و برررسی این موارد پرداخته‌ایم:
** توضیح جدول 4:
تعداد القاب امام محمد بن علی بن موسی الکاظم (علیه السلام) در سایر کتب

ردیف

القاب

تحفه الطّالب بمعرفه من ینسب الی عبدالله و ابی طالب (996ق)

سراج الأنساب (قرن دهم هجری)

تهذیب حدائق الألباب فی الأنساب (1138ق)

مناهل الضّرب فی انساب العرب (1274 هـ ق)

المعقبون من آل ابی طالب اعقاب الامام الحسین (علیه السلام)

1.

ابن الرضا

 

2.

ابواب الرحمه

 

3.

باب المراد

 

4.

البرّ

*

 

5.

التقی

*

*

*

*

6.

الجواد

*

*

*

*

7.

الرضا

 

8.

الرّضی

 

9.

الزّکی

 

10.

السجاد

 

11.

السخی

*

 

12.

الصابر

 

13.

الصادق

 

14.

الصاحب الذوابه

 

15.

الظاهر المعانی

 

16.

العالم

 

17.

الغیظ الملحدین

 

18.

الفاضل

 

19.

القانع

 

20.

قره العین المؤمنین

 

21.

القلیل التوانی

 

22.

المتّقی

 

23.

المتوکل

 

24.

المختار

 

25.

المرتضی

 

26.

المرضی

 

27.

المنتجب

 

28.

النّجیب

 

29.

الوصی

 

30.

الوفی

 

31.

الهادی

ردیف

القاب

عیون اخبار الرضا (381ق)

خصال (381ق)

الارشاد (413ق)

رجال الطوسی (460ق)

دلائل الإمامه (قرن 5ق)

مجمل التواریخ و القصص (520ق)

تاریخ بیهق (نیمه دوم قرن 6ق)

الملل و النحل (548ق)

إعلام الوری بأعلام الهدی (548ق)

الإحتجاج (548ق)

1.

ابن الرضا

2.

ابواب الرحمه

3.

باب المراد

4.

البرّ

5.

التقی

*

*

*

*

6.

الجواد

*

*

*

*

*

7.

الرضا

*

8.

الرضی

*

9.

الزّکی

*

10.

السجاد

11.

السخی

12.

الصابر

*

13.

الصادق

*

14.

الصاحب الذوابه

15.

الظاهر المعانی

16.

العالم

17.

الغیظ الملحدین

*

18.

الفاضل

*

19.

القانع

*

20.

قره العین المؤمنین

*

21.

القلیل التوانی

22.

المتّقی

23.

المتوکل

*

24.

المختار

*

25.

المرتضی

*

*

*

*

26.

المرضی

27.

المنتجب

*

*

28.

النجیب

29.

الوصی

30.

الوفی

31.

الهادی

قدیم‌ترین منابع انساب مورد استناد در القاب امام جواد (علیه السلام)

در میان منابع موجود انساب، نخستین و قدیم‌ترین کتابی که لقب امام جواد (علیه السلام) را بیان کرده، کتاب سرالسّلسله العویّه فی انساب السّاده العلویّه نوشته شیخ ابی نصر سهل بن عبدالله بخاری (از اعلام قرن چهارم هجری) است. پس از آن کتاب‌های دیگری وجود دارد که القاب فرزندان ایشان را آورده‌اند که در ادامه براساس تقدم زمانی به آن‌ها پرداخته می‌شود. در این میان، برخی از منابع به بیان تعداد و آوردن القاب همت گذاشتند و بعضی از منابع هم فقط به آوردن لقب آن‌ها بسنده کرده‌اند.
در میان پانزده کتاب انسابی که از القاب امام جواد (علیه السلام) نام برده‌اند، در مجموع به تعداد 25 لقب اشاره کرده‌اند. بیش‌ترین القاب را الفتونی العاملی (متوفی 1138 ق) در کتاب تهذیب حدائق الألباب فی الأنساب ثبت کرده است. نویسنده آمار القاب را چهار لقب اعلام کرده و با عنوان لقب یاد نکرده، بلکه در معرفی امام جواد (علیه السلام) این القاب را نام برده است. در میان چهارده کتاب انتساب بررسی شده، تنها یک مرتبه لقب «التّقی» و ده مرتبه لقب «الجواد» و یک نوبت لقب «الزّکی والسّخی و البرّ و الوفی» ثبت کرده، که می‌توان آن‌ها را از نظر مصادرشان در دسته ذیل قرارداد:

کتاب سرّالسّلسله العلویّه

این نخستین کتابی است که در آن با عنوان «ابوجعفر محمد بن علی تقی (علیه السلام) و اعقاب الامام محمد بن علی الجواد (علیه السلام)» نوشته شده است. نویسنده «ابوجعفر» را که کنیه و «تقی و جواد» را که از القاب امام نهم است، را در کتاب خود ثبت کرده است. گرچه وی کلمه لقب را به کار نبرده، گزارش او نشان دهنده وجود چنین القابی در آن زمان است. کتاب‌هایی که از نظر ذکر القاب «تقی و جواد» مشابه کتاب سرالسّلسله العلویّه و زیرمجموعه آن هستند، در جدول ذیل آمده، ولی هیچ یک از این کتاب‌ها تصریح نکرده‌اند که این کتاب منبع آن‌ها بوده است. اما از روی تشابهی که به فهرست این کتاب داشتند، آن‌ها را زیر مجموعه سرّالسّلسله العلویّه قرار دادیم. تنها سید مهدی رجایی موسوی در کتاب المعقبون من آل ابی طالب تصریح کرده که از اصیلی و کتب دیگر استفاده نموده است.
** توضیح جدول 5:
قدیم‌ترین منابع انساب مورد استناد در القاب امام جواد (علیه السلام)

ردیف

نام کتاب

آمار القاب

تفاوت با القاب ذکر شده در کتاب سرالسلسله العلویه

تفاوت و اشتباه در نسخه برداری

1

تهذیب الأنساب و نهایه الأعقاب

1

تقی کم شده است

ندارد

2

المجدی فی انساب الطالبیّین

1

جواد کم شده است

ندارد

3

لباب الأنساب و الألقاب و الأعقاب

2

جواد کم شده و زکّی افزوده شده است

ندارد

4

الشجره المبارکه فی انساب الطّالبیّه

1

جواد کم شده است

ندارد

5

الفخری فی انساب الطالبیین

1

جواد کم شده است

ندارد

6

الأنوار فی نسب آل النبی المختار

2

ندارد

ندارد

7

الأصیلی فی أنساب الطّالبیّین

2

ندارد

ندارد

8

عمده الطّالب فی انساب آل ابی طالب

1

تقی ندارد

ندارد

9

فصول الفخریّه

1

تقی ندارد

ندارد

10

تحفه الطّالب بمعرفه من نسب الی عبدالله و ابی طالب

1

تقی ندارد

ندارد

11

سراج الانساب

1

جواد ندارد

ندارد

12

تهذیب حدائق الألباب فی الانساب

5

السّخی، البّر و الوفی اضافه شده است

ندارد

13

مناهل الضّرب فی انساب العرب

2

ندارد

ندارد

14

المعقبون من آل ابی طالب

2

ندارد

ندارد

بررسی قدیمی‌ترین کتب مورد استناد در القاب امام جواد (علیه السلام)

در میان 43 کتاب تاریخی، حدیثی و فقهی که از القاب امام نهم نام برده‌اند، آمار القاب متغیر است. بیش‌ترین القاب یعنی سیزده لقب را ابن شهر آشوب (م 588ق) در کتاب مناقب آل ابی طالب ثبت کرده است.
در میان 43 کتاب بررسی شده، تنها سی کتاب به ذکر لقب «الجواد»، 23 کتاب به ذکر لقب «التّقی»، 22 کتاب به ذکر لقب «المرتضی»، هفده کتاب به ذکر لقب «القانع»، دوازده کتاب به ذکر لقب «المنتجب» و شش کتاب به ذکر لقب «المختار» و در سایر کتب به بقیّه القاب با درصد بسیار کم‌تری پرداخته‌اند. بدین ترتیب می‌توان آن کتاب‌ها را از نظر مصادرشان در دسته‌های ذیل قرار داد:

1. کتاب مسائل علی بن جعفر و مستدرکاتها

ابن نخستین کتابی است که در میان کتاب‌های مودر استناد فقط لقب «الجواد» را برای امام نهم ثبت کرده است. نویسنده آن علی بن جعفر عریضی (م 220ق)، زبان کتاب عربی و موضوع آن فقهی است. کتاب‌هایی که ار نظر ذکر نام و لقب «الجواد» مشابه کتاب مسائل علی بن جعفر و مستدرکاتها هستند، در جدول ذیل آمده است، ولی هیچ یک از کتاب‌ها تصریح نکرده‌اند که منبع آن‌ها این کتاب بوده، لذا بر اساس تشابهی که به لقب وارده این کتاب داشتند، آن‌ها را زیر مجموعه کتاب مسائل علی بن جعفر و مستدرکاتها قرار دادیم:
** توضیج جدول 1-6:
قدیم‌ترین کتب مورد استناد در القاب امام جواد (علیه السلام)

ردیف

نام کتاب

آمار القاب

تفاوت با القاب ذکر شده در کتاب مسائل علی بن جعفر و مستدرکات‌ها

تفاوت و اشتباه در نسخه برداری

1.

تفسیر المنسوب الذی الإمام حسن العسکری

1

ندارد

ندارد

2.

المقالات و الفرق اشعری

1

«جواد» کم شده و «نقی» آمده است

ندارد

3.

تفسیر القمی

1

ندارد

ندارد

4.

تاریخ اهل البی نقلاً عن الائمه (علیه السلام)

4

المرتضی، القانع و الوصی افزوده شده است

ندارد

5.

الهدایه الکبری

5

المختار، المرتضی، التقی و المتوکل افزوده شده است

ندارد

6.

اثبات الوصیه

1

ندارد

ندارد

7.

کامل الزیارات

4

البرّ، التّقی و الرضی افزوده شده است.

ندارد

8.

تاریخ قم

1

«جواد» کم شده و «تقی» آمده است

ندارد

9.

عیون اخبار الرضا (علیه السلام)

5

الصادق، الصابر، الفاضل، قره العین المؤمنین و غیظ الملحدین اضافه شده است

ندارد

10.

خصال شیخ صدوق

2

«تقی» افزوده شده است.

ندارد

11.

الارشاد

2

المنتجب و المرتضی افزوده شده است

ندارد

12.

رجال الطوسی

1

ندارد

ندارد

13.

دلائل الامامه

7

المتوکل، المختار، الرضی، القانع، المرتضی و الزّکی افزوده شده است

ندارد

14.

مجمل التواریخ و القصص

2

«رضا» و «مرتضی» افزوده و «جواد» کم شده است

ندارد

15.

تاریخ بیهق

1

«جواد» کم شده و «تقی» آمده است

ندارد

16.

الملل و النحل

1

«جواد» کم شده و «تقی» آمده است

ندارد

17.

اعلام الوری باعلام الهدی

4

التّقی، المنتجب و المرتضی افزوده شده است

ندارد

18.

الاحتجاج

1

ندارد

ندارد

19.

مناقب آل ابی طالب

13

المختار، المرضی، المتوکل، المتّقی، الزّکی، التقی، ظاهر المعانی و قلیل التوانی افزوده شده و جواد کم شده است

ندارد

20.

تاریخ الائمه و وفیاتهم

2

المرتضی و القانع افزوده شده و جواد کم شده است

ندارد

21.

تذکره الخواص

3

مرتضی و قانع افزوده شده است

ندارد

22.

کشف الغمّه فی معرفه الائمه

2

«القانع» و «مرتضی» افزوده شده و «جواد» کم شده است

ندارد

23.

مناقب الطاهرین

4

تقی، منتجب و مرتضی افزوده شده است

ندارد

24.

تاریخ گزیده

2

تقی افزوده شده است

ندارد

25.

راحه الأرواح در شرح زندگانی، فضایل و معجزات ائمه اطهار (علیهم السلام)

3

منتجب و تقی افزوده شده است

ندارد

26.

تاریخ محمدی

7

تقی، مختار، منتجب، مرتضی، قانع و عالم افزوده شده است

ندارد

27.

الفصول المهمه فی معرفه الائمه (علیهم السلام)

3

القانع و المرتضی افزوده شده است.

ندارد

28.

روضه الصّفا

2

تقی افزوده شده است

ندارد

29.

روضه الشهداء

3

تقی و قانع افزوده شده است

ندارد

30.

وسیله الخادم الی المخدوم

2

تقی افزوده شده است

ندارد

31.

انیس المؤمنین

5

قانع، مرتضی، هادی، و سجاد افزوده شده است

ندارد

32.

الائمه الاثناعشر

1

ندارد

ندارد

33.

مجموعه نفیسه فی تاریخ الأئمه (علیهم السلام)

3

المرتضی، القانع و الوصی افزوده شده است

ندارد

34.

التتمه فی تاریخ الائمه (علیهم السلام)

5

المنتجب، القانع، المرتضی و التّقی افزوده شده است

ندارد

35.

بحار الانوار

4

التّقی، المنتجب و المرتضی افزوده شده است

ندارد

36.

جلاء العیون

7

تقی، مختار، منتجب، مرتضی و قانع، عالم افزوده شده است

ندارد

37.

کاشف الغمّه فی تاریخ الائمه (علیهم السلام)

5

المنتجب، القانع، المرتضی و التّقی افزوده شده است

ندارد

38.

نورالابصار فی مناقب آل بیت النبّی المختار

3

القانع و المرتضی افزوده شده است

ندارد

39.

کشف المراد شرح تجدید الاعتقاد

1

جواد حذف شده است

ندارد

40.

منتهی الآمال

7

تقی، مختار، منتجب، مرتضی و قانع، عالم افزوده شده است

ندارد

41.

اعیان الشیعه

5

القانع، المرتضی، النجیب و التّقی افزوده شده است.

ندارد

42.

حیاه الامام محمد الجواد (علیه السلام)

2

باب المراد و ابواب الرحمه افزوده شده است

ندارد

نتیجه می‌گیریم که نام «جواد» از همان آغاز در متن بیش‌تر کتاب‌ها موجود بوده است.

2. المقالات و الفرق

کتاب المقالات و الفرق اثر سعد بن عبدالله اشعری قمی (م 301ق) و ترجمه متن عربی از یوسف فضایی و تصحیح متن عربی و تعلیقات آن از محمد جواد مشکور و به فارسی به نام تاریخ عقاید و مذاهب شیعه است که درباره فرق و عقاید مختلف در اسلام نوشته شده است. لقب «تقی» در این کتاب دیده می‌شود. کتاب‌هایی که از نظر ذکر نام و لقب «التّقی» مشابه کتاب المقالات و الفرق هستند، در جدول ذیل آمده، ولی هیچ یک از کتاب‌ها تصریح نکرده‌اند که این کتاب منبع آن‌]ا بوده است، بلکه بر اساس تشابهی که به لقب وارده در این کتاب داشتند، آن‌ها را زیر مجموعه کتاب المقالات و الفرق قرار دادیم:
** توضیج جدول 2-6:
قدیم‌ترین کتب مورد استناد در القاب امام جواد (علیه السلام)

ردیف

نام کتاب

آمار القاب

تفاوت با القاب ذکر شده در کتاب المقالات و فرق

تفاوت و اشتباه نسخه برداری

1.

تفسیر القمی

1

الجواد آمده است.

ندارد

2.

تاریخ اهل بیت نقلاً عن الائمه (علیهم السلام)

4

المرتضی، القانع و الوصی افزوده شده است

ندارد

3.

الهدایه الکبری

4

المختار، المرتضی و المتوکل افزوده شده است

ندارد

4.

اثبات الوصیه

1

الجواد آمده است

ندارد

5.

کامل الزیارات

4

البرّ، الرّضی و الجواد افزوده شده است

ندارد

6.

تاریخ قم

1

ندارد

ندارد

7.

عیون اخبار الرضا

5

الصادق، الصابر، الفاضل و قره المؤمنین غیظ الملحدین افزوده شده است.

ندارد

8.

خصال شیخ صدوق

2

جواد افزوده شده است

ندارد

9.

الارشاد

2

بالمنتجب، المرتضی افزوده شده است

ندارد

10.

رجال الطوسی

1

ندارد

ندارد

11.

دلائل الامامه

7

الزکی، المرتضی، القانع، الرضی، المختار و المتوکل افزوده شده است

ندارد

12.

مجمل التواریخ و القصص

2

رضا و مرتضی افزوده شده است

ندارد

13.

تاریخ بیهق

1

ندارد

ندارد

14.

الملل و النحل

1

ندارد

ندارد

15.

اعلام الوری بأعلام الهدی

4

المنتجب، الجواد و المرتضی بدان افزوده شده است

ندارد

16.

الاحتجاج

1

الجواد آمده است

ندارد

17.

مناقب آل ابی طالب

31

المختار، المرضی، المتوکل، ظاهر المعانی، المتقی، الزّکی، الجواد، المنتجب قلیل التوانی، المرتضی، القانع و العالم الربانی افزوده شده است

ندارد

18.

تاریخ الائمه و وفیاتهم

2

التقی کم شده و المرتضی و القانع افزوده شده است

ندارد

19.

تذکره الخواص

3

قانع و جواد کم شده است

ندارد

20.

کشف الغمّه فی معرفه الائمه

2

القانع و المرتضی افزوده شده است

ندارد

21.

مناقب الطاهرین

4

التّقی کم شده و الجواد، المرتضی و المنتجب افزوده شده است

ندارد

22.

تاریخ گزیده

2

جواد افزوده شده است

ندارد

23.

راحه الارواح در شرح زندگانی، فضایل و معجزات ائمه اطهار (علیهم السلام)

3

منتجب و جواد افزوده شده است

ندارد

24.

تاریخ محمدی

7

جواد مختار، منتجب، مرتضی، قانع و عالم افزوده شده است

ندارد

25.

الفصول المهمه فی معرفه الائمه (علیهم السلام)

3

الجواد، القانع و المرتضی آمده و تقی کم شده است

ندارد

26.

روضه الصّفا

2

جواد افزوده شده است

ندارد

27.

روضه الشهداء

3

قانع و جواد افزوده شده است.

ندارد

28.

وسیله الخادم الی المخدوم

2

جواد افزوده شده است

ندارد

29.

انیس المؤمنین

5

قانع، مرتضی، هادی، جواد و سجاد افزوده و تقی کم شده است

ندارد

30.

الائمه الاثناعشر

1

ندارد

ندارد

31.

مجموعه نفیسه فی تاریخ الأئمه (علیه السلام)

3

المرتضی، القانع و الوصی افزوده و تقی کم شده است

ندارد

32.

التتمه فی تاریخ الائمه (علیه السلام)

5

الجواد و المنتجب، القانع و المرتضی افزوده شده است

ندارد

33.

بحار الانوار

4

المنتجب، الجواد و المرتضی افزوده شده است

ندارد

34.

جلاء العیون

7

جواد، مختار، منتجب، مرتضی، قانع و عالم افزوده شده است

ندارد

35.

کاشف الغمّه فی تاریخ الائمه (علیهم السلام)

5

الجواد، المنتجب، القانع و المرتضی افزوده شده است

ندارد

36.

نورالابصار فی مناقب آل بیت النبّی المختار

3

الجواد، القانع و مرتضی افزوده شده است

ندارد

37.

کشف المراد شرح تجدید الاعتقاد

1

ندارد

ندارد

38.

منتهی الامال

7

جواد، مختار، منتجب، مرتضی، قانع و عالم افزوده شده است

ندارد

39.

اعیان الشیعه

5

الجواد، القانع، المرتضی و النجیب افزوده شده است

ندارد

40.

حیاه الامام محمد الجواد (علیه السلام)

2

باب المراد و ابواب الرحمه افزوده و تقی کم شده است

ندارد

نتیجه می‌گیریم که نام «تقی» از همان آغاز در متن بیش‌تر کتاب‌ها موجود بوده است.

3. تاریخ اهل بیت نقلاً عن الائمه (علیه السلام)

کتاب تاریخ اهل بیت اثر محمد بن احمد ابن أبی الثلخ بغدادی، (م 325ق) درباره زندگی ائمه اطهار (علیه السلام) است. القاب «المرتضی، القانع، الوصی و الجواد» در این کتاب آمده است. کتاب‌هایی که از نظر ذکر نام و لقب «المرتضی، القانع، الوصی و الجواد» مشابه کتاب تاریخ اهل البیت هستند، در جدول ذیل آمده، ولی هیچ یک از این کتاب‌ها تصریح نکرده‌اند که این کتاب منبع آن‌ها بوده، بلکه بر اساس تشابهی که به لقب وارده در این کتاب داشتند، آن‌ها را زیر مجموعه کتاب تاریخ اهل بیت قرا دادیم:
** توضیج جدول 3-6:
قدیم‌ترین کتب مورد استنا در القاب امام جواد (علیه السلام)

ردیف

نام کتاب

آمار القاب

تفاوت با القاب ذکر شده در کتاب المقالات و فرق

تفاوت و اشتباه نسخه برداری

1.

الهدایه الکبری

4

المختار، التّقی و المتوکل افزوده و القانع و الوصی و الجواد کم شده است

ندارد

2.

اثبات الوصیه

1

المرتضی، القانع و الوصی کم شده است

ندارد

3.

کامل الزیارات

4

البرّ، التّقی و الرضی افزوده و المرتضی، القانع و الوصی کم شده است

ندارد

4.

تاریخ قم

1

تقی افزوده و المرتضی، القانع و الوصی و جواد کم شده است

ندارد

5.

عیون اخبار الرضا

5

الصادق، الصابر، الفاضل و قره العین المؤمنین غیظ الملحدین افزوده ولی القاب المرتضی، القانع، الوصی و جواد کم شده است.

ندارد

6.

خصال شیخ صدوق

2

تقی افزوده و مرتضی و قانع و وصی کم شده است

ندارد

7.

الارشاد

2

المنتجب افزوده و القانع و الوصی و الجواد کم شده است

ندارد

8.

رجال الطوسی

1

المرتضی، القانع و الوصی کم شده است

ندارد

9.

دلائل الامامه

 7

المتوکل، المختار، الرّضی و الزّکی افزوده و الوصی کم شده است

ندارد

10.

مجمل التواریخ و القصص

2

رضا اضافه گردیده و القانع و الوصی و الجواد کم شده است

ندارد

11.

تاریخ بیهق

1

تقی اضافه گردیده و المرتضی، القانع، الوصی و الجواد کم شده است

ندارد

12.

الملل و النحل

1

المرتضی، القانع، الوصی و الجواد کم شده است

ندارد

13.

اعلام الوری بأعلام الهدی

4

التّقی، المنتجب اضافه گردیده و القانع و الوصی کم شده است

ندارد

14.

الاحتجاج

1

المرتضی، القانع و الوصی کم شده است

ندارد

15.

مناقب آل ابی طالب

3

المختار، المرضی، المتوکل، المتقی، الزکی، التقی، المنتجب، القانع، الجواد، العالم الربانی، ظاهر المعانی و قلیل التوانی افزوده شده است

ندارد

16.

تاریخ الائمه و وفیاتهم

2

الوصی و الجواد کم شده است

ندارد

17.

تذکره الخواص

3

الوصی کم شده است

ندارد

18.

کشف الغمّه فی معرفه الائمه

2

الجواد و الوصی کم شده است

ندارد

19.

مناقب الطاهرین

4

المنتجب و التّقی اضافه شده و قانع و وصی  کم شده است

ندارد

20.

تاریخ گزیده

2

تقی اضافه گردیده و مرتضی، قانع و وصی کم شده است

ندارد

21.

راحه الارواح در شرح زندگانی، فضایل و معجزات ائمه اطهار (علیهم السلام)

3

تقی و المنتجب افزوده و مرتضی، وصی و قانع کم شده است

ندارد

22.

تاریخ محمدی

7

تقی، مختار، منتجب و عالم افزوده و وصی کم شده است

ندارد

23.

الفصول المهمه فی معرفه الائمه (علیهم السلام)

3

وصی حذف شده است

ندارد

24.

روضه الصّفا

2

وصی، مرتضی و قانع کم گردیده و جواد افزوده شده است

ندارد

25.

روضه الشهداء

3

تقی افزوده گردیده و مرتضی و وصی کم شده است

ندارد

26.

وسیله الخادم الی المخدوم

2

تقی افزوده گردیده و مرتضی، قانع و وصی کم شده است

ندارد

27.

انیس المؤمنین

5

وصی کم گردیده است هادی و سجاد افزوده شده است

ندارد

28.

الائمه الاثناعشر

1

الوصی، المرتضی و القانع کم شده است

ندارد

29.

مجموعه نفیسه فی تاریخ الأئمه (علیهم السلام)

4

الجواد کم شده است

ندارد

30.

التتمه فی تواریخ الائمه (علیهم السلام)

5

الوصی حذف گردیده و التّقی و المنتجب افزوده شده است

ندارد

31.

بحارالانوار

4

التّقی و المنتجب افزوده گردیده و الوصی و القانع کم شده است

ندارد

32.

جلاء العیون

7

تقی، مختار، منتجب و عالم افزوده گردیده و جواد کم شده است

ندارد

33.

کاشف الغمّه فی تاریخ الائمه (علیهم السلام)

5

الوصی کم گردیده است المنتجب و التقی افزوده شده است

ندارد

34.

نورالابصار فی مناقب آل بیت النبّی المختار

3

الوصی کم شده است

ندارد

35.

کشف المراد شرح تجدید الاعتقاد

1

الوصی، المرتضی، القانع و الجواد کم گردیده و تقی افزوده شده است

ندارد

36.

منتهی الامال

-

تقی، مختار، منتجب و عالم افزوده گردیده و وصی کم شده است

ندارد

37.

اعیان الشیعه

6

النّجیب و التّقی افزوده شده است

ندارد

38.

حیاه الامام محمد الجواد (علیهم السلام)

2

باب المراد و ابواب الرحمه افزوده گردیده و القانع، المرتضی، الوصی و الجواد کم شده است

ندارد

تحلیل و بررسی القاب امام نهم

از این جداول، نتیجه می‌گیریم که لقب «المرتضی» در کتاب الهدایه الکبری (نویسنده متوفی 338ق) ثبت شده و بعد از آن در کتاب الارشاد شیخ مفید (م413ق) برای بار دوم ثبت گردیده و برای نوبت سوم، در کتاب دلائل الامامه در قرن پنجم آمده است. در همین کتاب با بیش از یک قرن توقف برای نوبت دوم لقب «القانع» ثبت شده است. در کتاب مجمل التواریخ و القصص و إعلام الوری (548 ق) لقب «المرتضی» ثبت شده است. در کتاب مناقب آل ابی طالب ابن شهرآشوب لقب «المرتضی» آمده و لقب «القانع» برای دومین مرتبه و لقب «الوصی» برای اولین مرتبه در آن ثبت گردیده است. ابن خشّاب، ابن جوزی و أربلی هرسه، دو لقب امام نهم «المرتضی و القانع» را ثبت کرده‌اند. نتیجه می‌گیریم که یکی از مصادر مهم کتاب‌ها در ثبت القاب «المرتضی، القانع و الوصی»، کتاب التاریخ اهل البیت نقلا? عن الائمه (علیه السلام) است. در این جا به چند نکته مهم می‌توان اشاره کرد:
فهرست القاب در ابن خشّاب مثل سبط بین جوزی است با این تفاوت که ابن جوزی «جواد» را هم آورده است.
فهرست القاب در أربلی مثل ابن خشّاب و ابن جوزی است، با این تفاوت که ابن جوزی «جواد» را آورده است.
القابى مثل الصابر، الفاضل، قرّه العین المؤمنین و الغیظ الملحدین، براى اولین بار در کتاب عیون اخبار الرضا آمده است.
القابی مثل المرضی، العالم الربانی، الظاهرالمعانی و القلیل التوانی، اولین بار در کتاب مناقب ابن شهر آشوب آمده است.
لقب «رضا» برای اولین بار درکتاب مجمل التواریخ و اتلقصص آمده است.
القاب «الهادی و السّجاد» در انیس المؤمنین و لقب «الوصی» در کتاب مجموعه نفیسه فی‌تاریخ الائمه و لقب «النّجیب» در اعیان الشیعه (معاصر) و لقب «قلیل التوانی» در مناقب برای اولین بار ثبت شده‌اند.
القاب «ابواب الرّحمه و باب المراد»، برای اولین بار در کتاب قرشی (معاصر) آمده است.

ارتباط درون گروهی نمودارها

منابع مورد بررسی در این بخش به دو دسته تقسیم شدند:
1. کتب انساب: نمودار القاب مشترک و سرشاخه اصلی آن در صفحه ذیل ترسیم شده است.
2. کتب تاریخی، فقهی، حدیثی و تفسیری (سایر کتب): در این نمودار به هفت شاخه اصلی تقسیم شده که نشان دهنده استفاده و اقتباس منابع بعدی از هفت سرشاخه اصلی است.

سرشاخه اصلی کتب انساب
القاب مشترک در کتب انساب
مصادر اصلی کتب تاریخی، فقهی، حدیثی (سایر کتب)

ردیف

القاب

میزان فراوانی در منابع

1.

ابن الرضا

-

2.

ابواب الرحمه

-

3.

باب المراد

-

4.

البرّ

1

5.

التّقی

11

6.

الجواد

10

7.

الرضا

8.

الرّضی

9.

الزّکی

1

10.

السّجاد

11.

السّخی

1

12.

الصّابر

13.

الصّادق

14.

الصاحب الذوابه

15.

الظاهر المعانی

16.

العالم

17.

غلیظ الملحدین

18.

الفاضل

19.

القانع

20.

قره العین المؤمنین

21.

القلیل التوانی

22.

المتّقی

23.

المتوکل

24.

المختار

25.

المرتضی

26.

المرضی

27.

المنتجب

28.

النّجیب

29.

الوصی

30.

الوفی

1

31.

الهادی

القاب امام محمد بن علی بن موسی کاظم (علیه السلام و فراوانی هر لقب بر اساس کتب انساب
در این مبحث، همه القاب امام نهم به ترتیب حروف الفبا مرتب شده و فراوانی هر لقب بر اساس کتب انساب تنظیم و چینش شده است:
ردیف القاب میزان فراوانی در منابع
1. ابن الرضا -
2. ابواب الرحمه -
3. باب المراد -
4. البرّ 1
5. التّقی 11
6. الجواد 10
7. الرضا
8. الرّضی
9. الزّکی 1
10. السّجاد
11. السّخی 1
12. الصّابر
13. الصّادق
14. الصاحب الذوابه
15. الظاهر المعانی
16. العالم
17. غلیظ الملحدین
18. الفاضل
19. القانع
20. قره العین المؤمنین
21. القلیل التوانی
22. المتّقی
23. المتوکل
24. المختار
25. المرتضی
26. المرضی
27. المنتجب
28. النّجیب
29. الوصی
30. الوفی 1
31. الهادی

القاب امام محمد بن علی بن موسی کاظم (علیه السلام) و فراوانی هر لقب بر اساس سایر کتب
در این قسمت، همه القاب امام نهم به ترتیب حروف القبا مرتب شده و فراوانی هر لقب در تمامی منابع مذکور آمده است:

 

ردیف

القاب

میزان فراوانی در منابع

ردیف

القاب

میزان فراوانی در منابع

1

ابن الرضا

--

17

غلیظ الملحدین

1

2

ابواب الرحمه

1

18

الفاضل

1

3

باب المراد

1

19

القانع

17

4

البرّ

1

20

قره العین المؤمنین

1

5

التّقی

23

21

القلیل التوانی

1

6

الجواد

30

22

المتّقی

1

7

الرضا

1

23

المتوکل

3

8

الرضی

2

24

المختار

6

9

الزّکی

2

25

المرتضی

22

10

السّجاد

1

26

المرضی

1

11

السّخی

--

27

المنتجب

12

12

الصّابر

1

28

النّجیب

1

13

الصّادق

1

29

الوصی

2

14

الصاحب الذوابه

--

30

الوفی

-

15

الظاهر المعانی

1

31

الهادی

1

16

العالم

4

جمع: 139

مقایسه فراوانی القاب امام محمد بن علی بن موسی کاظم (علیه السلام) بر اساس منابع انساب و سایر کتب
در این قسمت، میزان فراوانی القاب امام نهم در منابع انساب را با میزان فراوانی القاب امام نهم در سایر کتب مقایسه می‌کنیم که متوجه میزان اختلاف وارده در دو دسته خواهیم شد.

نتیجه

تعداد القاب امام نهم در پانزده منابع انساب مورد استناد در این پژوهش 25 لقب و تعداد القاب آن حضرت در 43 کتب مختلف اعم از فقهی، حدیثی و تاریخی مورد استناد در این تحقیق 139 لقب است. در این مقاله، اهداف و نتایج پژوهش بعد از تعیین فراوانی و مقایسه آن‌ها این گونه استنتاج گردید:
مشهورترین القاب ابوجعفر محمد بن علی بن موسی الکاظم (علیه السلام) «جواد و تقی» است؛ به طوری که این القاب در کتب انساب از قرن چهارم هجری تا کتب تاریخی، فقهی وغیره از قرن سوم هجری تا به امروز ثبت شده است.
بررسی منابع مختلف تا قرن پانزدهم قمری، نشان داد که سرمنشأ و مصدر منابع، برای القاب «تقی و جواد» از همان قرن سوم قمری در کتب انساب چون سر السّلسله بخاری و تهذیب العبیدلی و المجدی عمری و کتاب فقهی علی بن جعفر عریضی و تفسیر المنسوب الی الامام الحسن العسکری و تفسیر قمی بوده است.
بررسی منابع مختلف تا قرن پانزدهم قمری، نشان می‌دهد که سرمنشأ و مصدر منابع برای القاب (القانع، الوصی والمرتضی» از کتاب تاریخ اهل البیت نقلاً عن الائمه (علیه السلام) (325 ق) وسرمنشأ القاب «متوکل والمختار» کتاب هدایه الکبری (324 ق) است. با این وجه مشترک که در هردو کتاب لقب «الجواد» آمده، ولی در کتاب تاریخ اهل البیت لقب «التقی» نیامده اما در کتاب هدایه الکبری «التّقی» آمده است.
با بررسی منابع مختلف، اثبات می‌شود که منشأ القاب «البرّ، الرضی» از کتاب کامل الزیارات ابن قولویه (368 ق) است. مصدر القاب «الصابر، الصّادق، الغیظ الملحدین، الفاضل و قره العین المؤمنین» از کتاب عیون اخبار الرضا شیخ صدوق است. مصدر لقب «الزّکی» کتاب دلائل الامامه (قرن 5 ق)، مصدر لقب «المنتجب» از الارشاد شیخ مفید (1413 ق) ومصدر لقب «الرضا» از مجمل التواریخ و القصص (520ق) است.
با مقایسه دو دسته کتب انساب و کتب تاریخی و سایر کتب، به این نتیجه می‌رسیم که تا قرن دهم قمری (دوره صفویه) و زمان تألیف کتاب سراج الانساب اثر گیلانی، در میان عالمان به علم انساب، امام نهم شیعیان فقط به القاب «الجواد و تقی» مشهور بوده‌اند و غیر از این دو لقب، القاب دیگری برای آن حضرت در کتب انساب ثبت نشده است، به جز بیهقی (م 656 ق) که لقب «الزّکی» و الفتونی العاملی (1138ق) لقب «البرّ، الوفی والسّخی» را در کتاب خود ثبت کرده‌اند.
سیر تاریخی و آماری القاب امام نهم در کتب انساب، نشان می‌دهد که یک سیر صعودی نداشته است. بلکه بیش‌ترین آمار تغییرات صعودی القاب امام نهم در کتب انساب درعصرصفویه یعنی در قرن یازده و دوازدهم هجری به بعد بوده است.
سیر تاریخی وآماری القاب امام نهم در مورد سایرکتب مورد استناد در این پژوهش فرق دارد. این تغییرات در کتاب‌های تفسیری قدری کم‌تر مشاهده می‌شود. ولی در کتاب‌های تاریخ ائمه و حدیثی، تغییرات در القاب امام نهم بیش‌تررو به صعودی و گاهی نزولی است؛ مثلاً تاریخ اهل البیت (325 ق) به چهار لقب، الهدایه الکبری (334 ق) به پنج لقب، کامل الزیارات (368 ق) که حدیثی و روایتی است، به چهار لقب، عیون الاخبار به پنج لقب، دلائل الامامه به هفت لقب، إعلام الوری به چهار لقب، مناقب ابن شهر آشوب (558 ق) به سیزده لقب، تاریخ محمدی (قرن 8)، به هفت لقب، مجموعه نفیسه (1030) به شش لقب، جلاء العیون (1111ق) به هفت لقب، منتهی الآمال (1359 ق) به هفت لقب و اعیان الشیعه به چهار لقب اشاره کرده‌اند.
این سیر صعودی و نزولی درکتب تاریخ ائمه (علیه السلام) و حدیثی دو دلیل دارد:
1. یک دسته از نویسندگان به منابع گذشته توجه نداشته و القاب را بر اساس سلایق فکری و اعتقادی خویش افزوده‌اند.
2. دسته دوم به دلیل داشتن تعصبات اعتقادی، بدون پالایش و بررسی القاب، به ذکر اکثر القاب یادشده در کتاب‌های گوناگون و گذشته پرداخته‌اند.
در پایان این پژوهش، می‌توان نتیجه گرفت که ائمه اطهار (علیه السلام) از همه کمالات معنوی برخوردارند و معصوم‌‌اند و از همه صفات رذایل پاک و مبرا هستند و نیازی به این همه القاب برای آن بزرگواران نیست، بلکه این القاب در طول تاریخ افزوده شده‌‌اند. مشهورترین و قدیم‌ترین القاب همان «جواد و تقی» است که از قرن سوم به ثبت رسیده است.

نمایش پی نوشت ها:
1. عضو هیأت علمی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تنکابن، دانشجوی دکتری تاریخ تشیع اثناعشری، دانشگاه ادیان و مذاهب قم، دی ماه 1393، mahtabshourmeij@yahoo.com
2. کلینی، اصول کافی، ج2، با ترجمه و شرح سید جواد مصطفوی، ص412-422.
3. ابن منظور، لسان العرب، ج5، ص511، ذیل واژه لقب.
4. سوره حجرات، آیه11.
5. دهخدا، لغت نامه، ج42، ص250، ذیل واژه لقب.
6. همان، ج47، ص314، ذیل واژه نبسه.
7. بخاری از بزرگان نسابه شیعه قرن چهارم هجری است که در کتاب خود از نسب رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) و اعقاب ابى طالب وائمه اطهار (علیه السلام) تا أعقاب عمرالأطرف سخن گفته است. وی در ذیل هر یک از نام‌های امامان، بسیار مختصر به زندگی آن‌ها پرداخته و از امام جواد (علیه السلام) با عنوان لقب یاد نکرده، بلکه با عنوان «أعقاب الأمام محمد بن علی الجواد و أبو جعفر محمد بن علی التَقی (علیه السلام)» نوشته است. از این جا پی می‌بریم که اسم جواد و تقی در قرن چهارم برای امام جواد (علیه السلام) معمول بوده است.
8. عبیدلی نسّابه در کتاب خود اطلاعات بسیار کم، ولی ارزش مندی درباره اولاد ائمه اطهار (علیه السلام) آورده و در ذیل اولاد امام رضا (علیه السلام) القاب امام جواد (علیه السلام) را نگفته است، بلکه عنوان «اولاد موسی المبرقع بن الجواد محمد بن علی (علیه السلام)» اسم جواد را برای امام نهم ثبت کرده است.
9. عُمری نسّابه در کتاب المجدی، فقط از یک لقب با عنوان «لقبه التَقی (علیه السلام)» از امام نهم نام برده است.
10. ابن فندوق در کتاب لباب الألباب، از القاب امام نهم با عنوان «لقبه التّقی و الزّکی» فقط از دو لقب نام برده است.
11. امام فخر رازی از لقب امام نهم سخن نگفته ولی آن امام همام را با عنوان «ابو جعفر محمد التّقی الامام (علیه السلام)» نام برده است.
12. ازورقانی از لقب امام نهم نام نبرده، ولی از محمد التّقی ابن علی الرضا (علیه السلام) یاد کرده است.
13. غرناطی از لقب امام نهم سخن نگفته، ولی از «السّید محمد التّقی الجواد بن علی الرضا بن موسی الکاظم (علیه السلام) گزارش داده است.
14. ابن طقطقی از لقب امام نهم گزارش نداده، ولی از «ابوجعفر محمد بن علی التقی الجواد (علیه السلام)» نام برده است.
15. ابن عنبه از عنوان القاب امام نهم ذکر نکرده، بلکه از «موسی المبرقع بن محمد الجواد بن على الرضا بن موسی الکاظم (علیه السلام)» نام برده است.
16. نویسنده فصول الفخیریّه در کتاب خود آن حضرت را با عنوان «محمد الجواد (علیه السلام)» نوشته و از القاب آن حضرت یاد نکرده است.
17. سمرقندی لقب امام جواد (علیه السلام)را نیاورده، ولی از آن حضرت در کتاب خود با عنوان «الإمام محمد الجواد» نقل کرده است.
18. گیلانی از «امام أبی جعفر محمد التّقی (علیه السلام)» نام برده ولی از القاب امام نهم سخنی نگفته است.
19. عاملى درکتاب خود تحت عنوان «القبیله الخامسه الأمام الهمام على التّقی والعروه الوثقی على بن موسى الرضا (علیه السلام) از پنج نسل امام رضا (علیه السلام) به نام «الامام الجواد السّخی البرّ الوفی محمد بن علی التّقی (علیه السلام)» ذکر کرده است.
20. اعرجی از القاب «الجواد و التّقی» نام برده و امام نهم را به نام محمد الجواد (علیه السلام) ثبت کرده است.
21. وی یکی از عالمان به علم انساب معاصر و از شاگردان مرحوم آیت الله سید شهاب الدین مرعشی (رحمه الله) بوده است. این بزرگوار، کتاب‌های زیادی درباره انساب ائمه (علیه السلام) و سادات به زبان عربی تألیف و تحقیق کرده و به چاب رسانیده است. وی در جلد دوم کتاب خود از اعقاب امام حسین (علیه السلام)سخن گفته و در آن جا از القاب تقی و جواد نام برده است.
22. این تفسیر منسوب به امام یازدهم شیعیان است که در آن بارها از اسم «الجواد» نام برده شده است.
23. زبان اصلی کتاب المقالات و الفرق اثر سعد بن عبداالله اشعری قمی به عربی است. این کتاب را آقای یوسف فضائی با نام تاریخ عقاید و مذاهب شیعه به فارسی ترجمه کرده و یکی از منابع معروف در زمینه فرق اسلامی است.
24. تفسیر قمی، از کتاب‌های تفسیری شیعه است که در آن از اسم «الجواد» نام برده شده است.
25. ابن أبی الثلج در تاریخ خود دقیقاً از سه لقب به نام‌های «المرتضی، القانع و الوصی» نام برده است.
26. خصیبی در کتاب خود با عنوان «و لقبه: الختار المرتضی، التّقی، المتوکل» نام برده و امام نهم را به نام «الامام محمد الجواد (علیه السلام)» ذکر کرده است.
27. مسعودی از «محمد الجواد» نام برده است.
28. ابن قولویه در باب دهم کتاب کامل الزیارات خود از «اللهمّ صل على محمد بن على الإمام اَلبرالتّقی الرّضی...» یاد کرده است.
29. زبان اصلی این کتاب عربی است و تاج الدین حسن خطیب بن بهاء الدین علی بن حسن عبدالملکی به زبان فارسی ترجمه کرده است.
30. مرحوم شیخ صدوق از القاب «صادق، صابر، فاضل، نور دیده پ مؤمنان و مایه غیظ و خشم ملحدان» نام برده است.
31. شیخ صدوق از القاب امام نهم به نام‌های «جواد و تقی» یاد کرده است. اصل خصال به زبان عربی است که مدرس گیلانی به فارسی ترجمه کرده است.
32. شیخ مفید در کتاب خود با عنوان «کان منعوتاً بالمنتجب و المرتضی» آورده است.
33. شیخ طوسی عنوان «امام جواد» ثبت کرده است.
34. وی نویسنده شیعی است که در کتاب خود این القاب را برای امام نهم نقل کرده است: «الزّکی، المرتضی، القانع، الرضی، المختار، المتوکل، الجواد».
35. نویسنده کتاب مجمل التواریخ چنین آورده است: «لقب او رضا و مرتضی» است.
36. ابن فندق می‌گوید: «لقب او تقی بود». ?
37. الملل و النحل تحریر نو و ترجمه مصطفی خالقداد ‌هاشمی و به نام توضیح الملل که از امام نهم به نام «تقی» نام برده است.
38. شیخ طبرسی این گونه نوشته است: «و لقبه: التّقی، والمنتجب، الجواد، المرتضی».
39. شیخ طبرسی از «ابی جعفر محمد بن علی الجواد (علیه السلام)» نام برده است.
40. در میان منابع بررسی شده، مناقب ابن شهر آشوب بیش‌ترین القاب امام نهم را ذکر کرده است.
41. ابن خشاب به دو لقب به نام‌های «المرتضی و القانع» اشاره کرده است.
42. تعداد القاب ثبت شده در تذکره الخواص شبیه قول ابن خشّاب است. بدین ترتیب «المرتضی و القانع» زبان اصلی تدکره الخواص عربی است که در فارسی به نام «شرح حال و فضایل خاندان نبوت» ترجمه: محمدرضا عطایی است.
43. تعداد القاب ذکر شده در کشف الغمّه شبیه قول ابن خشّاب است بدین ترتیب: «القانع و المرتضی».
44. این کتاب از القاب «تقی، منتجب، جواد مرتضی» نام برده است.
45. مستوفی از امام نهم با عنوان «الجواد التّقی محمد بن علی بن موسی» نقل کرده و از لقب یاد نکرده است.
46. سبزواری چنین نوشته است: «لقبش تقی بود و منتجب و جواد».
47. او از شعرای قرن هشتم هجری بوده که اشعار زیادی در مدح اهل بیت به ویژه امام على (علیه السلام) سروده است. وی در کتاب خود این گونه آورده: «اشهر القاب: تقی و جواد است و مختار و منتجب و مرتضی و قانع و عالم».
48. وی در کتاب خود با عنوان «و امّا ألقابه: فالجواد، القانع، المرتضی و أشهرها الجواد» نقل کرده است.
49. محمد بن خاوند شاه بلخی معروف به میرخواند از اسامی «محمدتقی و جواد» نام برده است.
50. ایشان در کتاب خود نوشته است: «لقب وی تقی، قانع، جواد» است.
51. خنجی در معنای جواد نوشته: امام نهم جواد است «زیرا که از بسیاری جود در زمان خود منفرد بوده و در عطا و کرم. و از جمله القاب آن حضرت تقی است. یعی پرهیزکار و اگرچه همه ائمه معصومین در کمال تقوا بوده‌اند. فامّا آن حضرت بدین وصف عظیم مزید اشتهاری داشته است».
52. او القاب «قانع، مرتضی، ‌هادی، جواد و سجاد» را نام برده است.
53. در این کتاب با عنوان «ابوجعفر محمد الجواد بن علی الرضا ابن موسی الکاظم (علیه السلام) المعروف باالجواد» آمده است.
54. در این کتاب ابتدا نام‌های «المرتضی، القائع و الوصی» را نوشته و نام امام نهم را به صورت «محمد الجواد» آورده است و در صفحه 101 بدین صورت آمده: «لقبه: التّقی، المنتجب، المرتضى (علیه السلام)».
55. در این کتاب چنین نوشته شده است: «القابه، الجواد، المنتجب، القانع، المرتضی، التّقی و أشهر الجواد».
56. مجلسی در کتاب خود از چهار لقب با عنوان «و لقبه التّقی والمنتجب و الجواد و المرتضی» نام برده است.
57. جلاء العیون به اشهر القاب: «تقی و جواد» اشاره کرده والقاب دیگر چون: «مختار، منتجب، مرتضی، قانع و عالم» و القاب کریمه دیگر نیز گفته است.
58. در این کتاب از القاب امام نهم «الجواد، المنتجب، القانع، المرتضی، والتّقی» ذکر شده است.
59. نویسنده چنین نوشته است: «القابه کثیره الجواد و القانع، المرتضی وأشهرها الجواد».
60. کشف مراد اثر ابوالحسن شعرانی، متن از خواجه نصیرالدین محمد توسی، شرح از جمال الدین علامه حلی، ترجمه و شرح فارسی به قلم ابوالحسن شعرانی است که از امام محمد تقی (علیه السلام) نام می‌برد.
61. در این کتاب هفت لقب عبارت‌اند از: «تقی، جواد، مختار، منتجب، مرتضی، قائع و عالم».
62. محسن امین در کتاب خود «أشهر القابه الجواد» و القاب دیگر چون «القانع، المرتضی، النّجیب وتق» را نام پرده است.
63. قریشی امام نهم «باب المراد» آورده است، زیرا در نزد عموم مسلمانانی که به او ایمان دارند، به لقب «ابواب الرّحمه» الهی معروف است و افراد به او پناه می‌برند و کسانی که حاجتی دارند، نزد او تضرع می‌کنند.

نمایش منبع ها:
ابن ابی الثلج بغدادی، محمد بن احمد، (1410 ق)، تاریخ اهل البیت نقلاً عن الائمه (علیه السلام)، مصحیح: محمد رضا جلالی نائینی، قم: انتشارات آل البیت (علیه السلام).
ابن الطقطقی، محمد، (1418 ق/ 1376ش)، الاصیلی فی انساب الطالبییّن، تحقیق: سید مهدی رجایی، قم: مکتبه آیه الله العظمی المرعشی (رحمه الله).
این جوزی، یوسف بن قزاوغلی (سبط بین جوزی)، (1379)، تذکره خواص بذکر خصائص الائمه، شرح و فضایل خاندان نبوت، ترجمه: محمدرضا عطایی، مشهد: شرکت به نشر آستان قدس.
این خشاب بغدادی، عبدالله بن احمد، (1432 ق/ 2011 م/ 1389 ش)، تاریخ الائمه و وفیاتهم، المحقق: د. ثامرکاظم الخفاجی، قم: الناشر مکتبه سماحه آیه الله العظمی المرعشی النجفی، الخزانه العالمیه للمخطوطات الاسلامیه.
ابن شهرآشوب، ابی جعفر محمد بن علی، (1421 ق/1379 ش)، مناقب آ? ابی طالب، الجزء الرابع، قم: ذوالقربى.
ابن طولون، شمس الدین محمد، (بی‌تا)، الائمه الاثنا عشر، قم: انتشارات رضی.
ابن عنبه، جمال الدین احمد بن علی الحسینی، (1363)، فصول الفخریّه، به اهتمام سید جلال الدین محدث ارموی، تهران: علمی و فرهنگی.
ابن عنبه، جمال الدین احمد بن علی الحسینی، (1425/ 2004م/ 1383 ش)، عمده الطالب فی انساب آل ابی طالب، تحقیق سید مهدی رجایی، قم: مکتبه سماحته آیت الله العظمی المرعشی النجفی، الخرانه العالمیه للمخطوطات الاسلامیه.
ابن فندق ابوالحسن علی بن زید بیهقی، (بیتا)، تاریخ بیهق، با تصحیح و تعلیمات مرحوم احمد بهمینار و مقدمه علامه میرزا محمد بن عبدالوهاب قزوینی: بی‌جا، چاپ افست مروری.
ابن فندق، (1410ق- 1361ش)، لباب الانساب و الالقاب و العقاب، الجزء الاول، تحقیق سید مهدی رجایی، قم: مکتبه آیه الله العظمی المرعشی النجفی، الخزانه العالمیه للمخطوطات الاسلامیه.
ابن قولویه، ابی القاسم جعفربن محمـد بن جعفر بن موسی ، (1384)، کامل الزیارات، ترجمه: سید محمد جواد ذهنی تهرانی، تهران: پیام حق.
ابن منظور (1997)، لسان العرب، جلد پنجم، لبنان: دارصادر.
اربلی، علی بن عیسی، (1382)، کشف الغمّه فی معرفه الائمه، ج3، با مقدمه میرزا ابوالحسن شعرانی و تصحیح ابراهیم میانجی، تهران: اسلامیه.
اشعری قمی، سعد بن عبدالله، (1382)، المقالات مرتضوی، ترجمه: تاریخ عقاید و مذاهب شیعه، تصحیح متن عربی و تعلیقات محمد جواد مشکور، ترجمه از متن عربی یوسف فضایی، تهران: آشیانه کتاب.
الاعرجی النّجفی الحسینی، السید جعفر (1419ق/ 1377ش)، مناهل الضرب فی انساب العرب، تحقیق سید مهدی رجایی، قم: مکتبه آیه العظمی المرعشی النجفی.
امام فخر رازی، (1419 ق/ 1377ش)، الشجره المبارکه فی انساب الطالبیّه، تحقیق: سید مهدی رجایی، اشراف سید محمود مرعشی، قم: مکتبه آیه العظمی مرعشی نجفی.
امین، سید محسن، اعیان الشیعه، (1418 هـ 1998 م)، جلد دوم، تحقیق، سید حسن امین، بیروت: دارالتعارف للمطبوعات.
البخاری، للعلامه النسابه الشیخ ابی نصرسهل بن عبدالله، (1422 ق/ 2011م/ 1389ش)، سرالسّلسله اللعویه فی انساب الساده العلویّه محقق: سید مهدی للمخطوطات الاسلامیه.
الجزی الکلبی الغرناطی، أبی عبدالله محمد بن محمد بن احمد بن محمد بن عبدالله، (1431 ق/ 2010م/ 1388 ش)، الأنوار فی نسب آل النبی المختار، محقق سید مهدی رجایی، قم: مکتبه آیه الله العظمی مرعشی نجفی، الخزانه العالیه المحفوظات الاسلامیه، مرکزالدراسات الاسلامیه الانساب.
حسن بن علی (علیه السلام)، (1409 ق)، تفسیری المنسوب الی الامام الحسن العسکری (علیه السلام)، قم، مدرسه الامام المهدی(عج الله).
حسینی عاملی، سید تاج الدین، (1262)، التتمه تواریخ الأئمه (علیه السلام)، قم: انتشارات بعثت.
حموی، محمد بن اسحاق، (1363ش)، انیس المؤمنین، تهران: انتشارات بنیاد بعثت.
خصیبی، حسین بن حمدان، (1419ق)، الهدایه الکبری، بیروت: انتشارات بلاغ.
خنجی اصفهانی، فضل الله بین روزبهان، (بی‌تا)، وسیله الخادم الی المخدوم در شح صلوات چهارده معصوم (علیه السلام)، قم: انتشارات انصاریان.
دهخدا، علی اکبر، (1332ش)، لغت نامه، جلد 42، زیر نظر دکتر محمد معین، تهران: دانشگاه تهران.
رجایی موسوی، سید مهدی، (1385ش) المعقبون آل ابی طالب، أعقاب الإمام الحسین (علیه السلام)، الجزء الثانى، قم: مؤسسه عاشوراء.
سمرقندی مدنی، سید حسین بن عبدالله الحسینی، (1432ق)، تحفه الطالب بمعرفه من ینسب الی عبدالله و ابی طالب، تحقیق: سید مهدی رجایی، قم: مکتبه آیه الله العظمی مرعشی نجفی، الخرانه، العالمیه للمخطوطات الاسلامیه.
شبلنجی، مؤمن بن حسن، نورالابصار فی مناقب آ? بیت النبّی المختار (صلی الله علیه و آله و سلم)، قم: انتشارات رضی.
شریف، قریشی، باقر، (1418)، حیاه الامام محمد الجواد (علیه السلام)، قم: انتشارات امید.
شعرانی، ابوالحسن، (1379) کشف المراد شرح تجرید الاعقتاد، متن از خواجه نصیرالدین محمد طوسی، شرح از جمال الدین علامه حلی، ترجمه و شرح فارسی به قلم ابوالحسن شعرانی، تهران: اسلامیه.
شهرستانی، ابوالفتح محمـد بن عبدالکریم، (1361ش/ 1402ق/ 1982م)، الملل و النحّل، ج?، (توضیح الملل) تحریر نو وترجمه مصطفی خالقداد‌ هاشمی، با مقدمه و حواشی و تصحیح و تعلیقات سید محمد رضا جلالی نائینی، تهران: اقبال.
شیعی سبزواری، حسن بن حسین ، (بی‌تا)، راحه الأرواح در شرح زندگانی، فضایل و معجزات ائمه اطهار (علیه السلام)، تهران: اهل قلم.
صدوق، ابوجعفرمحمد بن علی بن بابوبه، (بی‌تا)، خصال، مترجم: مدرس گیلانی، تهران: جاویدان.
طبرسی، ابی منصور احمد بن علی بن ابی طالب، (1425ق)، الاحتجاج، ج2، تحقیق: ابراهیم بهادری و محمد‌ هادی، به اشراف: علامه استاد جعفر سبحانی، قم: دارالاسوه للطباعه والنشر.
طبرسی، فضل بن حسن، (1417هـ)، اعلام الوری بأعلام الهدی، قم: آل البیت.
طبری، عمادالدین حسن بن علی، (1379)، مناقب الطاهرین، ج2، تهران: سازمان چاپ و انتشارات.
طبری، محمد بن حریر بن رستم، (1413 ق)، دلائل الامامه ، قم: انتشارات بعثت.
طوسی، ابی جعفر محمد بن الحسن، (1381 هـ/ 1961م)، رجال، حققه و علق علیه و قدم له العلاقه الکبیرالسید محمد صادق آل بحرالعلوم، نجف: منشورات المکتبه و المطبعه الحیدریه.
العبید لی النّسابه، أبی الحسن محمد بن أبی جعفر شیخ الشرف، (1413ق)، تهذیب الانساب و نهایه الأعقاب، تحقیق: شیخ محمد کاظم محمودی، قم: مکتبه آیه الله العظمی مرعشی نجفی.
عده‌ای از علما، (1422ق/ 2002 م)، مجموعه نفیسه فی‌ تاریخی الائمه (علیه السلام)، بیروت: دارالقاری.
عریضی، علی بن جعفر (1409ق)، مسائل علی بن جعفر و مستدرکاتها، قم: مؤسسه آل البیت (علیه السلام).
عمری، نجم الدین ابی الحسن علی بن محمد بن علی بن محمد العلوی، (1422 ق/ 1380ش)، المجدی فی انساب الطالبییّن، تحقیق احمد مهدوی دامغانی، اشراف محمود مرعشی، قم: مکتبه آیه الله العظمی مرعشی نجفی.
الفتوتی العاملی، للعلامه الجلیل الشیخ ابی احسن الشریف بن محمـد طاهر، (1431ق/ 2010 م/ 1388ش)، تهذیب حدائق الالباب فی الانساب، ترتیب و تحقیق: سید مهدی رجایی الناشر: قم: مکتبه آیه الله العظمی مرعشی نجفی- الخزانه العالمیه للمخطولات الاسلامیه.
قمی، ابوجعفر محمد علی بن الحسین (الشیخ الصدوق بن بابویه)، (1380)، عیون اخبار الرضا، جلد دوم، مترجم: علی اکبرغفاری حمید رضا مستفید، تهران: دارا لکتب الاسلامیه.
قمی، حسن بن محمد بن حسن بن سائب، (1385)، تاریخ قم، ترجمه: تاج الدین خطیب بن بهاءالدین علی بر حسن عبدالملکی قمی، تحقیق محمد رضا انصاری قمی، قم: کتابخانه بزرگ حضرت آیت الله العظمی مرعشی نجفی.
قمی، شیخ عباس، (1379ش)، منتهی الامال فی تواریخ النبّی و الآل، ج3، قم: انتشارات دلیل.
قمی، علی بن ابراهیم، (1404ق)، تفسیر قمی، ج1، محقق/ مصحح: طیب موسوی جزایری قم: دارالکتاب.
قمی، میرزا محمد بن محمدرضا، (1419ق)، کشف الغمّه فی التاریخ الائمه (علیه السلام)، تحقیق : قسم الکلام والفلسفه، مشهد: آستان مقدس.
کاشفی سبزواری، ملاحسینی، (1382ش)، روضه الشهدا، قم: انتشارات نوید سلام.
کاشی، شیخ حسن، (1377ش)، تاریخی محمدی، قم: کتابخانه تخصصی تاریخ اسلام و ایران.
کلینی رازی، ابی جعفرمحمد بن یعقوب بن اسحاق، (بی‌تا)، اصول کافی،ج2، با ترجمه و شرح به قلم حاج سید جواد مصطفوی، تهران: انتشارات مسجد.
گیلانی، سید احمد بن محمد بن عبدالرحمان کیا، (1409ق)، سراج الانساب، زیرنظر سید محمود مرعشی تحقیق سید مهدی رجایی. قم: کتابخانه عمومی آیه الله العظمی مرعشی نجفی.
مالکی، ابن صباغ، (1422)، الفصول المهمّه فی معرفه الائمه (علیه السلام)، ج2، قم: دارالحدیث.
مجلسی، علامه محمد باقر (1363 ش)، بحارالانوار الجامعه لدرر اخبار الائمه الاطهار،ج5، تهران: اسلامیه.
مجلسی، محمد باقر (1390)، جلاء العیون تاریخ زندگی چهارده معصوم (علیه السلام) قم: نشراجود.
المروزی الازورقانی، النّسابه السید عزیزالدّین ابی طالب اسماعیل بن الحسین بن محمد بن الحسین بن احمد، (1409ق)، الفخری فی انساب الطالبیین، تحقیق: سید مهدی رجایی، قم: مکتبه آیه الله العظمی مرعشی نجفی.
مستوفی قزوینی، حمدالله بن ابی بکر بن احمد بن نصر، (1381)، تاریخی گزیده، به اهتمام دکترعبدالحسین نوانی، تهران: امیرکبیر.
مسعودی، علی بن حسین، (1384ش/ 1426ق)، اثبات الوصیه، قم: انصاریان.
مفید، (1413)، الارشاد فی معرفه حجج الله علی العباد، ج2، قم: کنگره شیخ مفید.
مؤلف ناشناس، (1318 ش)، مجمل التواریخ و القصص، به تصحیح ملک الشعرا بهار، به همت محمد رمضانی، تهران: کلاله خاور.
میرخواند، محمد بن خاوند شاه بلخی، (1375)، روضه الصّفا، قسم3، تهذیب و تلخیص دکتر عباس زریاب، تهران: علمی.

منبع مقاله :
انجمن تاریخ پژوهان؛ (1395)، مجموعه مقالات همایش سیره و زمانه امام جواد (علیه السلام) ج1، قم: مرکز مدیریت حوزه‌های علمیه، چاپ اول.